Окушылардын салауатты омiр салтынын калыптасуы. Казакстан-2030 стратегиясы.

Ел басшысы Н.А.Назарбаев «Казакстан 2030» стратегиялык даму багдарламасында «Салауатты омiр салтын ынталандыру аркайсымыздын дене тарбиесiмен айналысуымызга, дурыс тамактануымызга, есiрткiлердi, темекi мен алкогольдi тутынуды койып, тазалык пен санитария шараларын сактауымызга багытталган» делiнген .

«Денсаулык –зор байлык, адам бакытынын бастауы» - дейдi халкымыз. Ата бабаларымыздын бул дана ой –пiкiрi талай гасырлар белесiнен отiп бiзге жетiп отырган шындык. Улттын денсаулыгы улан асыр байлык екенi рас, тек оган ие болу ушiн коп куштер жумсауымыз кажет. Денсаулык адамга бiрак рет берiлетiн табигат тартуы. Ол туракты, мангiлiкке берiлмейдi, узбей озгерiсте болады. Оны сактау ушiн енбек сiнiру, ауырмай турып iс - арекет жасау керек. Оган накты бiлiм, ынта-ыкылас, ерiк –жiгер кажет, онсыз баянды, арi узак денсаулыкты сактау киын.

Казiргi кезде бул проблеманы шешудiн негiзгi жолы салауатты омiр салтын калыптастыру, кенiнен насихаттау болып отыр. Бул тургыда елбасы « Казакстан -2030» стратегиялык багдарламасында «Жеткiлiктi куралдар болмай турган жагдайда, ауруларга карсы курес, денсаулыкты ныгайту жонiндегi бiздiн стратегиямыз –азаматтарымызды салауатты омiр салтын азiрлеуден басталады» - деп атап корсеттi.

Салауатты омiр салтынын жастар арасында калыптасуынын манызы оте зор. Бул багытта жургiзiлетiн жумыстар: ауру шакыратын факторлардын асерiн томендетуге, iшiмдiктiн, темекiнiн, есiрткiнiн зияндыгына, кимыл-козгалыстын аздыгына, кунарлы тамактанбауга карсы жургiзiлетiн угiт-насихат жумыстарына негiз салды.

Салауатты омiр тiршiлiгi –денсаулыкты сактаудын жане ныгайтудын негiзгi, ол жан-жакты дамыган азаматтын калыптасуына, онын рухани, дене дамуына асер етедi.

Денсаулыкка керi, жагдайсыз асер ететiн коптеген факторлар бар: аурып жазылу; никотин мен алкогольге кумарлык; енбектiн, турмыстын жайсыз жагдайларынын созылмалы асерi; дурыс тамактанбау ( онын жеткiлiксiздiгi жане шамадан тыс коптiгi); конiл куйдiн жылдам ауыткуы, енбек пен ретсiз демалыстын бузылуы, ауанын, судын бузылуы; дарi-дармектi жане турмыс химиялык заттарын орынсыз пайдалану. Осы факторлардын iшiнде бiрiншi катарда кимыл-козгалыстын аздыгы.

Салауатты омiр тiршiлiгiнiн негiзгi багыттарынын бiрi – кимыл-козгалыс денгейi. Адам тiршiлiгiне ауа,су, тамак кандай керек болса, белгiлi денгейдегi козгалыстын да манызы сонша, оны омiр сурудiн ен басты шарттарынын бiрi ретiнде есептейдi. Табигаттын озi адамнын колында физиологиялык тендесi жок, денсаулык тасiлiн берiп отыр, ол – кимыл – козгалыс, дене жаттыгулары. Барi де адамнын ынтасына, ыкыласына, жiгерiне, аркiмнiн оз басына, жауапкершiлiгiне тiкелей байланысты. Адам агзасы атадан атага, бiр адамнын даму кезендерiне кимыл козгалыстын асерiнен калыптасады. Кимыл –козгалыстын аздыгы (гипокенезия) денсаулыкты бузатын себептердiн бiрi.

Эстетикалык iстер- арнайы багыттагы тарбие жумыстарыньн жалпы атауы, максаты - омiрге эстетикалык, катынас баулу: енбекке, когамдык iске, табигатка, онерге, оз кылыгына деген катынасты таныту. Бул тарбиенiн басты мiдетi-эстетикалык, тусiнiк, бага, талкы, кажеттiк, тандау жане кабiлет дамыту.

Эстетикалык тарбие тулгада асемдiк сезiмiн дамытады. Адам асемдiктi сезiнуден, оз омiрiн сулулык занымен куруга умтылады. Эстетикалык тарбие адамгершiлiк, акыл-ой, енбек жане дене тарбиесiмен тыгыз байланысты. Табигатка, адебиетке, театрга, музыкага, поэзияга, коркем сурет жане т.б. онерге деген суйiспеншiлiк адамнын жан-жакты саналы дамуына асер етедi.Дене тэрбиесi сулулыктын коп элементтерiне аркау: дене дамуыньщ уйлесiмi, журiс-турысы, адам мiнезi, ойлау манерi т.б.

