Ойлау туралы негізгі теориялар
Ойлау үрдісін түсіндіретін белгілі теорияларға тоқталатын болсақ, ең алдымен бұл тұжырымдамаларды екі үлкен топқа бөлуге болады: бірінші топқа жататын тұжырымдаманың өкілдері адамдарда өмір тәжірибесінің әсерімен өзгермейтін табиғи, интеллектуалдық қабілеттіктердің болатындығы туралы қағидадан туындайды, екінщі топтағы түжырымдаманың негізіне ақыл-ой қабілеттіліктері өмірге келгеннен кейін, өмір бойы қалыптасады және дамиды деген түсінікті жатқызады.
1. Бірінші тұжырымдар бойынша интеллектуалдық қабілеттіктер жөне интеллектінің өзі жаңа білімді алу мақсатында қабылдау мен ақпаратты оңдауда қамтамасыз ететін ішкі құрылымның жиынтығы ретінде анықталады.
Сәйкес келетін интеллектуалдық құрылымдар даяр күйінде адамда туғаннан беріледі, бірте-бірте организмнің ес үрдісінде дамиды деп есептеледі. Бұл интелектуалдық қабілеттіліктер (нышандар) идеясы неміс психологтарының мектебінде орындалған ойлау саласындағы көптеген еңбектерге тән.
Ол ерекше айқын ойлаудың гештальттеориясында берілген. Бұл теория бойынша құрылымды қалыптастыру және қайта өзгерту, оларды реалдік шындықты көру интелектінің негізі болып табылады.
2. Бұл теорияға қарама-қарсы интелектінің генетикалық тұжырымдамалары бойынша ақыл-ой қабілеттілікторі туғаннан берілмейді, өмірге келгеннен кейін қалыптасады және дамиды деген қағиданы пайымдайды.
Генетикалық тұжырымдамалар ойлауды сыртқы ортаның ықпалынан дей келіп, субъектінің өзіндік ішкі дамуы идеясынан немесе екеуінің өзара әрекетінен деп түсіндірді.
Ойлаудың өзіндік тұжырымдамалары психологиялық зерттеулердің төмендегідей бағыттарында қарастырылады: эмпирикалық субъективтік психологияда, ассоциативтік сипаты жағынан және интроспективтік негізгі әдісі бойынша, гештальтпсихологияда алдыңғыдан айырмашылығы тек қана психикалық үрдістердің элементтілігін жоққа шығаруы және олардың тұтастығының жеке элементтер құрамына қарағанда үстемдік етуі, артықшылығын мойындады, оның ішінде ойлауда, бихевиоризмде, оның жақтаушылары ойлау үрдісін субъективтік феномен ретінде мінез-құлықпен (ашық немесе жасырын ақыл-ой) ауыстыруға әрекет етеді: психоталдауда ондай ойлауға барлық басқа үрдістер сияқты талпынуға бағындырды.
Ойлаудың белсенді психологиялық зерттеулері XVII ғасырдан жүргізіле бастады. Сол кезде, содан кейін біршама ұзақ кезең психология тарихында ойлауды логика ғылымыньщ құрамыңда, оның бірден-бір түрі ретіңде ұғымдық теориялық ойлау қарастырылды.
Ойлауға қабілеттіліктің өзі туғаннан берілген, туа біткен қасиет, ал ойлау дамудан тыс қарастырылды. Интеллектуалдық қабілеттіліктердің қатарына ол кезде байымдау, логикалық ой қорытындысын жасау және рефлексия (өзін-өзі тану) жатқызылды.
Ойлау тәсілдеріне (операцияларына) жалпылау, талдау, жинақтау, салыстыру және жіктеу кірді.
Ойлаудың өзі ассоциатавтік эмпирикалық психологияда, оның барлық әртүрлі көріністерінде қазіргі тәжірибеден алынған ассоциаларға, өткеннің және көңіл-күйлер іздерінің байланыстарын жатқызады.
Ойлаудың белсенділігі, оның шығармашылық сипаты да осы теория шеше алмаған негізгі проблема болды. Сондықтан да оның жақтаушыларына ақыл-ой шығармашылық қабілеттікгер ассоциацияға бағынбайтын туа біткен ақылдың қабілетгіліктері деп хабарлаудан басқа ештеңе қалмады.
Бихевиоризм бағытында ойлау стимулдар мен реакциялардың арасындағы күрделі байланыстарды қалыптастыру үрдісі ретінде жеке міндеттерді шешуге қатысты практикалық икемділіктер мен дағдыларды қалыптастыруды қарастырады.
Гештальтпсихология багытында интуитивтік тұрғыдан түсіндірілді. Психологиядағы соңғы екі бағыт (бихевиоризм мен гештальтпсихология) ойлауды түсіну үшін ештеңе бермеді деп айтуға болмайды.
Бихевиоризмнің арқасында психологиялық зерттеулердің саласына практикалық ойлау енгізіледі, ал гештальтпсихологияның арқасында психологтар ойлаудағы интуиция және шығармашылыққа ерекше көңіл бөлді.
Ойлау психологиясы проблемасын шешуде психология бағытындағы психологтардың сіңірген еңбектері баршылық. Олар негізінен зейінді ойлаудың санасыздық түрлеріне қатыстырумен, сонымен қатар ойлаудың адамдардың талпынулары мен қажеттіліктеріне бағыныштылығын зерттеуге байланысты.
Қазіргі іс-әрекет іліміне негізделген психология ғылымында ойлау жаңаша көзқарасқа ие болды. Ойлауды таным іс-әрекетінің ерекше түрі ретінде қарастырды. Ойлауды психологияга енгізу арқылы іс-әрекет категориясында теориялық және практикалық интелектіні танымның объектісі мен субъектісін қарама-қарсы қоюды жеңу іске асты.
Алғаш рет ойлаудың генозисі туралы мәселелерді қою және шешу мүмкіншіліктері пайда болды.
А.Н. Леонтьев адамзат ойлауының жоғары түрінің сипатын, әлеуметтік тәжірибенің, оның дамуының мүмкіншілігін атай келіп, былай деп жазды: "Адамның ойлауы қоғамнан тыс, тілден тыс, жинақталған адамзат білімінен тыс және олардың қалыптасқан ойлау іс-әрекетінің тәсілдерінен тыс өмір сүруі мүмкін емес...
Жекелеген адам тілді, ұғымдарды логиканы ғана меңгере отырып, ойлау субъектісі болып табылады". Ал ойлаудың тұжырымдамасын ұсынғанда, ол бойынша арасында ұқсастық қатынастар болатындығын дәлелдеді. Ішкі ойлау іс-әрекеті тек сыртқы, практикалық іс-әрекетінің туындысы болып қоймай, сондай құрылымға ие болады.
Ойлаудың іс-әрекеттік теориясы балаларды оқыту және ақыл-ой дамуымен байланысты көптеген практикалық міндеттерді шешуге көмектесті. Оның негізінде оқытудың әртүрлі теориялары қалыптасты, атап айтқанда П.Я. Гальпериннің, Л.В. Заковтың, В.В. Давыдовтың теориялары. Олардың бәрін ойлауды дамыту теориялары деп қарастыруға болады.
