Сайлау технологиялары

Бүгінде сайлау технологиялары – мұқият талдап жасалынған және дүние жүзінде нақты қолданылатын саяси технологиялардың бір түрі. Іс жүзінде тоқтаусыз жүріп жататын белгілі бір деңгейдегі билік органдарына сайлаулар өткізу процесі оларға дайындық жасау немесе өткен сайлаулардың нәтижелерін зерделеп, ой елегінен өткізу сайлау науқандарын ғылыми жағынан қамтамасыз ету және оны өткізу жөніндегі тиісті қызмет түріне деген тұрақты сұраныстар нарығын қалыптастырады.

Сайлаулар, менің пікірімше, қоғамды жаңартудың аса маңызды саяси технологиялардың бірі. «Сайлау» термині мемлекеттік органды қалыптастыру процедурасын немесе лауазымды адамға дауыс беру арқылы (әр мандатқа екі немесе одан да көп кандидат үміткер болған жағдайда) жүзеге асырылатын өкілеттік беруді білдіреді.

Сайлаулар арқылы атқарылатын әр түрлі қызметтер мен қызмет орындарының саны тым көп. Сайлау лауазымдық қызметтердің көпшілігін алмастыратын тетік ретінде мемлекеттің бүкіл деңгейін – орталықтан жергілікті деңгейге дейін, елдің президентінен немесе үкімет басынан жергілікті басқару басшыларына дейін қамтиды[140].

Бұл жерде мына жағдайды атап айтқан жөн: сайлаулар қазіргі демократиялық қоғамдардағы саяси процестің ажырамайтын құрамдас бөлігі болып табылады. Олар үлкен саясатқа алғаш қадам жасайтын адамға парламенттің депутаты, губернатор немесе елдің президенті болу мүмкіндігіне жол ашады. Сонымен қатар сайлау кезінде қарапайым азаматтарды белсенді саяси өмірге тартады. Олар өздерінің мәнін, өмірдегі орнын, жоғары мемлекеттік органдардың жеке құрамына ықпал ету мүмкіндіктерін сезіне бастайды.

Сонымен бірге сайлауларға қолданылатын технологиялар әрбір елде, мемлекетте қолданылатын сайлауларды өткізу тәртібі мен әдісіне, осы процесті реттейтін құқықтық нормаларға, ережелер мен дәстүрлерге мейлінше тікелей байланысты болады. Құқықтық нормаларда: өкілетті органдарға кандидаттарға және сайланып қойылатын мемлекеттік лауазымдық қызметтерге қойылатын талаптар қалыптасады; сайлауларды өткізуді жүзеге асыратын билік органдарының қызметі реттеледі; сайлаушылар мен сайлау бірлестіктерінің мәртебесі анықталады; сайлау алдындағы үгіт жұмысын жүргізу және дауыс беру тәртібі, сондай-ақ дауыс беру нәтижелерін анықтау тәртібі мен оларға шағым жасау әдістері белгіленеді.

Осы нормалардың жиынтығы сайлау алдындағы күреске бүкіл қатысушылар іс-қимылының белгілі бір мәнін ашады, оларды бірыңғай сайлау тәртібі шеңберінде әрекет етуге ұмтылдырады. Әрбір елде осы елдердің тарихи, мәдени, саяси-әлеуметтік даму ерекшеліктеріне байланысты қалыптасқан сайлау нормаларының өзіндік ерекшеліктері болатынына қарамастан, сайлау жүйелері және олардың түрлері туралы айтуға мүмкіндік беретін кейбір ортақ принциптер бар. Әр сайлау жүйесінің нендей бір сайлау технологияларын қолдануға қатысты өз ерекшеліктері болады.

Сайлау жүйесі – бұл саяси билікті заңды түрде қалыптастыруды қамтамасыз ететін ережелердің, әдістер мен процестердің жиынтығы.

Осыған байланысты сайлау жүйесін кең мәнде де, тар мәнде де түсіну керек екенін айту керек.

Сайлау жүйесі кең мәнінде қоғамдық қатынастардың жиынтығы болып табылады. Осы қатынастар арқылы мемлекеттің сайлау органдары қалыптасады. Ал тар мәнінде сайлау жүйесі – депутаттық мандаттарды кандидаттар арасында сайлаушылардың дауыс беру нәтижелеріне қарай бөлу әдісі.

Сайлау жүйелері сан алуан, соған қарамастан оларды негізгі үш түрге бөлуге болады. Бұл – пропорциялық жүйе, мажориторлық жүйе, аралас жүйе.

Пропорциялық сайлау жүйесінің негізгі ұстанымы (принципі): парламенттегі депутаттық орындар партиялар ұсынған кандидаттардың тізіміне парламенттік сайлауларда берген дауыстардың санына қарай бөлінеді; мажоритарлық жүйеден айырмашылығы – сайлаушылар жеке кандидатқа емес, ұжымдық партия тізімдеріне дауыс береді; белгілі бір тізімге берілген барлық дауыс қосылады, соның негізінде жалпы қорытынды анықталады.

Пропорциялы жүйеде кандидаттарды ұсыну кезінде партия шешуші рөл атқарады, партиялардың басшылығы аталған тізімді жасайды. Осындай жүйемен сайланған депутат одан әрі сайлаушыларға емес, оны ұсынған партияға мейлінше тәуелді болады. Пропорциялы сайлау жүйесі Австрияда, Бельгияда, Грецияда, Италияда, Норвегияда, Финляндияда, Швейцарияда, Швецияда және басқа елдерде қабылданған.

Мандаттарды пропорциялы бөлу үшін сайлау квотасы әдісі жиі пайдаланылады. Сайлау квотасы – бір депутатты сайлау үшін қажет ең аз дауыс саны. Квота жеке округ үшін де, бүкіл ел үшін де белгіленуі мүмкін. Квота белгілеудің ең қарапайым әдісі сол округ бойынша берілген дауыстардың жалпы санын бөлінетін мандаттардың санына бөлу болып табылады. Мандаттарды партиялар арасында бөлу олардың квота мен алған дауыстарын бөлу арқылы жүргізіледі. Австрияның, Бельгияның, Швецияның, Швейцарияның парламенттері осы жүйе бойынша сайланады.

Мажоритарлық сайлау жүйесінің негізіне көпшілік дауыс алу принципі алынған[141]. Бұл жағдайда сайлаулар, әдетте, бір мандатты округ бойынша өткізіледі және көпшілік дауыс алған кандидат жеңген деп саналады.

Мажоритарлық сайлау жүйесінің екі түрі бар, олар: абсолютті дауыс көпшілігі және салыстырмалы дауыс көпшілігі.