Эстетика категориясынын ен негiзгiсi - адемiлiк, асемдiк категориясы. Асемдiк бул омiрдiн озi, бул табигат жане адам карым-катынасы мен онын енбегiнiн жемiсi. ТI процесiнде эстетикалык бiлiм дамыту шаралары бул конкурс, викторина, мектеп мерекелерi, уйiрмелер, шыгармашылык топтар т.б. Окушылар оларда кыскаша малiмет алып кана коймай, эстетика гылымын толыктай тусiнуге бастау алады. Эстетика сабактары окушыларга эстетикалык таным зандары мен зандылыктарынан, онердiн жалпы принциптерiнен акпараттар бередi.

ТI дене шыныктыру багытындагы максаты дене саулыгы жане тан сулулыгы тарбиесi мiндеттермен туындайды. Олар:

1) Дене шыныктыру, окушыларды салауаттылыкка дггдыландыру, дурыс есуiне комектесу;

2) Спорт — дене тарбиесi бiлiмдерiн менгерту;

3) Козгалыс дагдылары мен бiлiктерiн дамыту;

4) Козгалыс сапасын дамыту (куш, ептiлiк т.б.);

5) Адамгершiлiк касиеттердi тарбиелеу (ерлiк, турактылык, тартiп, ужымшылдык);

6)Эстетикалык касиеттердi калыптастыру (дене тузулiгi, журiс -турыс мадениетi);

7) Дене шыныктыру мен спортпен унемi айналысуды адетке айналдыру;

8) Гигиеналык дагды мен ептiлiктi калыптастыру.

Экологиялык ТI негiзi табигатты коггау ниеттерiн тарбие жузiнде iске асыру. Бул iстiн козi адам омiрiнiн бастауы - жер, су, ауа, ан, осiмдiк. Аймак кажеттiгi жергiлiктi табигат жагдайы ТI багытын, турiн, оны уйымдастыру мен iске асыру формалары мен мазмунын аныктайды (жасыл патрулдер, орман достары, андар мен кустар тобы).

Рухани жане материалдык байлык енбек жемiсi болады; енбектiн аркасында адам кемелденедi, оз тулгасын калыптастырады. Сол ушiн мектептегi енбек тарбиесi окушыларды психологиялык тургыдан жане тажiрибе жузiнде енбеккерлiкке дайындауга багытталган. Казiргi экономикалык жане когамдык даму кезенi тулгага жогары талаптар кояды:

1) Енбектi манызды когамдык борыш ретiнде багалай бiлу;

2) Барлык жумыс турлерiнiн маныздылыгын тану, енбектi жане онын натижесiн курметтей бiлу;

3) Енбекте унемi белсендiлiк, жаналык, шыгармашылык таныту;

4) Ой-сана жане дене кушi денгейiне карай енбек ету кажеттiлiгiн iштей тусiну;

5) Енбектi гылыми уйымдастыру принциптерiне суйене жургiзу;

6) Енекке адам омiрiнiн негiзгi кажеттiгi ретiнде карым-катынас жасау.

Енбек тарбиесi процесiнде алган бiлiм, ептiлiк жане дагдылардын негiзгi максаты немесе педагогикалык iстiн сонгы жемiсi емес, ол тулганын басты кажеттiгi - енбек ету кабiлетiн дамыту куралы.

 

Билет:21.Педагогикалык карым-катынас, мугалiмнiн касiби iс-арекетiндегi онын функциялары. Мугалiмге койылатын талаптар.

Педагогикалык карым-катынас – оку арекеттестiгiнiн, мугалнм мен окушынын ынтымактастык формасы. Бул жеке жане алеуметтiк багытты арекеттестiк. Онда бiр мезгiлде катысымдык, перцептивтiк жане интерактивтiк функцияларды орындайды, ол ушiн вербалдi, бейнелi, символикалык жане кинетикалык куралдар жиынтыгын уштастырады.

Педагогикалык карым-катынас функцияларын аныктау кобiнесе мугалiмнiн оз кызметiнде алга коятын максатына байланысты:

1. оку-тарбие материалдарын окушынын дара ерекшiлiктерiне карай iрiктеу, куру жане окушынын жеке тулгалык улгiсiн жобалау сиякты конструктивтiк кабiлетi;

2. окушыны ар турлi оку арекетiне катыстырып, ужымда ар тулганын белсендiлiгiн котеру секiлдi уйымдастырушылык кабiлет;

3. окушылармен жаксы карым-катынаста болу, окушылардын даму денгейiне, талабына сай болу секiлдi коммуникативтiк кабiлетi.

Педагогикалык карым-катынас процесiнде оте манызды ролге мугалiм ие болады. Мугалiм мамандыгын ар турлi мiнездi, ар турлi темпераменттi адамдар менгерентiндiектен, карым-катынас стилi де ар турлi болып келедi.

Карым-катынас стилi деп бiз педагог пен окушынын алеуметтiк психологиялык аракатынасынын жеке типологиялык ерекшелiктерiн айтамыз: (а) мугалiмнiн катысымдык мумкiндiктерi; (а) педагог пен окушынын озара карым-катынасынын калыптасуы; (б) педагогтын шыгармашылык тулгасы; (в) окушы ужымынын ерекшелiктерi. (В.А. Кан-Калик)

Педагогикалык карым-катынас мугалiм iскерлiгiнiн болуына мынандай талаптар кояды:

 карым-катынастын озгерiп отыратын жагдайларына тез, оперативтi дурыс багдарлану кажет;

 коммуникация жуйесiн дурыс жоспарлауды жане асыруды;

 катынастагы керi байланысты унемi сактауды талап етедi.