Біздің елімізде оқыту үрдісінде практикалық түрде кеңінен енгізілген теориялардың бірі — П.Я. Галпериннің "Ақыл-ой әрекетін кезеңмен қалыптастыру" теориясы Л.С. Выготскийдің белгілі қағидаларына және А.Н. Леонтьевтің ақыл-ой әрекетін қалыптастырудың өзіндік ерекшеліктері туралы зерттеулеріне негізделеді.
Бұл теориялардың мәні мынада: ішкі материалдық әрекеттер бірте-бірте ішкі ақыл-ой әректіне айналады (интериоризацияланады).
П.Я: Гальперин балалар интелектісін қалыптастыру теориясын талдады, ол теория оқыту психологиясының ғылыми тұрғыдан негізделген практикалық теориялардың бірі ретінде практикалық жағынан кеңінен қолдау тапты.
Оқыту және дамыту проблемасын талдауға Л.С. Выготский ерекше үлес қосты. Л.С.Выготскийдің және оның ғылыми мектебі қызметкерлерінің жалпы теориялық қағидалары мен зерттеулері оқыту дамуда жаңаның қалыптасуының қайнар көзі бола отырып, дамумен бірлікте оқыту дамудан озып отыруы қажет деген қорытындыға келеді.
Оқытудың негізгі міндеті — ғылым негіздерін мектеп оқушыларьшың белсенді және берік, саналы және бір жүйелі меңгеруді қамтамасыз ету. Мысалы, Л.В. Занков талдаған оқытудың дидактикалық жүйесі (бастауыш мектеп оқушыларына қатысты) белгілі. Бұл жүйе теориялық білімдердің өзіндік салмағын арттыру, қиындықтың жоғары деңгейінде оқыту және материалды тез қарқынмен өту қағидаларына сүйенеді.
Оқытудың екінші жүйесін Д.Б.Эльконин және В.В. Давыдов жетекшілік еткен бір топ психологтар зерттеді. Оқытудың бұл жүйесі ойлаудың ғылыми теоршілық түрін тәрбиелеуге бағытталған. Бұл диалектикалық мазмұнды жалпыламалар мен ұғымдарды (дерексізден нақтылыға) меңгергенде ғана мүмкін.
Сонымен қатар бастауыш мектепте шәкірттерде ғылыми, шығармашылық ойлаудың негіздері қаланады.
Оқыту психологиясындағы зерттеулердің негізгі бағыттары мектеп оқушыларында белсенді, өз бетімен және шығармашылық ойлауын, білімдерді шығармашылықпен қолданудың қабілеттілігін қалыптастырудың әдістерін іздестіруге байланысты.
Л.С. Выгодский баланың ақыл-ой дамуыньщ екі деңгейін — актуалды даму деңгейі және жақын арадағы даму аймағы, атап көрсетті. Ескі көзқарастан айырмашылығы, жақын арадағы даму аймағы туралы ілім қарама-қарсы қағиданы ұсынуға мүмкіншілік береді, тек ол дамудан ілгерілеп, алға озып отырса сондай оқыту жақсы болады.
Оқытудың маңызды белгісі болып табылатын оқыту дамудың таяу арадағы аймағын жасайды, демек, баланы өмірге шақырады, дамудың көптеген ішкі үрдістерін талпындырады және қозғалысқа келтіреді.
Ойлау мен сөйлеудің байланысы
Ойлаудың психологиялық зерттеулері дамуының бүкіл тарихи жолында ойлау мен сөйлеудің арақатынас проблемасына ерекше мән берілді. Олардың ұсынған шешімдері әртүрлі болды — ойлау мен сөйлеуді бір-бірінен толық бөліп, бір-біріне тәуелсіз қарастырудан оларды біріктіруге, абсолютгік бірдейлікке дейін әртүрлі көзқарастар орын алды.
Қазіргі көптеген ғылымда келісушілік көзқарасты ұстанады, бірақ ойлау мен сөйлеу бір-бірімен бөлінбейтін байланыста болғанмен, олар өзінің генезисі бойынша, сонымен қатар атқаратын қызметі жағынан дамығандықтан түрінде тәуелсіз болып табылады.
Осы мәселеге қатысты қазіргі ғалымдардың талқылап жатқан басты мәселесі -ойлау мен сөйлеудің арасындағы байланыстың сипаты туралы, олардың генетикалық тамырлары және өзгерістері туралы, өздерінің даму үрдісінде өзгерістерге ұшырап отырады.
Бұл проблеманы шешуге елеулі үлес қосқан Л.С. Выготский болды. "Сөз, - деп жазды ол, - ойлауға қатысты болумен қатар, сөйлеуге де қатысты. Сөз — бұл жеке заттарға, дара аты ретінде жапсырылған нәрсе емес: ол әруақытта да жалпы аталатын зат немесе құбылысты сипаттайды, демек, ойлау актісі ретінде қызмет атқарады.
Сонымен қатар сөз — бұл да қатынас құралы, сондықтан да ол сөйлеудің құрамына кіреді".
Ойлау мен сөйлеудің әртүрлі генетикалық тамырлары бар. Алғашқы кезде олар әртүрлі қызметті атқарды және бөлек дамыды. Сөйлеудің бастапқы қызметі коммуникативтік қызмет болды, ал сөйлеудің өзі қатынас құралы ретінде адамдардың бірлескен еңбек үрдісінде іс-әрекеті болу және реттеу қажетгілігіне байланысты пайда болды.
Сонымен қатар сөздік қарым-қатынаста сөйлеудің беретін мазмұны құбылыстардың белгілі тобына қатысты, сондықтан жалпылама бейнелеуді, яғни, ойлауды қажет етеді. Бірақ, қарым-қатынастың көрсету ишарасы сияқты тәсілі өз табиғатында ешқандай жинақтауды біддірмейді, сондықтан да ойлауға жатпайды.
Сонымен қатар сойлеумен байланыссыз ойлаудың түрлері бар, мәселен, көрнекілі-әрекеттік (ойлаудың бүл түрі жануарларда болады). Кішкентай балаларда және жоғары сатыдағы жануарларда ойлаумен байланыссыз озіндік ерекшелігі бар қатынас құралдары байқалады. Тірі жәндіктің ішкі жағдайын бейнелейтін, бірақ белгі немесе жалпылау болмайтын бұл айқын аңғарылатын қозғалыстар, ишара, мимика.
Ойлау мен сөйлеудің филогенезінде интеллектінің дамуында сөйлеуге дейінгі кезеңі анық байқалады.
Л.С.Выготскийдің айтуынша, бала шамамен 2 жаста, сол сияқты Ж.Пиаженің ойынша да бұл кзенде ойлау мен сөйлеудің қатынасында қиын да түбірлі өзгеріс кезеңі басталады: сөйлеу — интеллектуалдық, ал ойлау — сөздік болады деген.
Бұл екі функцияның дамуында түбірлі өзгерістердің басталу белгілері болып табылатын баланың өзіндік сөздік қорының тез және белсенді кеңеюі болып табылады (Бұл қалай? дейтін сұрақтар үлкендерге жиі қойылады) және сондай тез қарқынмен коммуникативтік сөздігі көбейеді.