Мажоритарлық сайлау жүйесінде дауыс беруге қатысқан 50 %+1 дауысты жинаған кандидат абсолютті көпшілік дауыспен сайланды деп саналады. Егер кандидаттардың бірде-бірі дауыстардың талап етілген санын жинай алмаған жағдайда сайлаудың екінші туры өткізіледі. Оған бірінші турда көпшілік дауыс алған екі кандидат қатысады. Екінші турда жеңіскер салыстырмалы көпшілік дауыс жүйесі бойынша анықталады. Абсолютті көпшілік дауыс жүйесі Австралияда, Ирландияда, Францияда және басқа да елдерде қолданылады.

Салыстырмалы көпшілік дауысқа негізделген мажоритарлық жүйе жекелей алғанда әрбір бәсекелесіне қарағанда көпшілік дауыс жинаған кандидат жеңіске жетеді деп санайды. Бұл жүйе қазіргі кезде Ұлыбританияда, Индияда, Канадада, АҚШ-та және басқа елдерде қолданылады.

Мажоритарлық сайлау жүйесі «жеңіскер бәрін» және аз дауыс алған кандидаттарға берілген дауысты да алады деген принцип бойынша жұмыс істейді. Жеңген кандидат партиялар активіне кірмейді, олардың өкілдері бір сайлауда жеңілсе, екінші сайлауларда жеңіп жатады.

Партияның емес, жеке кандидаттың жеңуін көздейтін мажоритарлық сайлау жүйесінде тәуелсіз кандидаттарды ұсыну мүмкіндіктері мейлінше мол. Әрине, мұндай жүйеде де белгілі бір партия сайлау алдындағы науқан кезінде кандидатқа қолдау көрсетеді. Бұл фактордың үлкен маңызы бар.

Мажоритарлық принцип партия басшылығы тарапынан қолдау таппаған және одан тәуелсіз, бірақ сайлаушылардың көпшілік даусын алып, жеңіске жете алатын кандидаттарға көп мүмкіндіктер туғызады.

Мажоритарлық жүйе пропорциялық жүйемен салыстырғанда әмбәбап. Оны парламантті сайлау кезінде ғана емес, жоғары мемлекеттік лауазым адамдарын, мысалы, президентті сайлау кезінде де қолдануға болады.

Қазіргі кезде дүние жүзінде мажоритарлық сайлау жүйесі үстем болып отырғанын айта кеткен жөн.

Аралас сайлау жүйесі пропорциялық және мажоритарлық жүйелерді біріктіруді көздейді. Ондағы мақсат – жекелей алғанда олардың әрқайсысына тән кемшіліктерді мейлінше азайту. Мұндай біріктіру болуы мүмкін, мысалы, егер ел парламентінің бір бөлігі пропорциялы жүйе бойынша, ал екінші бөлігі мажоритарлық жүйе бойынша сайланса. Бұған дәлел – Ресей Федерациясының Мемлекеттік Думасын сайлау. Мысалы, 450 депутаттың жартысы мажоритарлық жүйе бойынша, ал екінші жартысы саяси партиялардың пропорциялық өкілеттіктері жүйесі бойынша сайланады. Мұнда мажоритарлық жүйе тұрақты үкімет құруға жағдай жасайды, ал пропорциялық жүйе саяси партиялардың көпшілік бөлігінің сайлауға қатысуына, демек халықтың өзінің саяси еркін барынша толық білдіруіне мүмкіндік туғызады.

Аралас сайлау жүйесі дауыс беру процесінде былай жүзеге асырылады: әр сайлаушы екі бюллетень алады, тиісінше онда екі дауыс болады: ол бірімен нақты сол округ бойынша дауысқа түскен кандидатқа, екіншісімен саяси партияға, бірлестікке дауыс береді.

Мемлекеттік органдарға сайлау алдында және сайлау кезінде адамдардың ынталылығымен жасалынатын және жүзеге асырылатын сан алуан оқиғаларды түгелдей сайлау процесі деп айтуға болады. Сайлау процесінде басты орынды сайлау науқаны алады. Сайлау науқаны сайлау процесін қамтамасыз ету жөніндегі ұйымдастырушылық, ақпараттық және үгіт-насихаттық шаралардың кешені болып табылады.

Әрбір сайлау науқанын саяси бәсекелестермен қатал күрес жағдайында оның бастамашылары жүргізеді. Өйткені сайлау науқанының басты мән-мазмұны халықтың ой-шабытын, ықылас-ниетін өзіне бұру жолындағы күрес болып табылады.

Бұқараға ықпал ету әдістерінің жиынтығы сайлау технологиясы деп аталады. Ол электораттың сайлау қарсаңындағы көңіл-күйіне әсер ету және оларды өз даусын белгілі бір кандидатқа беруге ұмтылдыру мақсатын көздейді. Сайлау технологияларының басты ерекшелігі – олар сайлаушылардың іс-әрекетін реттеп отыратын әлеуметтік-психологиялық тетіктерді іске қосуды мақсат етеді. Халық сеніміне, олардың құндылықтық ұстанымдарына, мүдделеріне, көңіл-күйлеріне, ұмтылыстары мен арман-тілектеріне көңіл бөлу. Сайлау технологияларына деген қазіргі көзқарастың ерекшелігі мынада: саяси күрестің практикалық тәжірибесін және ғылыми білімді іштей біріктіру қажеттілігін жете түсінеді. Өзін жақсы жағынан танытқан сайлау қарсаңындағы күрес әдістерін жақсы біліп қою ғана емес, нақты технологиялардың жетістіктерінің немесе сәтсіздіктерінің себептерін терең түсіну де маңызды. Алайда, мұндай түсіну, егер сайлау науқанын ұйымдастырушылар қажетті теориялық білімдерді меңгерген болса, ситуацияға тиісінше баға беруге қабілетті болса, жұртшылықтың жалпы көңіл-күйінің даму бағытын айқындай алса, адамдардың сана-сезімі мен түсініктеріндегі «осал тұстарды» анықтай алса ғана мүмкін болады. Осы айтылған факторларға ықпал жасау адамдардың көңіл күйін ұйымдастырушыларға қажетті бағытқа өзгерте алады. Бұл жағдай сайлау науқанын ұйымдастырушыларды саяси технологиялар бойынша маманданған, тиісті білім мен іскерлік-дағдыларды меңгерген, кәсіби жағынан білікті адамдардан көмек сұрауға мәжбүр етеді.