Пед. карым-катынаста коммуникациянын 2 типiн ажыратады:

1. Дайындалган к.

2. Дайындалмаган к. дагдылар:

o Педагогтын жалпы эрудициясы мен мадениетi;

o Оперативтi касiптiк ойлау;

o Создiк коры бай жане жалпы сойлеу мадениетi;

o Усынылатын коммуникативтiк жагдайларда арекет ету iскерлiгi;

o Балалармен коммуникацияны уйымдастырудын манызды болып табылады.

Бул талаптар мугалiмнiн коммуникативтiк мадениетiнiн ерекшелiгiн аныктайды.

Бiртутас педагогикалык урдiс туралы жане онын зандылыктары. Негiзгi компоненттер курылымы мен сипаттамасы.

Педагогикалык мамандыктын калыптасу тарихына унiлу барысында, сол замандарда тарбие мен окытуды болек, бiр-бiрiнен дербес процестер ретiнде, тiптi кейде бiр-бiрiне карама-кайшы процестер ретiнде карастыргандыгын коре аламыз. Бiрак, ХIХ гасырдын ортасында, прогрессивтi педагогтардын енбектерiнде тарбие мен окыту процестерiнiн тутастыгы туралы малiметтер кездесе бастады. Бул маселе, асiресе, И.Ф.Гербарттын педагогикалык козкарастарында айрыкша орын алды. И.Ф.Гербарт оз енбектерiнде тарбие мен окытудын озара байланысын былай деп корсетедi: «...тарбиесiз окыту - максаты жок курал, ал окытусыз тарбие -куралдары жок максат», ягни басты максат - тарбие, ал осы максатка жетудiн басты куралы - окыту болып табылады. Осылай И.Ф.Гербарт тарбие мен окытудын бiртутастыгын далелдей отырып педагогика гылымына «тарбиелей отырып окыту» терминiн енгiзедi.

Педагогикалык процестiн бiртутастыгы маселесi К.Д.Ушинскийдiн енбектерiнде де оз корiнiсiн тапты. Ол оны мектеп арекетiнiн акiмшiлiк, окытушылык жане тарбиелеушiлiк элементтерiнiн тутастыгы деп карастырды. Ягни мектеп арекетiнiн тиiмдi натижесi мектептi баскару, окыту жане тарбие процестерiнiнiн уйлесiмдi уйымдастырылуына байланысты екендiгiне коз жеткiздi.

Педагогикалык процестiн бiртутастыгы маселесiне коптеген козкарастардын болуы педагогикалык процестiн курделiлiгiнен туындап отыр. Сонымен, кейiнгi кезендерде айкындалган педагогикалык процестiн манi мен онын бiртутастыгы маселесiне токталар болсак.

Педагогикалык процесс – окушы тулгасынын жагдайын озгертуге багытталган, мазмуны жагынан толыктырылган жане арнайы уйымдастырылган тарбиешiлердiн жургiзушi жане багыттаушы арекетiнiн жане баланын белсендi арекетiнiн негiзiндегi озара арекеттесу процесi. (Б.Т.Лихачев)

Педагогикалык процесс – белгiленген максатка жетуге багытталган жане тарбиеленушiлердiн касиеттерi мен сапаларын алдын-ала аныкталган жагдайга озгеруiне акелетiн тарбиешi мен тарбиеленушiлердiн дамып отыратын озара арекеттесу процесi (И.П.Подласый).

Бiртутас педагогикалык процесс – жан-жакты уйлесiмдi дамыган тулганы калыптастыруга багытталган мугалiм мен окушылардын озара арекеттесу процесi (Н.Д.Хмель - Казакстанда бiртутас педагогикалык процестiн теориясын калыптастырушы галым). Сонымен, бiртутас педагогикалык процесс – ол мугалiм мен окушылардын озара арекеттесу процесi болып табылады, онын барысында алеуметтiк тажiрибе тулганын касиеттерiне алмасады.

Бiртутастык – ол педагогикалык процестiн синтетикалык касиетi, ол онын дамуынын жогары денгейiн, онда кызмет ететiн субъектiлердiн саналы арекетiнiн натижесiн сипаттайды. Бiртутас педагогикалык процеске оны кураушы компоненттердiн iшкi тутастыгы, олардын уйлесiмдiлiгi тан.

Бiртутас педагогикалык процестiн негiзгi белгiлерi – максаттылык, екiжактылык жане тутастык.

Максаттылык - БПП ар уакытта белгiлi бiр максатка жетуге багытталады, ягни натижесi алдын-ала болжамданады. Екiжактылык – процестiн натижесiнiн тиiмдiлiгi мугалiм мен окушынын арекеттерiнiн озара байланыстылыгына жане белсендiлiгiне байланысты.

Тутастык – процестiн натижелiлiгi онын шенберiнде iске асырылатын тарбие мен окытудын уйлесiмдi уйымдастырылуына байланысты.