Әрбір интеллектуалдық міндеттерді шеше отырып, бала ауызша ойлай бастайды, ол енді сөйлеуді ойлаудың құралы ретінде пайдаланады. Практикалық тұрғыдан бала үшін сөздің мағынасы түсінікті болады. Бұл деректер тек қана ұғымдарды меңгерудің және ойлау мен сөйлеудің үрдісінде оларды қолданудың белгілері болып табылады.
Одан әрі бұл үрдіс, тереңцей отырып, біршама ұзақ мерзімге дейін, жеткіншек жасқа дейін жалғаса түседі. Ғылыми ұғымдарды баланың дұрыс меңгеруі кеш іске асады. Бұл кезенді Ж. Пиаже формалдық операциялардың дәуіріне жатқызған болатын, демек, ол жеткіншек жастағы кезең 11—12-ден 14—15-ке дейінгі кезенді қамтиды.
Ұғымдық ойлаудың дамуының бүкіл кезеңі адамның өмірінде шамамен 10 жылдай уақытты алады екен. Адам ойлауы сөйлеумен бөлінбейтін байланысты. Ойдың тілден тыс, сөйлеуден тыс пайда болуы, әмір сүруі мүмкін емес. Біз сөзбен ойлаймыз, оларды дауыстап немесе іштей сөйлейміз, ойлау сөйлеу түрінде іске асады.
Тіл — бұл сөздік белгілердің жүйесі, адамдардың бір-бірімен қатынас құралы. Сөйлеу — адамдардың қатынас жасау мақсатында тілді пайдалану үрдісі.
Ойлау тәсілдері
Белгілі бір зат туралы, белгілі бір объект туралы біз әруақытга ойлаймыз, оларды қабылдаймыз немесе елестетеміз, немесе ол туралы түсінігіміз болады. Затсыз ойлау болуы мүмкін емес.
Ойлау үрдісі ерекше ойлау тәсілдер түрлері арқылы іскс асады, олардың негізгілеріне салыстыру, талдау және жинақтау, абстракция, нақтылау және жалпылау жатады.
Салыстыру — бұл жекелеген заттар мен құбылыстардың арасында ұқсастық немесе айырмашылықты, тендікті немесе теңсіздікті, бірдейлік немесе қарама-қарсылықты табуда байқалатын ойлау тәсілі болып табылады.
К.Д. Ушинский ойлау және тану үрдістерінде салыстырудың ерекше мәнін атап көрсетті: "... салыстыру — кез-келген түсінудің және ойлаудың негізі. Дүниедегінің борін біз салыстыру арқылы білеміз".
Алғашқы рет заттардың ұқсастығы мен айырмашылығы тікелей түйсіктерде және қабылдауларда бейнеленеді.
Салыстыру ойлау тәсілі ретінде сол жағдайда іске асады, егер қабылданатын заттардың ұқсастығы мен айырмашылығын нақтылай түсу қажет болғанда немесе тікелей түйсіктерімізде және қабылдауларымызда бейнеленбейтін ұқсастық пен айырмашылықты анықтауға болатын кезде.
Салыстыру елестетін немесе ойлайтын заттарды салыстырғанда іске асады.
Мысалы, өзіміз тұрған үйді көшенің басқа бетіндегі үйлермен салыстыра отырып, олардың арасыңдағы ұқсастық пен айырмашылығын табамыз.
Психологияны оқытуда да бір психикалық құбылыстарды басқаларымен салыстыра отырып, олардың арасындағы ұқсастықты және айырмашылықты анықтауға болады. Жекелеген адамдарды салыстыра отырып, біз олардың қабілеттіліктермен мінезіндеіі айырмашылықтар немесе ұқсастықтарды табамыз. Шындықты терең және дәл тану үшін ойлау сапасының мәні зор.
Салыстыру — бұл қоршаған дүниедегі заттар мен құбылыстардың арасындағы ұқсастық пен айырмашылығын ойша табу.
Талдау — бұл заттар мен құбылыстарды ойша оның бөліктеріне ажырату, ондағы жеке бөліктерді, белгілерді және қасиеттерді бөліп көрсету.
Талдау — бұл затты құрамдас элементтерге, бөліктерге және құрамды белгілерге бөліп қарастыру. Талдау үрдісінде тұтас заттардың оның бөліктеріне, элементтеріне қатынасы анықталады. Мәселен, химик суды сутегіне және оттегіне бөліп қарастырады. Сол сияқты жүргізуші машинаның моторындағы ақауды жою үшін оны алып, бөлшектеп, талдап қарайды, бұл жүргізушінің тарапынан орындалатын әрекет ойлау тәсілін пайдалана отырып іске асады, мотордың ақауын ондағаннан кейін оның қосалқы бөлшектерін орын орнына қойып, жинайды.
Мәселен, психологияны оқытуда әрбір психикалык құбылысты біз тек салыстырып қана қоймаймыз, сонымен қатар талдаймыз.
Оқу үрдісінде ойлаудың аналитикалық қызметі ерекше орын алады. Мысалы, оқытқанда, үйреткенде көп жағдайда сөйлеу талдаудан басталады: сөйлемді сөздерге ажыратып, оны буындарға, буындарды — дыбыстарға бөледі.
Математикалық есептерді шешу талдаудан басталады, алдымен белгілі қағидаларды анықтап, одан кейін белгісіз қағидаларға көшеді.
Жинақтау- бұл жекелеген элементтерді, бөліктерді және белгілерді біртұтас объектіге біріктіру, жинақтау талдауға қарама-қарсы, кері үрдіс. Жинақтау үрдісінде жеке заттар мен құбылыстардың тұтас затгар мен құбылыстарға қатынасы анықталады.
Мәселен, машинаның әрбір бөліктерін құрастырып, тұтас машина жасап шығару ойша жинақтау тәсілі арқылы іске асады. Сол сияқты сағат шебері бұзылған сағатты бөлшектерге ойша бөліп, оңдап болғаннан кейін біртұтас сағатқа біріктіруі ой қызметінің тікелей қатысымен талдау арқылы іске асады. Барлық осы сияқты жағдайлар талдау іс-әрекетте байқалатын ойлау үрдістері арқылы орындалады.
Жинақтау, талдау сияқты, жеке элементтердің тек қана біртұтас ойша бірігуі түрінде іске асуы мүмкін. Мысалы, бізге белгілі шет тілінің сөздерінен мағыналы сөйлем құрастырғаңда немесе белгілі сөздерден тұратын даяр сөйлемді оқығанда жинақтау үрдісі жүзеге асады.
Жинақтау таддау сияқты оқу жұмысының үрдісінде ерекше орын алады. Мысалы, оқуға үйретуде әріптерден буындар, буындардан - сөз, сөздерден - сөйлемдер құрастырылады. Бұл — талдау. Жекелеген әдеби шығармалардың қаһармандарының немесе тарихи қайраткерлердің іс-әрекеттерін, ойларын, сезімдерін, бейнесін суреттеу және талдау жолымен бұл қайраткерлер мен қаһармандарға мінездеме беруге болады.
Талдау және жинақтау арқылы әрбір бөлім тұтас заттың элементінің рөлі мен маңызын, бұл бөлімдер мен элементтердің өзара байланысын ашып, заттың негізгі (монді) және қосымша белгілерін ерекше бөліп көрсетеді.