Қазіргі кезде көптеген елдерде сайлау науқандарын ұйымдастыру кәсібімен айналысатын адамдар шыға бастады, осы салаға маманданған агенттіктер құрылды. Мысалы, 1968 жылдан Парижде саяси науқандар жөніндегі кеңесшілерінің халықаралық ассоциациясы жұмыс істейді. Ресейде сайлау алдындағы науқандар кезінде саяси консалтинглік фирмалар құрылды. Ресейде саяси кеңес беру тарихының жарқын беттерін сайлау науқандары барысында жұмыс істеген, кандидаттардың сайлаушылармен кездесуін ұйымдастырған, сайлау штабының пайдалануына ағымдағы рейтингтер туралы мәліметтерді ғана емес, халықтың ниеттері, көзқарастары мен ұстанымдары туралы ақпаратты, аймақтар бойынша, елді мекендердің түрлері бойынша, кәсіптері бойынша, жас ерекшеліктері бойынша дифференцияланған ақпаратты да берген, бұқаралық ақпарат құралдарымен өзара бірлесіп жұмыс істеген және т.б. әр түрлі агенттіктерді тізімге кіргізді.

Осыған байланысты сайлауларда жеңіске, әдетте, бұрынғыша өз «адамдарына», партия немесе әкімшілік аппаратына арқа сүйеген кандидаттар мен партиялар емес, саяси кеңесшілерді жалдаған кандидаттар жеткенін атап айту керек.

Профессионалдардың қолындағы сайлау технологиялары олар қызмет көрсететін кандидаттың жағына электораттың едәуір бөлігін тартуға, олардың сайлау қарсаңындағы көңіл-күйін өзгертіп, кандидаттың басқалардан артықшылығын көрсетуге мүмкіндік жасайтын мейлінше қуатты қаруға айналады. Алайда, бұл сайлау технологиялары сайлау науқанының ғылыми негізделген стратегиясына сәйкес кешенді пайдаланылып саяси бәсекелестерінің іс-қимылын, сондай-ақ жаппай көпшілік санада болып жатқан нақты процестерді есепке алған жағдайда ғана мүмкін болады.

Айта кету керек, сайлау технологияларының тиімділігі – сайлаушыға әсер ету тәсілдері мен әдістерінің жай жиынтығы емес. Олардың негізінде электоралдық процестің, оның құрамдас бөліктерінің мәнін терең түсіну керек.

Айталық, мысалы, сайлау науқаны негізгі технологияларының бірі – кандидат имиджін жасау, көрсету[142] және алға шығару. Әрине, бұл міндетті біршама ойдағыдай шешуге мүмкіндік беретін тәсілдер санын интуициялық деңгейде игеруге болады. Алайда, интуиция саяси ғылымның пәні емес екені белгілі, әйтседе, бұл ғылым интуицияны жоққа шығармайды да. Сондықтан кандидаттың имиджін қалыптастырумен айналыспас бұрын саяси көшбасшының тұлғалық болмысы деген не, ол басқа адамдардан несімен ерекше, оның тұлғалық құрылымы қандай, билік пен ықпал етудің психологиялық негізі неден тұрады, көшбасшының жаппай көпшілік сана мен іс-қимылға әсер ету тетіктері қандай және т.б. с.с. жөнінде жақсы біліп, игеру керек.

Қазіргі қазақстандық сайлаушының сайлау кезіндегі іс-әрекет мәнін түсіну аса маңызды. Түптеп келгенде, соңғы сөзді сайлаушылар айтады. Қазақстан халқының жағдайы, менталитеті бір-біріне ұқсамайтындығы соншалық, мұнда нендей бір технологиялық әдістерді ойдағыдай пайдалану мүмкін емес. Оның үстіне «кеше» ойдағыдай деп танылған әдіс «бүгін» үлкен сәтсіздікке ұшырауы мүмкін.

Ашығын айту керек, электоралдық процеске ықпал етудің кез келген технологиясы, кез келген әдістері мен тәсілдері егер олар сайлаушының дағдылы қалыптасқан саяси мәдениетіне, ой толғамдарына сәйкес келген жағдайда ғана дауыс беру нәтижесі тиімді болады.

Сайлау технологиялары әр алуан, соған қарамастан сайлаушыға әсер ету сипатына қарай оларды негізінен үш түрге: айқын, манипуляторлық және қарсы жақтың беделін түсіру технологиясына бөлуге болады.

Айқын технологиялар ең алдымен адамның ақыл ойына көңіл бөледі. Бұл технологияның көздеген мақсаты – дауысқа түскелі отырған кандидаттың бағдарламалары, тұлға ретіндегі мүдделері мен сайлаушылардың, «кандидаттың өзі сияқты адамдардың» мүдделеріне дәл келу аясы басқа кандидаттарға қарағанда кең екеніне сайлаушының көзін жеткізу. Бұл технологиялар демократиялық қоғамдағы сайлаудың мәні мен мақсаттарын белгілі дәрежеде түсінуге негізделген. Демократиялық қоғамдағы сайлаудың терең мәні, бұл қоғамның авторитарлық және тоталитарлық қоғамнан өзгешелігі мынада: демократиялық қоғамда сайлаушылар былай қарағанда, өздері елді басқаруды тапсырған адамдарды «жалдайды», тағы да қайталап, айтқымыз келеді, аса нақты бағдарламалар мен мәселелерді – көбіне-көп сайлаушыларды мазасыздандыратын мәселелерді шешу үшін «жалдайды», онда да барлық кезде емес және мүлде емес.

Әр түрлі сайлаушылар топтарының мүдделері мен пікірлерін репрезентациялау, олардың мүдделерін артикуляциялау – демократиялық қоғамдағы сайлаудың басты міндеттерінің бірі. Мамандар қазіргі заманғы демократиялық қоғамдағы сайлаудың үздік үлгісіне былайша сипаттама беріп жүр: кандидаттар (партиялар) сайлаушыларға түсінікті тұтас ұсыныстар пакетін ұсынады. Сайлаушылар ұсыныстарды салыстырып бағалайды, олардың өздерінің мүдделері мен сұраныстарына қаншалық сәйкес келетінін ескере отырып, кімге артықшылық беретінін шешеді.

Айқын технологиялар құрылымы мейлінше дәл жасалынған тұрақты қоғам жағдайында, барлық топтардың мүдделері артикуляцияланған қоғамда, ең ақырында, азаматтардың электоралдық мәдениеті барынша дамыған қоғамда тиімді болатынын айту керек.