Бiртутас педагогикалык процесс келесi компоненттерден турады: максат, мазмун, адiс-тасiлдер жане формалар, натиже, мугалiм арекетi, окушы арекетi. Оны келесi сызба аркылы корсетуге болады.

БПП зандылыктары:

 Оку орнынын педагогикалык процесi когамнын алеуметтiк экономикалык кажеттiлiгiне сай болады;

 Пед. процестiн максатка багыттылыгы когамнын максатын корсетедi, ол алеуметтiк тапсырыс ретiндегi, бiлiм беру зандары аркылы талап етiледi;

 Пед. процесс екi жакты процесс, ол устаздармен окушылардын озара тарбиешiлер мен тарбиеленушiлердiн арекетiмен байланысты, мiндеттi турдегi екi жакты iс-арекет;

 Окушылардын шыгармашылык белсендiлiгi мугалiмнiн мукият ойластырган жане уйымдастырылган iс-арекетiнiн натижесi;

 Пед. процестiн кызметi онын жасалуымен уйымдастырудын окушылар коллективi, сонымен катар жеке окушылардын жас ерекшелiктерi мен даму денгейлерiне сай келуiне байланысты;

 Пед. процесс болiктерiнiн магынасы маныздылыгы ар турлi, олардын бiр-бiрiне багыныштылыгы, бiр-бiрiне асерi бар;

 Пед. процесс бiр кас кагым саттiк емес, узак мерзiмге уакытка багытталган.

Озiндiк тарбиелеу жане онын адiстерi мен тасiлдерi. Онымен педагогикалык баскару.

Озiн – озi тарбиелеу туралы, онын тасiлдерi туралы тусiнiк. Адамнын омiрдегi орнын озi белгiлеу мадениетi тарбие мазмунынын манызды болiгi болып саналады. Адамнын омiрдегi оз орнын озi белгiлеу мадениетi оны жеке омiрiнiн жане жеке бакытынын жауапты субъектiсi ретiнде сипаттайды.

Тулганын когамдык сана-сезiмiнiн дамуынын белгiлi бiр сатысында, адам озiнiн жеке басы ушiн тек сырткы максаттарды гана емес, сонымен катар озiн-озi тарбиелеу максаттарын да тусiнедi. Ол озiне-озi тарбиенiн субъектiсi ретiнде карай бастайды. Озiнiн тулга ретiнде калыптасуы, онын жеке белсендiгiнсiз мумкiн еместiгiн тусiне бастайды.

Озiн-озi тарбиелеу – адамнын оз тулгасын калыптастыруга, омiрдегi оз орнын озi белгiлеуiне, озiн-озi дамытуга, оз кабiлеттерiн озi iске асыруга багытталган максатты, саналы, жуйелi турде оздiгiнен жургiзетiн iс-арекетi. Озiн-озi тарбиелеу тарбие процессiнiн курамды белiгi жане тулганын озiн-озi дамытуындагы ен манызды куш болып саналады.

Тарбиелеу мен озiн-озi тарбиелеу бiр педагогикалык орiсте орналасып, тулганы калыптастыру деген тул-ас процесстiн екi жагы болып саналады. Ар-бiр педагог тек тарбиенiн зандылыктарын бiлiп кана коймай, сонымен катар озiн-озi тарбиелеудiн алеуметтiк-психологиялык механизмдерiн жаксы тусiнуi керек.

Тутас педагогикалык процессте ар балада озiн-озi тарбиелеуге деген кажеттiлiк ар-турлi жас кезендерiнде байкалады. Осы кажеттiлiк асiресе балалардын жасоспiрiмдiк шагында аныгырак байкалады. Себебi, балалар осы шактарында оздерiнiн жеке «Мен»-дерiн унемi iздеу устiнде болады, турлi спортгык секциялар, уйiрмелер, кызыгушылыктары бойынша клубтарга катысады. Дал осы кезенде олардын жеке кунделiктерiн бастап оз ойларын жазулары, оз мiнез-кулыктары мен сезiмдерiн багалаулары, ул балалар мен кыз балалар ушiн арнап курастырган сауалнамаларын кызыга толтырулары, турлi заттарды ауестiкпен жинастырулары кездейсок процесс емес. Казiргi кезде мектептерде мiндеттi турде озiн-озi тану сабактары енгiзiлуде, озiн-озi тану мектептерi де бар. Озiн-озi тарбиелеу оте узак жане адамнын букiл омiрi бойы жалгасатын процесс екенiн айта кету кажет.

Озiн-озi тарбиелеу адамнын жеке «Мендiгiн»- жуйелi турде зерттеуiн, кажымас кайраттылыкты, улкен ерiк-жiгерлiк куштi кажет етедi. Озiн-озi тарбиелеу мектебi адамнан коптеген куш-кайратты жогары дарежедегi уйымдастырушылыкты, озiне деген сын козбен карауды талап етедi. Немiс акыны Ф.Логау былай деп тегiн айтпаган шыгар:

«Озiнмен озiн тускен курес – ен кыйын курес,

озiндi озiн женген женiс – ен улы женiс».