Талдау мен жинақтау әруақытта да бірлікте іске асады. Біртұтас заттар мен құбылыстар талданылады. Ал жинақтауда талдаудың элементтері қатыстырылады. Талдау мен жинақтаудың байланысы ми бірлігі туралы И.П. Павловтың бас ми қырытысының анализаторлық — синтетикалъгқ қызметі туралы ілімінде жан-жақты қарастырылған.
"Ойлау, - деп жазды И.П. Павлов, — ассоциациядан, жинақтаудан басталады, содан кейін талдау мен жинақтаудың жұмысын біріктіру іске асады".
Адамның бас ми жартышарларының қыртысында іске асатын талдау мен жинақтау өзінің әрекетімен бірінші және екінші сигнал жүйелерін қамтиды.
Шартты рефлекстер әдісін пайдалана отырып, И.П.Павлов мидың үлкен жартыларының қызметі талдау және жинақтау үрдістерінен, көптеген тітіркендіргіштерден тұратындығын, олар жүйке жүйесіне сыртқы ортадан, сонымен қатар организмнің өз ішкі бөліктерінен әсер ететіндігін айтқан.
Абстракция— бұл заттар мен құбылыстардың негізгі қасиеттері мен белгілерінің ойша бөлініп берілуі. Абстракция — ойлаудың негізгі тәсілдерінің бірі, субъект зерттелу үстіндегі объектінің белгісін айрықша бөліп алып, басқаларын назардан тыс қалдырады.
Соның нәтижесінде абстракция терминін білдіретін ақыл-ой өнімі (түсінік, үлгі, теория, жіктелімдер жөне т.б.) пайда болады. Бастапқыда абстракция ортаның тікелей сезімдік - бейне қасиеттері қабылдау мен әрекет ету үшін бағдар түту түсінігіне айналады да қалғандары жоққа шығарылады.
Таным үрдісінде қажеттілік пайда болады: тек қана затты немесе құбылысты талдап қою жеткіліксіз, сонымен қатар одан да терең зерттеу үшін бір белгіні, бір қасиетті, бір бөлімді басқаларынан уақытша дерексіздендіре отырып, оны көңілге алмай ерекше бөліп көрсету.
Бөліп көрсеткенде, жай ғана белгілері мен қасиеттері емес, негізгі, маңызды белгілері назарға алынады.
Абстракциялау үрдісінде заттың бөлініп алынған белгісі басқа белгілерден тәуелсіз ойланады және ойлаудың дербес объектісі болып табылады. Мәселен, әртүрлі анық объектілерді бақылауда: ауа, шөлмек, су және т.б., олардың ішіндегі жалпы, ортақ белгі — анықтықтыалып, жалпы сол туралы ойлаймыз.
Жалпылау және нақтылау.Жалпылау — бұл ойлау арқылы бейнеленетін көптеген заттардың ұқсас, мәнді белгілерінің осы заттар туралы бір ұғымда ойша бірігуі. Мәселен, алмада, алмұртта, апельсинде, алхорыда және т.б. бар ұқсастық белгілер бір "жеміс-жидек" деген ұғым арқылы беріледі, жалпылама ойлау абстракциялық іоәрекетімен тығыз байланысты.
Кейбір заттар мен құбылыстардың ұқсас белгілері жалпыланады, ол абстракциялау үрдісінде бөлініп көрсетіледі.
Жалпылау да абстракция сияқты сөздер көмегімен іске асады. Кез-келген сөз жалпылық мағынаны білдіреді. Мысалы, мал деген сөзді айта отырып, көптеген жеке белгілерден тұратын ойды білдіреміз.
Абстракциялау мен жалпылаудың ойлау тәсілдері екінші сигнал жүйесінің ерекшеліктерінің негіздеріне сүйенеді.
Нақтылау— бұл жалпыға сәйкес келетін жалпыдан жалқыға ойша көшу.
Нақтылау — бұл ойлау тәсілі, оны іске асыру барысында белгілі абстракциялық — жалпылық ойлауға заттың көрнекілік сипат беруін айтады. Нақтылау деп абстракциядан және жалпылаудан кері заттар мен құбылыстарға көщуді айтады.
Мәселен, ағаш деген сөз жалпылық мағынада қолданылса, нақтылағанда қарағай, қайың, емен, шырша т.б. деп жалқыға ойша көшуге болады.
Оқу үрдісінде де нақтылаудың атқаратын қызметі ерекше. Оқу үрдісінде нақтылау дегеніміз, яғни, мысал келтіру, оқу үрдісінде нақты мәселелер бойынша көрнекі құралдарды, нақты деректерді, ережелерді, зандарды пайдалану. Мәселен, грамматикалық, математикалық ережелерді, қағидаларды, тарихи қүжаттарды оқу үрдісінде пайдалану.
Ойлаудың түрлері
Ойлаудың негізгі үш түрі кездеседі: ұғым, пікір, ой қорытындысы.
Ұғым— бұл заттар мен құбылыстардың жалпы және маңызды қасиеттерін бейнелейтін ойлаудың түрі. Ұғым бір-бірімен байланысты зат туралы түсініктерден — оның қасиеттері, жағдайлары, байланыстары және қатынастарьшан тұрады. Әрбір зат, әрбір құбылыс әртүрлі көптеген қасиеттерді, белгілерді иеленеді.
Түсініктердің жиынтығы ұғымды ашып көрсетеді және осы ұғымның мазмұнын құрайды. Неғұрлым заттың маңызды белгілері осы түсініктерде байқалса, соғұрлым мазмұны жағынан ұғым терең болады. Екі түрлі ұғымның түрі кезедеседі заттық немесе нақтылы және дерексіз (абстрактылы).
Заттың нақтылы ұғымы дегеніміз — заттарға тұтас түрде қарау, мысалы, стол, адам, өсімдік туралы және т.б. Дерексіз немесе абстрактылы ұғым дегеніміз ұғымдардың заттар мен құбылыстарға тұтас түрде қарамай, тек жеке қасиеттерге, сапаларға және жағдайларға қатысы. Мысалы, ақша туралы ұғым, адамгершілік туралы ұғым, шексіздік, теңдік туралы және т.б.
Айталық, стол ұғымы барлық столға қатысты. Көлемі жағынан ұғым жалқы және жалпы болып бөлінеді. Жалқы ұғымдар дара, жеке заттарға қатысты. Мысалы, Жайық пен Еділ туралы, Алматы, Астана - жалқы ұғымдар.
Жалпы ұғымдар тұтас ұқсас заттарға қатыстылығын білдіреді. Мысалы, "мал" ұғымы жалпы мағынаны білдіреді. Кез-келген ұғым жалпылық мағынаны білдіреді.
Пікір— мұнда қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстардың арасындағы байланыстар мен қатынастар және олардың қасиеттері мен белгілері бейнеленеді. Пікір — бұл қандай да болсын ережені бекіту немесе жоққа шығару түрінде іске асатын ойлаудың түрі. Пікірде біз заттың шын болуы туралы қолдаймыз немесе жоққа шығарамыз, заттарда белгілердің, қасиеттердің және қатынастардың болуын қолдаймыз немесе жоққа шығарамыз.
Пікір сөздерде, сөйлемдерде байқалады. Тілдік материалсыз біз бірде-бір ойымызды құрастыра және айта алмаймыз. Пікірлерде ойлау үрдістерінің нәтижелері орындалады, бірақ сол уақытта пікір ойлау түрлері болып табылады.