Манипуляторлық технологиялар – сендіруге негізделген адамның сенімсіздік, үрей, қызғаныш, төзімсіздік, шыдамсыздық, прожекторлық, сын көзімен ойлауға қабілетсіздік, сайлау науқандарына қатысты мәселелерді жете білмеушілік және т.б. сияқты қал-жағдай мен эмоциялық сезімдерді пайдалану. Манипуляторлық технологиялардың нәр алатын негізгі қайнар көзі – елдегі ситуацияның тұрақсыздығы, әлеуметтік байланыстардың үзілуі (кеңес сұрайтын ешкімнің болмауы, шағын топтардың көшбасшысыз қалуы), қоғамдық бағдар-нысаналардың жоғалуы («не жақсы, не жаман» деп баға беру үшін іс бастауының болмауы), қол жетерлік бұқаралық ақпарат құралдарына іс жүзінде монополия орнату, азаматтардың саяси-электоралдық мәдениетінің төмен деңгейде болуы.

Егер осы жағдайлар шоғыры барынша кеңінен көрініс тапса, онда манипуляторлық тәсілдерді ашық түрде кеңінен пайдалануға болады. Егер ол ішінара ғана кездессе, адамның пайымсыздығын тудыратын тәсілдер пайдаланылады. Бұл тәсілдер қазір психология ғылымында бар.

Қарсыластың беделін түсіру әдістерін біршама шартты технологиялар деп атауға болады. Мұнда табысқа қол жеткізудің өзіндік негізгі шарты азаматтар «бұл одан да жаман» деген принцип бойынша дауыс берген кезде олардың түгел бәрінен көңілі қалуы.

Өкінішке орай, бәсекелестерімен күресте «лас технологиялар» деп аталатын әдістер жиі қолданылады. Бұл жағдайда әңгіме енді, шын мәнінде, бедел түсіретін материалдарды жинау туралы емес, саналы түрде фактілерді бұрмалау немесе олардың өңін айналдыру жөнінде болып отыр. Лас технологияларға, сондай-ақ сайлаушыларды сатып алу: сайлау округінде сайлаушыларды шатастыру мақсатында аты-жөні ұқсас кандидат қарсыластарды дауысқа түсіру; үгіт жұмысы заңмен тиым салынған күні бәсекелесуші сайлау бірлестіктері атынан листовкалар тарату; өз атын жасыра отырып, бәсекелестердің абыройын төгетін қарсы жарнамалар тарату және т.б.

Сайлау процесіндегі бәсекелестік үгітті кез келген кандидатқа «жақтаушы» және «қарсы» етеді. Демократиялық заң қарсы жарнамаға тиым салмайды, бірақ бәсекелестермен күресте бірде-бір кандидат және оның командасы аттап өтуіне болмайтын шекті белгілейді. Бұл күрес жалған фактілерге, әдейі арандатуға, заңды бұзуға негізделмейді. Осындай жағдайда ғана бәсеке күресі өзінің басты міндетін – лас істерімен өзіне кір келтірмегендерге, әр түрлі авантюраларға араласпағандарға, көпшілік сайлаушылардың ықыласына ие болғандарға жәрдемдесу міндетін орындайды.

Осыған байланысты сайлау технологиялары кандидат пен оның командасының әр түрлі бағыттағы іс-қимылынан тұратын, белгілі бір саяси мақсаттарға жетуді көздейтін сайлау науқанын ұйымдастыру мен өткізудің әдістері екенін атап көрсету керек. Бұл іс-қимылдардың тиімділігі, біріншіден, сайлау науқанының ұйымдастырушылары сайлау округіндегі жағдайды қаншалықты терең талдау жасай алғанына және сайлау науқанының стратегиясын осы жағдайға бара-бар етіп құра білуіне, екіншіден, олар науқанды өткізуге қаншалықты шығармашылық ізденіспен келгеніне (жұртшылыққа бірегей әрі олардың мүдделері мен арман-тілектеріне жауап беретіндей бірдеңе ұсына алуына) байланысты болады.

Тақырып соңында былайша қорытынды жасауға болады: қоғамның қалыпты жұмыс істеуіне, тұрақтылығына қол жеткізу және оны қамтамасыз ету үшін саяси технологияларды саяси қызметтің барлық субъектілеріне тиімді пайдалану өте маңызды. Саяси технологиялар мақсатқа қол жеткізу процесінде нақты мақсатқа жетудің белгілі бір тәсілдері мен құралдарын өз ретімен қолдану қажеттігін белгілейтін операциялардың бір ізділігі қалыптасып, орныққан кезде іске асырылады.

Осыған байланысты мына бір жағдайды атап көрсету керек: табиғатта абстрактылы өмірдің барлық жағдайына жарамды саяси технологиялар жоқ. Олардың әрқайсысы, бір жағынан, мейлінше нақты және бірегей, өйткені олар аса нақты мәселелерді шешу үшін әр түрлі саяси күштер мен құрылымдардың өзара іс-қимылын қамтамасыз етуді көздейді. Екінші жағынан, әрбір технология өзінің мазмұны мен сипаты жағынан сан қырлы, жүзеге асыру жағдайы, орындаушылардың құрамы, саяси қызмет түрі және проблеманы шешу жөнінен көп аспектілі. Түптеп келгенде, саяси технологиялар саяси өзгерістердің нендей бір саласына бақылау жасау мен басқару тұрғысынан субъектілердің мүмкіндігін кеңейтеді.

 

Он алтыншы тақырып.

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАР

Халықаралық қатынастар саясаттанушы-ғалымдардың терең зерттеуін талап ететін қоғамдық қатынастардың ерекше түрі болып саналады. Олар әлемдік кеңістіктегі әлеуметтік қауымдастықтардың арасындағы қатынастар ретінде қалыптасады, өмір сүреді және жұмыс істейді (қызмет етеді). Халықаралық қатынастар алуан түрлі күштер: мемлекеттік, әскери, экономикалық, саяси, қоғамдық және интеллектуалдық т.б. күштер әр түрлі деңгейде (жаһандық, аймақтық, көп жақты және екіжақты) түйісетін және өзара әрекет ететін кеңістік болып табылады.

Халықаралық қатынастар өзінің дамуында ұзақ тарихи жолды жүріп өте отырып, тек жаңа дәуірде ғана нағыз бүкіләлемдік сипатқа ие болды.