Озiн-озi тарбиелеу адамнын рухани кажеттiлiктерiн калыптастыруга багытталган. Адамнын озiн-озi жетiлдiрiп, озiмен жумыс iстеуiнде кiтаптардын маныздылыгы зор. Ойткенi, кiтаптар бiздi жаксы адам болуга ынталандырады, кызыкты адамдармен таныстырады. Озiн-озi тарбиелеудiн манызды болiгi -мотивтердi, ынтаны дамыту. Жаксы, ак ниеттi болуга талпынбай, адамзаттын бiлiмдер байлыгын, адамзат мадениетiн игеруге тырыспай жан-жакты тарбиелi жане бiлiмдi адам болу мумкiн емес.

Психологиялык-педагогикалык гылымдарда озiн-озi тарбиелеудiн кен колданылатын тасiлдерi болып озiне-озi бага беру, озiне-озi буйыру, озiн-озi куптау, озiн-озi тузету жане т.б. саналады.Озiн-озi тарбиелеу озiн-озi багалаудан басталады. Озiн-озi багалаудын негiзiн жеке адамнын озi кабылдаган кундылыктар жуйесi, тулганын жеке маныздылыктар жуйесi курайды. Озiн-озi багалау адамнын озiн баска адамдармен салыстыру аркылы калыптасады, жане осындай салыстыру табиги турде жургiзiледi де оте кызыкты болды. Тутас педагогикалык процесстегi катынастар жуйесiне енгеннен бастап бала озiн баска балалармен салыстырып, зерттеп, мынандай сурактарга: «-Неге мен осындаймын?», «Баскалар менi калай кабылдайды?», «Омiрде мен кандай жетiстiктерге жете аламын?»-деген сурактарга жауап iздеп, озiнiн барлык мумкiндiктерiн корсетуге тырысады. Озiн-озi накты багалау, озiн-озi тарбиелеудiн максаттарын дурыс курастыруга мумкiндiк бередi. Озiн-озi багалау жогарлатылган, накты, томендетiлген болуы мумкiн. Туракты жане жана акпараттар асерiне, жинактаган тажiрибесiне, коршаган адамдардын пiкiрлерiне байланысты озгерiп отыратын бейiмделгiш озiн-озi багалау турi адамнын дамуы мен тиiмдi енбек етуi ушiн ен колайлы багалау болып саналады.

Озiне-озi буйыру дегенiмiз адамнын озiне-озi берген кыска, уздiк-уздiк укiмi.

Озiне-озi буйыру адам озiн накты бiр iс-арекет жасау керектiгiне сендiрiп, ендi баскаша арекет жасауга болмайды деп сезгенде гана колданылады. Буйырыкты турде озiнен бiр iс-арекетiн орындалуын талап ету кажеттiлiгi адамнын оз кемшiлiктерiн анык корiп турып, бiрак сол жоспарланган iстi орындауга кушi жетпей турган кезде колданылады. Озiне-озi буйыру ерiктiк процесспен тыгыз байланысты. Озiне-озi буйыруда жаттыгу ушiн адам озiне дауыстап буйырык берiп оны кайта-кайта кайталап орындап отыруы кажет. Оз буйырыгын екi апта аралыгында орындап журген адамда оз буйырыгын автоматты турде орындау адетi пайда болады.

Адамнын озiн-озi тарбиелеуде озiн-озi куптаудын манызы зор. Ар адамнын есiнде оздерiнiн улкен жетiстiктерге жеткен кездерi жаксы сакталып калады. Адамнын жетiстiктерi оган рухани, интеллектуалдык, куш-жiгерлiк корларынын iшкi мумкiншiлiктерiн байкатып, омiрдiн жана белестерiн жене алатынына сенiмдiлiк тудырады. Кейбiр омiрлiк жагдайларда адам «откендi ойлап» осындай жагдайдан калай жол тауып шыкканын еске тусiргенi абзал.

Озiн-озi бакылау – адамнын оз iс-арекеттерiн, психикалык процесстер мен конiл-куйлерiн тусiнуi, багалауы жане реттеуi. Бул тасiл адамга айналадагылармен сабырлы карым-катынаста болу iскерлiктерiн, баска адамдардын кемшiлiктерiне, алсiздiктерiне, кателiктерiне шыдамды болуды уйретедi. Аталган тасiл комегiмен адам шиеленiс жагдайларды реттеп, устамдылыкка, курделi жагдайларда байсалдылык, сабырлык сактауга уйренедi.

Озiн-озi тузету адамга оз мiнез-кулкын, кемшiлiктерiн, кателiктерiн жане баска адамдарга деген карым-катынасын озгертуге мумкiндiк бередi. Озiн-озi тузету адамнын озiне сын тургысынан карауына байланысты болады.

Адамзат тарихында улы адамдарга омiрлiк багдарламасын накты орындауга комектескен озiн-озi тузету мысалдары оте коп кездеседi. Озiн-озi тузету озiн-озi жетiлдiрудiн тиiмдi тасiлдерiнiн бiрi. Л.Н.Толстой «Озiн жетiлдiруге деген умтылыстан баска еш нарсе адамнын оз игiлiгi мен баска адамдардын игiлiгiне септiгiн тигiзе алмайды»- деп бекер айтпаган.