Ойлау пайымдау арқылы жүріп отырады. Біздің пікірлеріміз бір затқа қатысты болуы мүмкін немесе тұтас заттардың тобына, немесе заттар тобының бөліктеріне қатысты болуы мүмкін. Бір затқа немесе оқиғаға қатысты пікірлерді жеке пікірлердеп атайды.
Мысалы: "Астана — Қазақстан Республикасының орталығы", "Алматы — Қазақстан Республикасының бас қаласы". Заттардың біртұтас тобына арналған пікірлерді жалпы пікірлердеп атайды. Мысалы, "Барлық металл — электр өткізгіштер". Қоршаған дүниедегі заттар мен құбылыстар туралы пікірлер ақиқат шындық және жаңсақ немесе қате болуы мүмкін.
Ақиқатпікірлер дегеніміз шындыққа сәйкес келетін, шындықты дұрыс бейнелейтін пікірлер. Мысалы, "Атырау қаласы Жайық өзенінің бойында орналасқан", "Каспий теңізі — балыққа бай теңіз". Жаңсақнемесе қате пікірлердегеніміз шындыққа сәйкес келмейтін, шындықты қате бейнелейтін пікірлер. Мысалы, "Екі бес тоғыз", "Ағаш — суда батады" — бұл жаңсақ пікірлер.
Салыстыру, талдау және жинақтау, дерексіздену және жалпылау үрдістерінде ең алдымен біздің сезім органдарымыз арқылы мүмкін болатын заттар мен құбылыстардың қасиеттері, байланыстары және қатынастары бейнеленеді, қабылдаулар мен елестетулерге негізделген пікірлер осындай жолдармен алынады.
Біз жоғарыда айтқандай, шындықты тану үрдісінде тікелей қабылдаулар мен елестетулер арқылы болмайтын заттар мен құбылыстардың арасындағы осындай қасиеттер мен байланыстарды ашып көрсету керек. Шындықты тану жанама түрде негізінен ой қорытындысы арқылы болады.
Ой қорытындысы— бұл тарихи қалыптасқан ойлаудың логикалық түрі, ол арқылы бір немесе бірнеше белгілі пікірлерден жаңа пікір туады. Мысалы, біз екі пікірді қарастырып көрелік: "Күн басқа барлық аспан денелері сияқты, оның ішінде жер сияқты сол элементтерден тұрады", "Күнде гелий элементі бар". Осы екі пікірден жаңа пікір шығаруға болады: "Демек, жерде де гелий элементі болады". Осындай жолмен ой қорытындысы 3 түрге бөлінеді: индукция, дедукция және ұқсастық (аналогия).
Индукциядегеніміз — бірнеше жалқы немесе жеке пікірлерден бір жалпы пікір жасау. Мәселен, бізде мынадай пікір бар: "Ағаш қыздырғанда ұлғаяды", "Темір қыздырғаңда ұлғаяды", "Ауа қыздырғанда ұлғаяды".
Демек, осы пікірлерден жаңа жалпы пікір алуға болады: "барлық денелер қыздырғанда ұлғаяды".
Оқыту үрдісінде шәкірттер жеке жағдайлар мен пікірлердің негізінде өздері жиі жалпы математикалық немесе грамматикалық ережелерді шығарады.
Мысалы, "үй жануарлары" ұғымын меңгеруде оқушылардың айтуынша, сиыр пайдалы, жылқы, ешкі де солай. Содан кейін осының негізінде шәкірттер жалпылама қорытындыға келеді: "барлық үй жануары пайдалы".
Иңдуктивті ой қорытындысы деп жекелеген фактілерден, пікірлерден барып, ой қорытындысына кошуді айтады. Индукция дедукциямен байланысты.
Негізінде индукция жалқыдан жалпыға өтетін логикалық операция. Эксперимент әдісі негізінен индуктивті болып табылады. Ал логика ақыл-ой қорытындысы ретінде қарастырылады. Психология индуктивті ойлаудың дамуы мен бұрылуын зерттейді.
Логика индукциясын толық және толық емес индукция деп саралап, оны ой қорытудың бір түрі деп қарастырады. Дедукция— бұл жалпы пікірлерден, деректерден жеке пікірлерге, деректерге көшудің, жалпы заңдылықтар мен ережелерді білу нсгізінде жекелеген деректер мен құбылыстарды пайымдаудың тәсілі.
Дедукцияға мысал келтіретін болсак: "Логикалық пайымдау жасай білетін адам кісінің тырнақтарына, жеңдеріне, аяқ киіміне, шалбардың қалай қырланғанына, бас бармақ пен сұқ саусағы терісінің қалыңдығына, бет пішініне және көйлегінің тігісіне қарап, осындай ұсақ-түйектер бойынша оның кәсібін анықтауына болады.
Осының бәрін жинақтай келіп, бұлардың байқағыш адамның да қорытынды жасауына мүмкіндік беретініне күмән келтіруге болмайды"1.
Бұл - дүниежүзілік әдебиеттегі ең аты шулы, тергеуші - кеңесші Шерлок Холмстың мақаласынан келтірілген үзінді. Ұсақ фактілерге сүйене отырып, ол пайымдаудың аса жүйелі тізбегін құралы, сөйтіп, көбінесе Бейкер-стрит көшесіндегі өз үйінен шықпай-ақ күрделі қылмыстарды ашып береді.
Холмс өзі жасаған дедукциялық әдісті пайдаланады, бұл әдіс, оның досы доктор Уотсон айтқандай, қылмысты ашуды дәл ғылымдар деңгейіне жеткізді. Дұрыс пайдалану өнерін және ең алдымен дедукциялық пайымдауды уағыздауға Холмстың сіңірген еңбегі ашқан барлық қылмыстарға сіңірген еңбегінен аз емес.
Ойлаудың дара ерекшеліктері
Ойлау — өте күрделі және жан-жақты психикалық іс-әрекет, оны сипаттау оңай емес. Адамдардың ойлау іс-әрекетінің айырмашылығы ойлаудың әртүрлі сапаларында аңғарылады. Олардың ішінде бірден бір маңыздыларына жататындар - ойлаудың мазмұндылығы, тереңдігі, тездігі, икемділігі, белсенділігі, сын тұрғысынан кендігі және т.б.
Ойдың мазмұндылығы заттар мен құбылыстар, шыңдықтың салалары туралы сананың пікірлермен және ұғымдармен жеткілікті болу дәрежесін айтамыз. Адамда неғұрлым ой көп болса және неғұрлым әртүрлі болса, соғұрлым оның ойлауы мазмұнды және бай келеді.
Бірақ ойлаудың мазмұндылығы тек бар ойлаудың сапалық жағымен ғана сипатталып қоймайды, сонымен қатар осы ойлауда бейнеленеді. Сондықтан да ойдың мазмүндылығына тек байлығы емес, сонымен қатар оның тереңдігі жатады.
Ойлаудың тереңдігі ойлауда ерекше маңызды касиеттер мен салалар, ерекше маңызды байланыстар мен қатынастар бейнеленеді. Ойлаудың мазмұндылығы байлығы, ал терендігі адамның іс-әрекетімен, оның білімімен тәжірибесімен, қиялының даму дәрежесімен айқындалады.