Халықаралық деңгейдегі саяси іс-әрекет жүз миллиондаған адамның өміріне ықпал ететінін, бүтіндей бір мемлекет пен халықтың тағдырын айқындайтынын тарих көрсетіп отыр. Демек, қазіргі әлем бір-бірімен өзара байланысқан көптеген халықтар мен мемлекеттердің күрделі жүйесі болып саналады. Олардың арасында түрі мен мазмұны әр түрлі қатынастар болады. Сондықтан да мұнда әбден ойластырылып, салмақталған шешімі ерекше маңызды. Соның ішінде саясаткерлер көбіне ғылыми тұжырымдарға сүйеніп емес, кейде өздерін жайсыз жағдайларға қалдырып жататын тек интуицияны және «дұрыс мағынаны» басшылыққа алып әрекет етеді. Міне, саяси процестерге халықаралық деңгейде өте байыпты да терең талдау жасаудың қажеттілігі де осында. Өйткені нақты әрі айқын, әр түрлі тараптардың мүдделерін ескере отырып шындыққа негізделген саяси бағыт жасау қажет.

Халықаралық қатынастар үнемі өзгеріп және даму үстінде болатындығын айта кеткен жөн. Бұл әсіресе біздің заманымызда өте жылдам қарқынмен жүріп жатыр. ХХ ғасырдың аяғында біз жуырда ғана мызғымастай берік болып көрінген идеологиялық теория мен әлеуметтік-саяси жүйенің күйреуінің, жаңа халықаралық құрылымның пайда болуының, мемлекетаралық қатынастардағы сапалық өзгерістердің куәсі болдық. Бұл өзгерістер жаһандық сипат алуда және дүние жүзілік әлеуметтік-саяси процестерге, бүкіл адамзаттың тағдырына ықпал етуде. Қазіргі әлемнің жаңа болмысының ықпалымен мемлекеттер мен мемлекеттік бірлестіктердің саясатының, тұтас алғанда әлемдік саясаттың өзгерісі жүріп жатыр. Халықаралық қатынастар жаңа сапалық сипатқа ие болуда.

Осыған байланысты адамзат жай ғана жеке-дара жеңуі мүмкін емес бірқатар жаһандық проблемаларға тап болғанын ескеру керек. Сондықтан да саяси қатынастардың әлемдік ауқымы саясат саласына ерекше субъектілерді тартады, халықаралық қатынастар негізделетін заңдар мен ұстанымдарды әкімшілікпен ұсынады. Соларды зерттей отырып, саяси ғылым әлемдік саяси дамудың теориясын дамытады, халықтаралық қатынастардың факторларын, құбылыстарын, ағымдарын бағалайды және олардың дамуын болжамдайды. Олардың мазмұнын дұрыс түсіну үшін, бәрінен бұрын халықаралық қатынастардың анықтамасы мен мәнін айқындап алу қажет.

 

1. Халықаралық қатынастардың анықтамасы мен мәні

Жер шарындағы халықтар мен мемлекеттердің бүкіл алуан түрлілігі бірыңғай, біртұтас қатынастармен және өзара әрекеттермен айқындалған әлемдік қауымдастық болып саналады. Осы әлемдік қауымдастық шеңберінде халықаралық қатынастар жүйесі қалыптасады және жұмыс істейді, әлемдік саясат іске асырылады.

Әлемдік қауымдастықтың мәнін ашу үшін «әлемдік тәртіп» категориясы қолданылады. Әлемдік тәртіп – бұл қауымдастықтың имманенттік қасиеті. Бірақ бұл қасиет жорамал мәлімет емес, ие болған қасиет болып табылады. Ол үнемі бұзылады және қайта қалпына келеді. Оны сақтау халықаралық қатынастардың барлық қатысушылары тарапынан белсенді саяси әрекетті және ізгі ықыласты талап етеді.

Халықаралық қатынастар проблемасының өзіндік өзгешеліктері бар. Бұл өзгешеліктер халықаралық қатынастардың сипатымен, сыртқы саясаттың ерекшеліктерімен байланысты болады. Бұдан басқа саяси шешімдер қабылдаудың көптеген тең құқылы және егеменді орталықтарының болуы. Халықаралық қатынастардың басты ерекшелігі онда билік пен басқарудың бірыңғай орталық ядросының болмауы болып табылады. Олар полицентризм және полииерархия негізінде құрылады. Сондықтан халықаралық қатынастарда стихиялы процестер мен субъективті факторлар үлкен рөл атқарады.

Халықаралық қатынастарды реттеу үшін заңдардың емес, қарым-қатынас жөніндегі келісімдер мен келісім-шарттардың маңызы бар екендігін айта кету керек.

Өзінің мазмұны бойынша «халықаралық қатынастар» деген сөз тура мағынасында халықтардың арасындағы қатынас дегенді білдіреді. Алайда бірден мынандай сұрақ туындайды: екі халықтың (немесе бірнеше және одан да көп) арасындағы қатынас деген не? Оған жауап, әдеттегілей, былай беріледі: халықаралық қатынас деген мемлекеттердің арасындағы өзара әрекет. Бірақ, бұл пікір де бірқатар жаңа сұрақтарды туындатады. Мысалы, азаматтардың бір елден екінші елге туристік сапарлары халықаралық қатынастар саласына жата ма? Немесе, әр түрлі мемлекеттің адамдарының арасындағы неке сондай қатынасқа жата ма? Болмаса, өз еліндегі дүкеннен шетелдік тауарды сатып ала отырып адам халықаралық қатынасқа түсе ме? Осы тәрізді сұрақтарға жауап беруге ұмтылу «халықаралық қатынас» ұғымы мазмұнының екі ұштылығын және қиын байқалатындығын көрсетеді.

Көбіне халықаралық қатынастардың мәнінің ерекшеліктерін анықтау барысында ғалымдар оның қатысушыларын бөліп көрсетуді негізгі пункт етеді. Олардың қатарында ең алдымен саяси, яғни, адамдардың мемлекеттік ұйымдасқан қауымдастығын атайды. Айталық, Р.Аронның көзқарасы тұрғысынан алғанда, көбіне, мемлекеттердің арасындағы қатынастар халықаралық қатынастардың мазмұны болып табылады, оның даусыз мысалы мемлекетаралық келісімдер болып табылады. Өз кезегінде, мемлекетаралық қатынастар символдық кейіпкерлер – дипломат пен сарбаздың ерекше мінез-құлқында көрінеді. «Екі, тек екі адам, – деп жазады Р.Арон, – жай ғана өздері жататын қауымдастықтың өкілдері ретінде әрекет етпейді: елші өзінің қызметін орындау барысында өзі келіп тұрған жақтың атынан саяси өлшем бірлікті ұсынады; сарбаз соғыс алаңында сол сияқты өзін құрбан етушілердің атынан саяси өлшем бірлікті ұсынады»[143]. Байыптап айтар болсақ, мемлекеттердің арасындағы қатынастарды түсінудің мұндай тәсілінің өзі мәнісі жағынан бейбітшілік пен соғыстың альтернативасынан тұрады.