Тарбиенiн демократиялык жуйесi баланын, баска адамдар ыкпалына багынышты болмай, керiсiнше озiнiн кабiлеттерi мен куштерiн багалап, оз дамуын оздiгiнше аныктауга уйрететiн бiрден-бiр жуйе болып саналады. Тарбиенiн осындай натижесi тек кана педагог пен осiп келе жаткан баланын тыгыз ынтымактастыгы негiзiнде гана мумкiн болады.

Жеке тулганын дамуы мен калыптасуы, онын омiрдегi орнын озi аныктауы адамнын оз-озiмен жане оны коршаган ортамен уйлесiмдiлiкте жургiзiлуi кажет.

Окушылар озiн-озi тарбиелеу багдарламасын калай жасауды жаксы елестете алмайтындыктан, оларга жиi-жиi комек корсетуге тура келедi. Олар озiнiн ойлау ерекшелiгi мен мiнез-кулнына талдау жасауга киналады. Тарбиешiлер окушыларга озiн-озi тарбиелеудiн маныздылыгын тусiндiретiн арнаулы ангiмелер немесе пiкiртапастар откiзедi.

Озiн-озi тарбиелеу адiстерi:

 Жеке мiндеттеме - бел гiлi мерзiм аралыгында озi аткаратын мiндеттердi тандап алып, есеп жургiзу, озiне-озi кызмет корсету. Иландыруга уксас озiн-озi мiндеттеу адiсi. Оны бала оз кемшiлiгiн жою ушiн колданады. Уй тапсырмасын аркез орындауга, таза жазуга, оларды байсалдылыкпен ойланып iстеуге жаттыгып, оны ар уакытта кайталап, орындауга куш-жiгерiн жумылдырады. Окушы белгiлi бiр мiндетiн орындауда енжарлык корсеткенде озiн-озi мiндеттеу, озiне-озi буйыру адiсiн колданады.

 Озiндiк есеп беру - когамдык жумысты аткару, баланын оз iс-кылыгына жауаптылыгы, жолдастарымен тажiрибе алмасуы.

 Оз iс-кылыгына талдау жасау - озiнiн кейбiр кылыктарына сын козбен карап, себебiн бiлгiсi келуi, оны жоюга тырысуы.

 Озiн-озi бакылау - кемшiлiктерiн болдырмау ушiн жагымды мiнез-кулыктарын дамыту максатында кунделiк жургiзу.

Озiне бага беру - мiнез-кулыктарынын кемшiлiктерiн жою ушiн баланын озiн-озiтарбиелеуi. К.Д.Ушинский жасаган озiн-озi тарбиелеу ережелерi:

• Оте сабырлылык, тiптi болмаганда, сырткы сабырлыкты сактау.

• Турашылдык.

• Ойлы арекет.

• Шешiмдiлiк.

• Озiн туралы кажет болмаса, бiр соз айтпау. Санасыз бос уакыт откiзбеу.

• Не iстесен де ерiктiсiн, бiрак, кездейсок iстен сак бол.

• Кажеттi немесе керектi iспен гана айналыс, корсекызар болма.

• Бiтiрген iсiне еш уакытта мактанба.

• Аркез агыннан жарылма, оз iсiн туралы озiне жауап берiп отыр.

• Бул журналды ешкiмге корсетушi болма.

Бул ережелердi байытуга болады. Коп ретте адам оз алдына ислгiлi бiр биiк максат оойып, оз бетiмен iзденiп, озiн-озi тарбиелеп жетiлдiрудiн жолдарын озi карастырады. Содан асерленiп канатталган iшкi сезiмдерi аркылы бiлiмдi кажетсiнiп, натижесiнде максатына жету ушiн табандылыкпен iзденедi.

Адам баласынын тарихында ондай мысалдар баршылык. Демосфен жас кезiнен шешендiк онер менгерудi армандайды. Алайда, копшiлiк алдындагы алгашкы созiнде-ан сатсiздiкке ушырайды. Онын дауысы тым басен, создерi уйкаспай, тiлi « курмелiп, шалкем-шалыс келе бередi. Соны сезген кауым оны ' тындамай, ыскырып, тыжырынады. Онын орнында баска бiреу болса, бул маскарадан кейiн тауы шагылып, колын бiр-ак сермеп ' жайына кете барар едi. Демосфен ойтпедi. Ол елден окшауланып, тенiз жагасынан уй салып, дауылды кундерi, бурк-сарык, болып жаганы урып жаткан толкынга карап, сагаттап,суырып салма создерiн карша боратып, бар дауысымен сойлейтiн. Тiлiндегi кемiстiгiн жою ушiн, тiлiнiн астына малта тастарсалатын болган. Сондай жан киярлык табандылык пен ерiк-кайрат Демосфендi дегенiне жеткiздi. Ол алемнiн айтулы улы шешенiне айналады.

Талай улы адамдар оз мiнездерiн жаман адеттерден арылтып, жаксы касиеттердi дарыту максатымен жумыс iстеген. Соктыкпалы сокпаксыз жерде осiп, мынмен жалгыз алыскан улы Абай озiн-озi тарбиелеп,озiн-озi бiлiмдар еткен адам.С.М.Торайгыров " Жулдыз болып кормеймiн елдiн бетiн, болмасам толып туган толык айдай" немесе "Карангы казак когiне кун болмаганда кiм болам", - деген романтикага толы батыл жолдарды озiне жане болашак жастарга арнап айткан .