Ойлаудың мазмұндылығы мен тереңдігі ойдың кеңдігіменде өлшенеді.
Ойлауы өте кең адамдарды біз кей жағдайларда ойлау диапозыны жан-жақты ойлы адам ретінде білеміз.
Ойлаудың кеңдігі адамның тәжірибесіне, біліміне және онымен байланысты қызығуына тәуелді.
Ойлау өз бетімен жұмыс істеу дәрежесіне қарай әртүрлі болуы мүмкін.
ойлаудын дербестігідегеніміз - адамның өзіне жаңа міндеттерді қоя білуі, басқа адамдардың көмегінсіз бүл мшдетгерді өзінің айрықша әдістерімен шеше білуі. Ойлаудың дербестігі ойдың белсенділігінде, икемділігінде, жеке сын тұрғысынан қарауында.
Ойдыңбелсенділігі өзінің жаңа сұрақтары мен міндеттерін қоя білуінде және іздену мен міңдеттерді шешу үшін жоддар мен тәсілдерді табуға талпынуында аңғарылады.
Ойдыңикемділігі міндеттерді шешуде алынған біржақты ескірген тәсілдерден еркін болу ептілігінде, міндеттерді шешудің жаңа тәсілдерін тез ұйымдастыру немесе тандауыңда байқалады.
Сын тұрғысынан ойлауақиқат және жалған ретінде басқаның немесе өзінің ойларын тексеру мен бағалау қабілеттілігінде аңғарылады. Сын тұрғысынан ойлауды айтылған ойлардың практикалық өмірлік құндылығын тексеру ептілігінде аңғарамыз. "Сыни ойлау" - бұл өзінің және басқаның ойларына өте қатаң қарау.
Ойдың ұшқырлығықойылған сұраққа түпкілікті жауаптың қаншалықты уақыттың ішінде алынғандығымен анықталады. Яғни, бұл уақыт қарапайым ойлау үрдісінде біршама қысқа болады, ал күрделі ойлау үрдістерінде ұзақтау болады.
Кейбір адамдарда күрделі ой тәсілдері өте тез іске асады. Бұл адамдар тапқыр, ойдың ұшқырлығымен ерекшеленеді. Басқаларында ойлау әрекеті жай іске асады.
Ойдың ұшқырлығы әртүрлі факторларға байланысты: біріншіден, ойлау үшін қажетті материалды есте сақтау беріктігіне және қайта жаңғырту жылдамдығына, оның ішінде ассоциативтік үрдістердің жылдамдығына, сезімдердің, зейіннің, қызығудың жүйке жүйесінің жағдайларына байланысты.
Екіншіден, ойдың ұшқырлығы біліміне, логикалық формаларды меңгеру дәрежесіне, ойлау қызметінің жаттығуларына, ойлау дағдыларының даму дәрежесіне байланысты.
Үшіншіден, ойдың ұшқырлығы жоғарыдағы жағдайлармен қатар шешуге тиісті міндеттердің сипатына, мазмүнына және қиындық дәрежесіне байланысты.
Ойлаудың күрделі үрдістері. Кейде адам бірнеше жылдар бойы сарылады. Мысалы, И.П. Павлов шартты рефлексті алу үшін 20 жылдан астам уақытын ғылыми-зерттеу жұмысына арнады. Көптеген ұлы адамдар, ғұлама ғалымдар, Ньютон, Павлов ойларының ұшқырлығымен ерекшеленеді.
Психологияда төмеңдегідей қарапайым және шартты түрде ойлаудың түрлерін жікгеу кездеседі: көрнекілік - өрекеттік, көрнекілік - бейнелік, дерексіз (теориялық) ойлау.
Көрнекілік-әрекеттік ойлау.Тарихи даму барысында адамдар алдында тұрған міндеттер алғашында практикалық іс-әрекет түрінде танылып, кейін одан теориялық іс-әрекет бөлініп шықты. Мысалы, алғашында адамдар жер бөлікгерін өлшеуді практикалық түрде үйреңді (қадамдармен және т.б.).
Содан кейін осы практикалық іс-әрекет пен жинақталған білімдердің негізінде бірте-бірте жеке теориялық ғылым — геометрия қалыптасты және дамыды. Практикалық және теориялық іс-әрекет бір-бірімен өзара тығыз байланысты.
Практикалық іс-әрекеттің дамуы нәтижесінде одан өз алдына дербес теориялық ойлау әрекеті бөлініп шықты.
Тек адамзаттық тарихи дамуында ғана емес, әрбір бала психикасының даму үрдісінде осы практикалық іс-әрекеттен гөрі алғашында баланың ойлау әрекеті дамыды.
Мектепалды жас кезеңінде (3 жасқа дейін) ойлау негізінен көрнекілік-әрекеттік.Бала қабылданатын заттар мен құбылыстарды талдайды және жинақтайды, ол қолымен әртүрлі әрекет жасайды. Бұл кезеңдегі балалар өз ойыншықтарын тас-талқан қылып бұзып, қайта біріктіреді.
Алғашқы кезде бала тікелей затпен әрекет ете отырып, міндеттерді шешеді. Бірте-бірте күрделі іс-әрекеттерді, күрделі ойлау міндеттерін шеше бастайды. Мысалы, балалар енді күрделі практикалық іс-әрекеттерді орындауға бейімделеді, болашақ кораблдер мен ұшақтардың моделдерін құрастырады.
Көрнекілік— бейнелік ойлау.Ойлау міндеттерінің мазмұны бейнелік материалдарға негізделеді. Ойлаудың бұл түрінде бала міндетті шеше отырып, заттардың, құбылыстардың, оқиғалардың әртүрлі бейнесін талдайды, салыстырады, жинақтауға ұмтылады.
Көрнекілік - бейнелік ойлау негізінен қабылдау мен елестетулерге негізделуі қажет. Бұл ойлаудың түрі негізінен өнер адамдарына, шығармашылықпен жұмыс істейтін мамандықтың өкілдеріне тән. Атап айтқанда, жазушыларда, суретшілерде, сазгерлерде, актерлерде көрнекілік-бейнелік ес басымырақ келёді.
Мұғалімдер оқыту үрдісінде шәкірттердің көрнекілік-бейнелік есін дамытуға ерекше мөн береді, сабақта көрнекілікті жиі қолдана отырып, балалардың қызығуын, таным ерекшеліктерін дамытуға, ой өрісін, белсенділігін арттыруға, шәкірттердің оқу материалын терең меңгеруіне көмектеседі.
Дерексіз ойлаужалпы және дерексіз ұғымдарда негізделеді. Бұл ойлау екінші сигнал системасының қызметімен байланысты. Алгебрадан есептерді шешуде біздің ойларымыз бен пайымдауымыз дерексіз ойлауға мысал бола алады.
Дерексіз ойлаудың нақтылы ойлаудан жан-жақтылығымен ерекшеленіп қоймайды, сонымен қатар шындықты терең пайымдау арқылы іске асады. Бір ғана пікірде біз барлық заттар мен құбылыстарға қатысты байланыстар және зандар туралы ойлауымыз мүмкін.