Дегенмен халықаралық қатынастардың негізгі мазмұнын мемлекеттер арасындағы өзара әрекет құрайтындығы жөніндегі тезиске бәрі қосыла бермейді. Бірқатар ғалымдардың пікірі бойынша қазіргі жағдайларда мемлекеттің өте аз делдалдығы барысында және оның еркіне қарамастан бір-бірімен қатынасқа түсетін әр түрлі адамдар тобы мен жекелеген адамдар халықаралық қатынастардың басты әрекет етушілеріне айналуда. Сонымен қатар егер Р.Арон үшін халықаралық қатынастардың негізгі мазмұнын дипломат пен сарбаз бейнесінде көрінетін мемлекеттер арасындағы өзара әрекеттер құрайтын болса, ал, Дж.Розенау мүлдем қарама-қайшы қорытындыға келді. Оның пікірі бойынша, әрекет етуші адам ретінде кез келген азамат шыға алатындығы сияқты жағдай халықаралық қатынастар саласындағы өзгерістердің нәтижесіне айналып отыр. Мұндай халықаралық континумның символдық бейнелері енді турист пен лаңкес те бола алады[144].

Халықаралық қатынастардың мәнін түсінудің көрсетілген тәсілдері бір жақты қорытындыға әкелетіндігін көру қиын емес. Егер бірінші көзқарас шеңберінде халықаралық қатынастарды бірыңғай мемлекеттердің арасындағы өзара әрекетке таңуға мүмкіндік бар болса, ал, екінші көзқарас ауқымында – тек мемлекеттік емес қатысушылардың қызметіне таңуға болады. Бұлардың екеуі де қате. Сірә, қазіргі жағдайларда мемлекеттік емес және жеке субъектілердің есебінен халықаралық қатынастардың қатысушыларын ұлғайту үрдісі қарқын алып жатса керек. Демек халықаралық қатынастардың мәнінің ерекшелігін анықтау барысында мұндай қатынастардың әр түрлі типтері, түрлері, деңгейлері мен жағдайлары есепке алынатын тәсіл дұрыс болып шығады.

Ғалымдар арасында халықаралық қатынастардың типтері жөніндегі мәселеге қатысты пікірлердің өте алуан түрлілігі байқалады. Олардың бірі оны үстемдік пен бағынушылық, қарым-қатынас пен өзара көмек қатынастарына бөледі, екіншілері – бірыңғай және өтпелі қатынастар деп, үшіншілері бір жағынан – күштер тепе-теңдігіне негізделген, ал екінші жағынан – мүдделер тепе-теңдігіне негізделген қатынастар деп ажыратады.

Халықаралық қатынастардың мәні жөнінде толық түсінік беру үшін халықаралық қатынастардың түрлерін бөліп көрсету қажет. Бұл – саяси, экономикалық және ғылыми-техникалық, идеологиялық, халықаралық құқықтық, әскери-стратегиялық, мәдени және басқа да қатынастар, бұлардың әрқайсысының өзіндік құрылымы, функциялары, өзінің даму процесі бар.

Саяси – басты роль атқарады, қатынастың басқа барлық түрлерін өзінше ұйғарады, синтез жасайды, детерминдейді. Саяси қатынастар саяси жүйе элементтерінің, бәрінен бұрын мемлекеттің шынайы саяси қызметінде өзіндік көрініс табады. Олар қауіпсіздікке кепілдік береді және қалған барлық қатынастардың дамуы үшін жағдай жасайды, яғни топтастырылған түрде ұлттық мүдделерді білдіреді және олардың негізгі жағдайларын айқындайды.

Экономикалық және ғылыми-техникалық.Қазіргі жағдайларда халықаралық қатынастардың бұл екі түрі іс жүзінде бір-бірінен ажырағысыз және сонымен қатар олар саяси қатынастардан бөлек өмір сүре алмайды. Сыртқы саясат, әдеттегідей әлемдік нарықты, халықаралық еңбек бөлінісін қалыптастыруға ықпал ететін экономикалық қатынастарды қорғауға бағытталған. Экономикалық қатынастардың жай-күйі көбіне өндірістің және мемлекеттің өндіргіш күштерінің даму деңгейлерімен, экономиканың әр түрлі үлгілерімен, табиғи ресурстардың болуымен және басқа да секторлармен айқындалады.

Идеологиялық қатынастар– саяси қатынастардың біршама дербес бөлігі. Идеологиялық қатынастардың ролі мен маңызы қоғамдағы идеологияның ролінің өзгеруіне байланысты өзгеріске түсіп отырады. Бірақ идеологияның, демек идеологиялық қатынастардың ролінің артуының жалпы үрдісі тән.

Халықаралық-құқықтық қатынастар– халықаралық қатынас қатысушыларының өзара қарым-қатынасын осы қатысушылардың келіскендігі жөніндегі құқықтық нормалармен және ережелермен реттеуге саяды. Халықаралық-құқықтық механизм қатысушыларға өздерінің мүдделерін қорғауға, өзара қарым-қатынасты дамытуға, дау-жанжалдың алдын алуға, даулы мәселелерді шешуге, барлық халықтардың мүдделеріне қарай бейбітшілік пен қауіпсіздікті қолдауға мүмкіндік береді. Халықаралық құқықтық қатынастар әмбебаптық сипатта болады және көпшілік таныған ұстанымдар жүйесіне негізделеді. Халықаралық қатынастардың барлық түрлерін реттейтін көпшілік таныған нормалардан басқа олардың арнайы бағыттарын (дипломатиялық құқық, теңіз сауда құқығы, халықаралық арбитраж, сот және т.б.) реттейтін ерекше нормалар да бар.

Әскери-стратегиялық қатынастар, оған әскери күштерді тікелей немесе жанама құрумен, жетілдірумен, қайта бөлумен қайсыбір байланыстағы ерекше қоғамдық, халықаралық қатынастардың кең саласы жатады.

Ядролық қару жасау мемлекеттердің әскери-саяси қарым-қатынастарының: одақтастық, конфронтациялық, кооперациялық-конфронтациялық қатынастарының сипатын, ауқымын және күшеюін негізді түрде өзгертті.

Мәдени қатынастар, оның негізінде қоғамдық өмірдің интернационализациалануы, мәдениеттердің, білім жүйелерінің өзара сіңісуі және байытуы, бұқаралық ақпарат құралдарының қарқындап дамуы процестері жатыр. Көбіне олардың өзіндік дамуында үкіметтік емес ұйымдар негізгі маңызға ие.