Профессор С.Я.Долецкий айткандай, бiз оз кателiгiмiздi ойша айтамыз да озiмiзге озiмiз кешiрiм жасап, кейiн оны умытып кетмiз Егер бiз оны дауыстап айтатын болсак, онда озiне-озi кешiрiм жасау киынырак болады, - дейдi.

Озiн-озi тарбиелеу адiстерi:

Озiн-озi сендiру. Окушы озiн жаксы устап, жаман кылык жасамауга сендiредi. Темекi тартуды койгысы келетiн адам "Мен ендi темекi тартпаймын" - деп, озiне-озi сенiмдi турде аркез айтуы тиiс.

Озiн-озi сынау адiсi - дорекiлiгi ушiн озiн катты согiп, сынга алу. Оз тарапынан мунын мадениетсiздiк, жексурындык екенiн, тарбиелi адамнын ондай iс iстемейтiнiн, абден озi арылганша кайталап айтумен болады.

Озiн-озi тарбиелеуде - озiн ойша озгенiн орньша кою аркылы озгемен санаса бiлудiн (эмпатия) улкен тарбиелiк манi бар.

Озiн-озi жазалау адiсi - алдына койган мiндеттi орындау, ауыткымау. Мысалы, 9-сынып окушысы кызыкты кинога баруга бил алады. Алдында сабагына шала азiрленiп, екi алып кала жаздаганы ойына оралып, келесi сабакка жондi азiрленбегенi есiне тусiп кинодан бас тартады.

Озiн-озi тарбиелеудiн курамды болiмдерi:

• оз кемшiлiгiне сын козбен карау, максат кою.

• озiн-озi тарбиелеудiн багдарламасын жасау.

• адiстерiн аныктау.

• аутотренинг - жеке тулганын озiне жаттыгу жуйесiн азiрлеуi.

• озiн-озi бакылау.

Мектептегi бiлiм берудiн мазмуны. Нормативтiк кужаттар.

Бiлiм беру мазмуны – окушылардын жан-жакты дамыту, акыл-ойын, танымдык кызыгушылыгын калыптастыру, енбекке дайындау ушiн белгiлi типтегi мектепте окытылатын бiлiм мен бiлiктер жуйесi.

Бiлiм беру мазмуны дидактикалык категория ретiнде «ненi окыту керек» сурагына жауап бередi. Окушыларды жан-жакты дамыту ушiн оларга адамзат жинактаган бiлiмдер, бiлiнтер мен дагдылардын жуйесiн менгерту керек. Бiлiм беру мазмуны когамнын мектеп алдында коятын агымдагы жане болашак максаттары аркылы айкындалады. Сонымен катар, оку мазмуны жеке адамдардын да максаттарын ескередi.

Бiлiм беру мазмуны:

- Когамнын алеуметтiк-экономикалык жане гылыми-техникалык кажеттерiне сай;

- Алеуметтiк жане гылыми жетiстiктер денгейi асерi бар;

- Жас мумкiндiктерiне байланысты;

- Улттык жане жалпы адамзаттык мадениетке байланысты.

Бiлiм беру мазмуны дидактикалык талаптар негiзiнде кай сыныпта, кандай колемде, кандай пандер окытылуы керектiгiн белгiлейдi. Мысалы: бастайыш сыныптарда барлык пандерден алгашкы элементарлык акпарат берiлсе, орта сыныптарда жуйелi бiлiм берiледi.

Бiлiм беру мазмуны оку жоспарында, жеке пандердiн оку багдарламаларында жане окулыктарда, электрондык оку куралдарында нактыланады.

Бiлiм беру мазмунын аныктайтын негiзгi кужаттар.

Бiлiм беру мазмуны арнайы турде, бiлiм беру министрлiгiнде бекiтiлген, томендегiдей кужаттарда нактыланады:

Бiлiм беру туралы Зан → Мемлекеттiк бiлiм беру стандарты → Оку жоспары → Оку багдарламасы → Окулыктар.

Казакстан Республикасынын «Бiлiм беру туралы» Заны 1999 жылы 7 маусымда кабылданган. «Бiлiм беру туралы» Казакстан Республикасынын Заны мемлекеттiк бiлiм беру саясатын аныктайды.

Казакстан Республикасынын бiлiм беру саласындагы мемлекеттiк саясат принциптерi:

- уздiксiз бiлiм беру;

- барлык адамдардын бiлiм алуга тен кукыктыгы;

- жалпы орта бiлiмнiн тегiндiгi;

- орта бiлiм нiн мiндеттiлiгi.

Стандарт - улгi, бiлiм мазмунынын негiзi. Бiлiм мазмуны стандартта жазылган талаптарга сай жасалады. Стандартта окушы менгеруi тиiс бiлiм, iскерлiк дагдылардын колемi, окушынын дайындыгына койылатын талаптар белгiленген. (агылшын)– норма, улгi, молшер.