Кейбір дерексіз пікірлерде қабылдаулар, елестетулер арқылы болмайтын заңдылықтарды қамти аламыз. Дерексіз табиғат туралы, заң туралы, сан және сапа туралы ойлай аламыз.
Ойлауды дамыту және тәрбиелеу
Бала өз өмірінің алғашқы күнінен бастап, түйсінуге және кейбір сезімдерді білдіруге қабілетті. Бірақ ол әлі де ойлай алмайды, жас шамасына қарай, тәжірибенің жинақталуына байланысты оның іс-әрекетінде, тілдік қарама-қатынасында, оқыту және тәрбие үрдісінде дами бастайды.
Ойлау үрдісі ойлау түрінде - пікірлердің және ұғымдардың түрінде қарастырылады және байқалады, балалар да сөйлеуді меңгеру деңгейіне байланысты дами бастайды. Бірақ ойлаудың алғашқы көріністері қабылдаулар мен елестетулерге негізделген, іс-әрекетінде байқалады, балалардың тілді меңгергеніне дейін аңғарыла бастайды.
Бір жас шамасында балалар үлкендердің оларға бағытталған сөздерін түсінеді. Үлкендердің "Стол қайда?" — деген сұрақтарына: сол заттарға бұрылып қарай бастайды немесе бұл заттарды қолымен көрсетеді.
Баланың ойлауы, екінші жылдан бастап, пікірлер түрінде қалыптаса бастайды. Қоршаған ортадағы адамдармен сөздік қатынасқа ене отырып, бала ойлаудың мазмұны мен түрлерін жақсы меңгереді. Болашақта баланың ойлауы оның тілінің дамуымен бірлікте дамиды.
Мектепке дейінгіден бұрынғы кезенде балалардың ойлауы әлі де шектеулі болады.
Бала негізінен сол бойда қабылдайтын заттар туралы ойлайды. Осы кезенде балада ойлау операцияларын олардың күрделі емес сөйлеу тілінен аңғаруға болады. Бір уақытта ойлау операциялары қабылданатын заттармен, іс-әрекеттерінде іске асады.
Балалар заттар құбылыстарды салыстыра біледі. Мәселен, заттарды бірінің үстіне бірін салып, ойша құрастыра немесе талдай біледі, мысалы, өз ойыншықтарын тас талқан қылып бөлшектерге бұзып, ойша қайта жинақтайды, кубиктерден үй жасай біледі, кубиктерді түстеріне қарай таддай және жинақтай біледі.
Мектепке дейінгі кезеңде баланың ойлауы негізінен запық-әректтік және заттық — көрнекілік болып табылады. Тәрбиенің әсерімен тәжірибе мен білімнің жинақталуы және болашақта жалпы ақыл-ойының дамуына байланысты мектепке дейінгі жастағылардың оган дейінгілермен салыстырғанда ойлауы өте мазмұнды болып келеді.
Олардың ойлау операциялары біршама қалыптасқан: салыстыру — өзінің дәлдігімен, талдау - нақтылығымен, жинақтау -анықтығымен және жан-жақтылығымен ерекшеленеді.
Мектепке дейінгілер белгілі бір операцияны орындай отырып, алдына мақсат қояды. Бұл ойлау операциялары олардың негізгі әрекеті ойын әрекетінде және үй ішіндегі еңбек әрекетінде байқалады және дамиды. Осы кезеңдегі балалардың ойын қалыптастыру мен тілін дамытудың және олардың үлкендермен тіддік қарым-қатынасын кеңейтудің моні орасан зор.
Өздерінің пікірлерінде мектепке дейінгілер тек қабылдауларға ғана негізделіп қоймайды, сонымен қатар елестетулерге де негізделеді.
Балалардың ойлауын дамыту үшін мектепте негізінен, іске асатын бір жүйелі оқытудың маңызы ерекше. Оқыту үстінде білім негіздерін меңгеруде, мектеп оқушыларының есін және қиялын дамытуға байланысты олардың ой ойлау үрдісіне логикалық және сыни тұрғысынан қарауы дамиды.
Оқыту үрдісінде ойлау нақтылыдан дерексізге дейін дамудың үлкен жолынан өтеді.
Бастауыш мектеп оқушыларының ойлауы әлі де көрнекілі, нақтылы, бірақ оқыту үрдісінде шәкірттердің нақты ойлауы мектепке дейінгілерге қарағанда олардың ойлау операциялары күрделірек және мазмұндырақ келеді, оның барлық ойлау операциялары жетілдіріледі. Мектеп оқушылары бірден бір күрделі, тек қабылданатын ғана емес, сонымен қатар елестетілетін заттар мен құбылыстарды салыстыра, талдай және жинақтай білуге үйренеді.
Оқыту үрдісінде шәкірттердің дерексіз ұғымдарды меңгеру қабілеті дами бастайды. Бұл қабілеттілік, әсіресе, арифметика пәнін оқытуда дамиды, көрнекілі санаудан дерексіз санауға көшкенде, ана тілін оқыту барысыңда, оның көлемінде ауызша есептер шығарғанда айқын аңғарылады.
Мысалы, бірінші сыныптың шәкірттері оның көлемінде есеп шығаруға көшкенде мұғалім есептің мынандай мазмұнын ұсынады: немересінде 4 кәмпит бояады, оның екеуін әжесіне берді, немересінде нешеуі қалды? деген сұраққа оқушылар бірден жауап бере алмай, ойланып қалады.
Мұғалім есептің мазмұнын қайталап тағы да оқып, жазады. Сонда бір оқушы қолын көтеріп, орнынан тұрып, былай депті: "Әжеміз бізден кәмпит алмайды, керісінше, бізге береді". Бұл жерде шәкірттердің ойланып қалуы есеп мазмұнының дұрыс құрылмағандығынан, бірнеше сынып балаларының ой өрісінің жеткіліксіз дамығандығынан, бұл кезеңде шәкірттердің ойлау операцияларының әлі де жеткіліксіз қалыптасқандығынан болса керек.
Бастауыш мектепте бірнеше сыныптан кейін оқушылар әртүрлі грамматикалық, арифметикалық, жаратылыстану, қоғамдық-саяси ұғымдарды меңгереді. Оқушылардың меңгеретін ұғымдарының шеңбері негізінде әрбір пәндер бойынша, әрбір сыныпқа жеке оқу бағдарламалары белгіленеді.
Бекітілген ұғымдардың негізінде оқушыларда абстракциялық (дерексіз) ойлау дамиды. Жоғары сынып оқушыларында абстракциялық ойлау ерекше тез қарқынмен дамиды. Жеке пәндерді оқып-үйрену арқылы жоғары сыныптардың шәкірттері көптеген жалпы, дерексіз ұғымдарды меңгереді және бұл ұғымдарды өзінің ақыл-ой әрекетінде пайдаланады.
Әрбір оқушыға оқыту үрдісінде және өмір тәжірибесінде әртүрлі міндеттерді шешуге тура келеді. Оқушы сұрақтарды дұрыс қоя білуге және дұрыс ойлауға үйренеді. Жас шамасына қарай бұл түсініктері қисынды бола бастайды.
Түсіне отырып, мектеп оқушылары дұрыс ой қорытуға -дедуктивтік және индуктивтік үйренеді. Мысалы, математика сабақтарында жалпы қағидалардан әруақытта да қорытынды жасайды, тіл сабақтарында меңгерген ережелерді дұрыс жазудың кейбір жағдайларын пайдалану керектігі және т.б.