Халықаралық қатынастардың барлық түрлері алуан түрлі формада өмір сүреді, олар аса көп түрлі:

– саяси: құқықтық, дипломатиялық, ұйымдастырушылық және т.б.;

– экономикалық: қаржылық, сауда, кооперативтік және т.б.;

– идеологиялық: келісім, декларациялар, диверсиялар, психологиялық соғыс және т.б.;

– әскери-стратегиялық: блоктар, одақтар және т.б.;

– мәдени: әртістердің гастролі, ақпарат алмасу, көрмелер және т.б.

Өзара әрекет сипаты тұрғысынан алғанда халықаралық қатынастардың әр түрлі жағдайларын бөліп көрсету қабыл алынғанын айта кеткен жөн: бұл, мысалы тұрақтылық немесе тұрақсыздық жағдайы, сенім немесе араздық, ынтымақ немесе дау-жанжал, бейбітшілік немесе соғыстар.

Халықаралық қатынастардың мәнін айқындау үшін халықаралық қатынастар субъектілерін анықтаудың зор маңызы бар, оларға жататындар: таптар мен басқа да арнайы топтар; мемлекет және мемлекеттік бірлестіктер; саяси партиялар; үкіметтік емес ұйымдар[145].

Халықаралық қатынастарды талдауға арналған ғылыми әдебиеттерде халықаралық аренадағы өзара әрекеттің қатысушылары көбіне «актор» терминімен белгіленеді. Халықаралық қатынастар саласында актор деп белгілі бір рольді ойнауға, болып жатқан процестерге ықпал етуге қабілетті кез келген әлеуметтік қауымдастық, кез келген институт, кез-келген ұйым, кез келген топ және де тіпті кез келген индивид түсініледі. Мұндағы халықаралық қатынастардың қатысушылары жөніндегі мәселе ғылыми пікір-таластардың, теориялық талас-егестердің тақырыбы болып табылатындығын атап көрсету қажет. Сондықтан біз мұнда, көптеген теориялық бағыттар мен мектептердің өкілдері типтік ретінде танылған халықаралық акторларды қарастыратын боламыз. Мұндайлардың қатарына, ең алдымен мемлекет пен халықаралық ұйымдарды жатқызу қабылданған. Халықаралық қатынастардың субъектілерінің ролінде көріне алатын халықаралық жүйелерге (халықаралық қауымдастықтар) келетін болсақ, онда келесі тақырыпша соларды талдауға толығымен арналады.

Мемлекет, халықаралық аренадағы басты актор болып табылатындығы шүбәсіз. Нақ осы мемлекеттердің қызметімен, олардың сыртқы саясатымен көбіне сол дәуірдегі халықаралық қатынастардың сипаты анықталады; халықаралық ұйымдардың, халықаралық қатынастардың басқа да қатысушыларының қызметі мен тіпті өмір сүруінің өзі едәуір дәрежеде оларға мемлекеттің қалай қарайтындығына байланысты болады. Халықаралық актор ретіндегі мемлекеттің басқарушылық ролі оның адамзат қауымдастығының әмбебап ұйымы болып табылатындығымен байланысты. Қазіргі уақытта іс жүзінде бүкіл адамзат, кейбіреулерін қоспағанда, мемлекетке біріккен. Сонымен бірге, жаңа мемлекеттердің құрылу процесі жалғасуда: егер XV ғасырда әлемде 5-6 мемлекет өмір сүрсе, 1900 жылы олардың саны 30 болды, 2006 жылы – 237 мемлекет болды, 1945 жылы – 60 мемлекет БҰҰ-ның мүшесі болып табылды, 1965 жылы оған енді 100, ал, 1990 жылы – 160, 2006 жылы – 191 мемлекет мүше болды. Мұнымен жаңа мемлекеттердің санының өсуі тоқтайды деп ойламаймын, сарапшылардың пікірі бойынша, таяудағы он жылдықта олардың саны 300-ге дейін жетуі мүмкін.

Халықаралық қатынастардың субъектісі ретіндегі мемлекеттің маңызды белгісі оның егемендік сияқты қасиеті болып табылады[146]. Бастапқыда бұл ұғым монархтың мемлекет ішінде өз еркін іске асыруымен және мемлекеттен тыс жерде оны танытуымен байланысты оның шексіз билігін білдірген. Кейін егемендік ұғымы ұлттарға байланысты қолданылатын болды, сөйтіп ұлттық мемлекет сияқты мемлекеттіліктің формасының қалыптасу процесінің көрінісі болып табылды. Қазіргі кезде «ұлттық мемлекеттік егемендік» категориясының негізгі ішкі және сыртқы екі қыры бар. Бір жағынан, мемлекеттік егемендік, мемлекеттің өзінің ішкі және сыртқы саясатын айқындау барысындағы толық еркіндігін білдірсе, екінші жағынан – мемлекеттердің бір-бірінің ішкі істеріне, өзара қарым-қатынастарындағы олардың теңдігі мен тәуелсіздігіне қол сұқпауын білдіреді.

Алайда мемлекеттердің формальды-заңды теңдігі олардың халықаралық қатынастардың субъектілері ретіндегі шынайы теңдігін білдірмейді; «олардың кейбіреуі, басқаларына қарағанда көбірек теңдікке ие» екендігі қалай тауып айтылған. Шындығында, мемлекет өзінің аумағымен, халқымен, табиғи ресурстарымен, экономикалық әлеуетімен, әскери күш-қуатымен, саяси беделімен, ақыр соңында өзінің қанша жыл өмір сүріп келе жатқандығымен ажыратылады. Бұл айырмашылықтардың нәтижесі олардың ұлттық күш-қуаты тұрғысынан алғандағы мемлекеттердің теңсіздігінде көрінеді, сонымен қатар, өздерінің егемендігін қорғаудағы олардың мүмкіндіктерінің тең еместігін білдіреді.

Мұндай теңсіздіктің нәтижесі халықаралық аренадағы оған мемлекеттердің іс-жүзіндегі иерархиясы тән болып келетін халықаралық стратификация болып табылады. Осы көзқарас тұрғысынан алғанда, күшті державаларды, ұлы державаларды, орташа мемлекеттерді, шағын мемлекеттер мен микромемлекеттерді ажыратуға болады.