Мемлекеттiк бiлiм беру стандарты – мемлекеттiк нормалар деп танылган жане когам сураныстары мен тулга кажеттiгi мен мумкiндiктерiне сай бiлiм денгейiн аныктайтын негiзгi корсеткiштер жуйесi.

Мемлекеттiк бiлiм беру стандартынын аткаратын функциялары:

- азаматтардын толык мандi бiлiм алу кукыгын камтамасыз ету;

- республика денгейiнде бiлiм беру кенiстiгiнiн тутастыгын камтамасыз ету, ягни оку мекемесiнiн типiне карамастан барлык окушылардын ортак негiзгi бiлiм колемiн менгеруiн камтамасыз ету.

Оку жоспары – оку жылынын, токсандардын, демалыс кундерiнiн мерзiмiн, окытылуга тиiстi оку пандерiнiн тiзiмiн, арбiр оку жылы /сыныптар/ бойынша оку тартiбiн жане ретiн, арбiр панге букiл оку мерзiмiнде жане апта сайын ар панге болiнетiн сагаттардын молшерiн аныктайтын нормативтiк кужат.

Оку жоспары бiрнеше турлерге болiнедi: ♣ Жалпы бiлiм беру мектеп жоспары; ♦ Типтiк; ♥ Базистiк.

Типтiк оку жоспары бiлiм жане гылым министрлiгiнде жасалынып, барлык орта мектептерге ортак болып бекiтiледi. Оку жоспары мектептердiн турлерiне орай да жасалынады. Шагын комплектiлi, сегiз жылдык, улттык мектептерде жоспар озiнше курылады.

Оку жоспарынын компоненттерi:

Мемлекеттiк компонент – елiмiздегi орта бiлiм берудiн тутастыгын камтамасыз етедi, ягни мемлекеттiк нормалар деп танылган пандер жуйесiн белгiлейдi.

Улттык-аймактык компонент – елдегi улттар мен халыктардын, аймактардын ерекшелiгiне сай, олардын кажеттiлiгiне сай пандердi белгiлейдi.

Мектептiк компонент – ол бiлiм беру мекемесiнiн типiне байланысты пандердi белгiлейдi.

Оку жоспары когамнын мектеп алдына койган максатымен тыгыз байланысты. Оку жоспарында жеке пандер педагогикалык зандылыктарга, бiрiздiлiкжане жуйелiлiк принциптерiне, окушылардын жас жане таным ерекшелiктерiне, санитарлык-гигиеналык талаптарга сай орналасады.жеке пандердiн белгiлi бiр реттiлiкпен оку жоспарында берiлуi олардын озара логикалык байланыстылыгына тауелдi. Оку пандерi мiндеттi жане тандаулы болып болiнедi.

Оку багдарламасы - оку панiне байланысты бiлiм, iскерлiк, дагдылардын мазмунын ашатын нормативтiк кужат. Оку багдарламасы оку жоспары негiзiнде жасалады.

Оку багдарламасы озiне камтиды:

- белгiлi пан бойынша окытудын максатын, окушылар бiлiмдерiне, iскерлiктерi мен дагдаларына койылатын талаптарды, олардын бiлiмiн багалау жолдарын, окытудын турлерi мен адiстерi туралы нускауларды, багдарламанын басты ерекшелiктерi мен айырмашылыктарын аныктайтын тусiнiк хат;

- паннiн мазмунын аныктайтын тараулар мен такырыптар;

- негiзгi дуниетанымдык сурактар, басты гылыми проблемалар тiзiмi;

- ар такырыпка кажеттi сагат молшерi;

- панаралык байланыстар туралы усыныстар;

- адiстемелiк оку куралдары мен корнекiлiктер тiзiмi;

- усынылган адебиет.

Ол пан мазмунын ашатын тараулар, такырыптар мен оларды менгеруге болiнген сагат саны, осы пан туралы жане оны менгеру туралы тусiнiк хат пен окушылардын бiлiм, iскерлiк, дагдыларына койылатын талаптардан турады.

Оку багдарламасынын курылымы: тусiнiк хат, негiзгi жане адiстемелiк аппарат.

Оку адебиетiне окулыктар, аныктамалар, косымша кiтаптар, есептер мен джаттыгулар жинактары, атластар, карталар, жумыс даптерлерi жатады.

Окулык – оку багдарламасына сай оку панiнiн мазмунын жуйелi турде баяндайтын кiтап. Окулык окушылар оку материалын саналы, белсендi турде, толык менгеруiн камтамасыз етуi керек.

Окулыкка койылатын талаптар:

- Оку материалынын жогары идеялык жане гылыми денгейiнде тусiнiктi баянадалуы;

- Ой арекетiнiн негiзгi тасiлдерiн калыптастыру; (сызба, кесте, сурактар болуы)

- Панаралык, панiшiлiк байланысты камтамасыз ету;

- Оку материалынын окушылар жас ерекшелiктерiне сай болуы.

Окулыкка койылатын талаптар курделi болгандыктан, сонгы кезде арбiр паннен бiрнеше нускада окулыктар, оку куралдары шыгуда. Дастурлi кiтаптармен катар аудио-, видеокассеталар жане компактдискiлерге жазылган, сонымен бiрге электрондык окулыктар пайдаланып жур.