Оқушылар индуктивтік ой қорытындысын әртүрлі мысалдардың негізінде мұғалімнің көмегімен грамматикалық және арифметикалық ережелерді меңгереді. Жоғары сыныптьщ оқушылары жаратылыстануды, физика мен химияны оқу үрдісінде өз бетімен жан-жақты жалпы ұғым жасай алады.
Индукция мен дедукцияны меңгере отырып, жоғары сынып оқушылары бақылау мен тәжірибенің негізінде жекелеген құбылыстардың себептерін өз бетімен іздестіре алады, содан кейін табиғаттың заңдарын анықтайды. Жеке құбылыстарды түсіндіруде оқушылардың өздері белгілі зандарға сүйенеді.
Оқыту үрдісінде абстрактылық және логикалық ойлаумен бірге оқушылардың сын тұрғысынан ойлауы дами түседі. Бастауыш мектептің өзінде оқушылардан тек қана дұрыс жауаптарды талап етіп қоймайды, сонымен қатар түсіндіру сұралады: "Бұл неге бұлай?"
Егер оқушылардың жауабы дұрыс болмаса, онда сыныпта оның себебін анықтап алады, оның қателігі неде, бұл қателікті қалай түзуге болады?
Білімді меңгеруде оқушылар әртүрлі қағидаларды негіздеуге, дәлелдеуге тексеруге үйренеді. Оның ішінде оларға дәлелдеме ретінде мысалдарды, деректерді, жалпы қағидаларды, ережелерді және аксиомаларды пайдалануды үйретеді.
Орта мектептің оқушылары, әсіресе жоғары сыныптардың оқушылары басқа адамдардың пікіріндегі қарама - қайшылықты, негізділікті көрсете біледі, сонымен қатар өз пікірлерінде талдай алады.
Сыни, дәлелдемелі және өз бетімен ойлауды дамытуда мектеп оқушыларының көркем өнер үйірмелеріне қатысы, пайда болған сұрақтарды талқылауға белсенді араласуы ерекше орын алады.
Оқыту кезінде мектеп оқушыларының теориялық ойлары мен практикалық ойлауы бірлікте іске асады. Мектепте көптеген пәндерді (мысалы, физика, химия, информатика) оқып, үйрену алынған білімдерді практикада, өндірісте және ауылшаруашылығында қолдана білуге мүмкіншілік береді:
Мектеп оқушыларының модулдеумен, құрастырумен, электротехникамен, информатикамен айналысуы, көптеген ақыл-ой міндеттерін компьютерлермен шешуі олардың практикалық ойлауын дамытуға көмектеседі.
Сөйлеу
Жоспары:1. Тіл қатынасы жөнінде түсінік.
2. Тілдесу - ақпарат алмасу құралы. Сөйлеу.
3. Сөз (сөйлеу) қызметтері.
4. Сөйлеудің түрлері
1. Тіл қатынасы жөнінде түсінік
Адамның қоғамдық болмысы жан-жақты әрі көп деңгейлі аралық қатынастардан құралатынын жоғарыда әңгіме еткенбіз. Ал осы қатынастар арасында өзінің ерекше мәні мен құрылымы жағынан танылатын құбылыс - бұл тілдестік қатынастар. Тілдесу барысында адамдар өзара әрекеттік байланысқа келіп, тұрмыс-еңбек тәсілдері мен нәтижелерін, әрекетке орай туындаған болжамдар мен идеяларын, ниеттерін, қызығулары мен сезімдерін және т.б. өзара бөліседі, алмасады. Тілдестік қатынас біршама дербес құбылыс ретінде қабылдануымен, субъект белсенділігінің ерекше бір формасы ретінде көрінеді. Тілдесу қызметінің нәтижесі - өзгертілген, болмаса қайта жасалған дүниелік не идеалдық өнім емес, ол адам мен адамның, адам мен қауым арасында орныққан байланыс қатынасы.
Тілдесу (сөйлеу, сөйлесу) - біргелікті іс-әрекет қажеттігінен туындаған адамдар арасындағы байланыстардың даму көзі. Тіл қатынасы негізінен әңгімелесушілердің өзара ақпарат алмасуынан қалыптасады. Бұл ақпарат алмасу тіл қатынасының коммуникативтік сипатын құ-райды. Тілдесудің екінші тарапы - сөйлеушілердің өзара ықпалы. Үшінші, тарапы - тіл қатынасы сөйлесу арқылы адамдардың бірін бірі қабылдап, өздерінің психологиялық бейнесін түзуі.
Сонымен, біртұтас тілдесу процесінде үш бағытты байқаймыз: коммуникативті (ақпарат алмасу), интеракативті (өзара ықпалды әрекетке келу) және перцептивті (адамның бірін бірі қабылдап, түсінісуі). Осы үш, бір біріне байланысты тілдесудің қырлары бірлікті қызмет орындауымен сол қызметке араласқан адамдардың өзара қатынасын ұйымдастырудың әдістерін құрайды.
Тілдесу әрекетінің сипаты, аймағы мен әдістері оған қатынасқан адамдардың әлеуметтік қызметтерімен, қоғамдық қатынаста тұтқан орынымен, қандай да қауымға мүшелігімен анықталады.
Іс-әрекетпен біртұтас байланысқан тілдесу арқылы адам бүкіл қоғам жаратқан тәжірибені игереді.
2. Тілдесу - ақпарат алмасу құралы. Сөйлеу
Тілдесудің жеке адам деңгейіндегі сипаты өз алдына. Бұл жағдайдағы оның қызметі үш түрге бөлінеді: ақпараттық тілдесу, реттеу тілдестігі және сезім білдіру тілдестігі. Осыдан тілдестік қатынастың үш түрлі мазмұны ашылады: ақпарат алмасу, адам аралық өзара ықпал және адамдардың бірін-бірі түсінуі.
Коммуникативтік процесте, біріншіден, ақпарат бір жақты біреуден біреуге жеткізіліп қалмастан, екеу арасындағы хабар алмасуы. Егер осы ақпарат тілдесу барысында түсінімді қабылданса ғана, тілдескен адамдар үшін өз мәнділігіне ие болады.
Екіншіден, адамдар арасындағы ақпарат алмасу сипаты қоғамда қабылданған таңбалар жүйесі негізінде адамдардың бір біріне ықпалды әсер ете алуына байланысты келеді.
Үшіншіден, ақпарат алмасудың нәтижесі болған коммуникативтік ықпал тілдесуге қатысқандардың тіл жүйесіндегі таңбаларды теңдей таныса ғана пайда болады.
Төртіншіден, адамдар өзара сөйлесу барысында ерекше тіл қатынастары кедергісіне ұшырауы мүмкін. Бұл, бір жағынан, әңгімелесушілердің өзара сүхбат өзегін түсіне алмауынан, яғни әртүрлі көзқараста, нанымда, пікірде болуынан, екінші жағынан, кедергілер сөйлесушілердің даралық психологиялық бітістерінен немесе екеу арасындағы тілдесуге мүмкіндік бермейтін адам аралық қатынастардың белең алуынан туындайды.