Атап көрсетілгендей, мемлекеттер өздерін өзінің сыртқы саясаты арқылы көрсетеді. Оның негізгі міндеті – ұлттық мүдделерді қанағаттандыру, елдің жер аумағының тұтастығын сақтау, оның қауіпсіздігі мен егемендігін қорғау. Сонымен бірге қазіргі жағдайларда сыртқы саясаттың пәндік саласы елеулі түрде кеңею үстінде: ол өзіне экология, ғылыми-техникалық прогресс, экономика, мәдениет және т.б. сияқты проблемаларды қосып алуда.

Халықаралық ұйымдар барынша белсенді және халықаралық қатынастардың көп санды қатысушыларының қатарына жататындығын айта кеткен жөн. Олардың рөлінің айтарлықтай артуы және соған тең дәрежеде олардың жалпы санының көбеюі де қазіргі халықаралық дамудың маңызды үрдістерінің бірі болып табылады. Халықаралық Ассоциациялар одағының мәліметтеріне сәйкес, 2005 ж. 7 мыңнан астам халықаралық ассоциациялар болған, ал, егер қызметі қандай да бір жағдайда халықаралық аренаға шығып кетіп жататын барлық бірлестіктердің бәрін қалдырмай есептейтін болса, онда олардың саны 50 мыңнан асып жығылады.

Халықаралық ұйымдарды әдеттегідей, мемлекетаралық (үкіметаралық) және үкіметтік емес ұйымдар деп негізгі екі топқа бөледі.

Мемлекетаралық (үкіметаралық) ұйымдар мемлекеттер тобының келісімі негізінде құрылады; бұл ұйымдардың шеңберінде мүше-елдердің өзара әрекеті іске асырылады және олардың жұмыс істеуі сәйкес ұйымның қызметінің тақырыбы болып табылатын мәселе бойынша қатысушыларды сыртқы саясаттың кейбір ортақ қорытындысына әкелуіне негізделген. Іс жүзінде әрбір осындай ұйым белгілі бір келісілген міндет пен тұрақты органға иелік етеді, ал олардың жұмыс істеуін қамтамасыз ету қажеттілігі оған кіретін елдер өкілдерінің әлсін-әлсін конференциясын шақырып тұру қажеттілігін тудырады.

Мемлекетаралық ұйымдардың саны мемлекеттердің санынан едәуір көп екенін байқаймыз. Олардың саны, әсіресе Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін өсе түсті. Егер ХХ ғасырдың басында шамамен 30-дай мемлекетаралық ұйым болса, 2005 ж. олардың саны 300-ге жетті. Олардың бәрі жинақталып халықаралық қатынастардың барлық салаларын қамтитын, барынша дамыған желіні құрайды.

Өзінің функционалдық міндеті бойынша үкіметаралық ұйымдар халықаралық қатынастарды реттеудің механизмі ретінде алға шығады. Бәрінен бұрын, олар қатысушылардың сәйкес көзқарастары айқындалатын өзінше тұрақты дипломатиялық форумдар болып табылады. Одан ары қарай, олардың шеңберінде халықаралық-құқықтық нормаларды қалыптастыру мен іске асыру процесі болып өтеді. Ақыр соңында, бұл ұйымдардың қызметі оған қатысушы мемлекеттердің мінез-құлқына елеулі түрде ықпал етеді, сонымен бірге орындауға міндетті құқықтық нормаларды қалыптастыру жөнінде әңгіме болмаған жағдайдың өзінде де ықпал етеді. Басқаша айтқанда, мемлекетаралық ұйымдарға қатысудың өзі мемлекеттер үшін оларды халықаралық әлеуметтендірудің факторына айналды.

Сонымен қатар, мемлекетаралық ұйымдардың құрыла отырып қатысушы мемлекетке қатысты алғанда белгілі бір автономияға ие болатындығына және бір жағынан олардың бақылауынан шығып кететіндігіне де назар аудару керек. Сонысымен де олар, қалай болғанда да ұлт үстінен жоғары институттардың рөлін атқарады. Дегенмен осы пікірге байланысты маңызды бір дәлелдеме жасаған жөн. Ұлт үстінен жоғары институттар осы терминнің түпнұсқа мәнінде, яғни мұндай халықаралық мекемелер шешімдері барлық мүше-мемлекеттер үшін шешімдер міндетті болып табылатын мекемелер, тіпті егер олар онымен келіспесе де бұл халықаралық қатынастарда сирек кездесетін жағдай болып табылады. Қазіргі уақытта бұл тәрізді институттар тек Еуропалық Одақ шеңберінде өмір сүреді[147]. Бірақ, бұл бірлі-жарым фактілер өзінше өте маңызды: ХХ ғасырдың аяғы мен ХХІ ғасырдың басындағы болмыста мемлекеттік егемендік ұстанымдарына көзқарастардың өзгергендігі жөнінде айғақтайды; сірә, ЕО-қа қатысушы елдер іс жүзінде конфедерацияның субъектілеріне айналса керек. Бұл қазіргі әлемнің интеграциясының арта түскендігін білдіреді.

Мемлекетаралық ұйымдардың әр түрлі типологиясы бар. Соның ішінде неғұрлым кең таралғаны оларды геосаяси белгілері бойынша және қызметінің бағыты бойынша жіктеу болып табылады. Бірінші жағдайда үкіметаралық ұйымдардың мынандай типтері бөліп көрсетіледі: әмбебеп (мысалы, БҰҰ); аймақаралық (мысалы, Ислам конференциясы Ұйымы); аймақтық (мысалы, ЕЫҚҰ, Латын Америкасы Экономикалық Жүйесі); субаймақтық(мысалы, Бенилюкс). Екінші өлшемге сәйкес үкіметаралық ұйымдардың келесі типтері ажыратылады: жалпымақсаттық (БҰҰ); экономикалық (Бүкіләлемдік сауда ұйымы – БСҰ); әскери-саяси (НАТО); қаржылық (ХВҚ, Бүкіләлемдік Банк, Еуропалық Қайта құру және Даму Банкі – ЕВБРР); ғылыми-техникалық (Атом Энергиясы бойынша Халықаралық Агенттік – МАГАТЭ); құқық қорғау ұйымы (Халықаралық Қылмыстық Полиция Ұйымы – «Интерпол») және басқалары. Әлбетте, халықаралық үкіметаралық ұйымдар басқа себептер бойынша жіктелуі де мүмкін.

Халықаралық үкіметтік емес ұйымдар мемлекеттер арасындағы келісімдер негізінде емес, қоғамның құқықтық мүшелері мен (немесе) ұйымдардың, мекемелердің бірлесуі нәтижесінде пайда болады. Олардың қызметі мемлекеттердің сыртқы ресми саясатынан тыс ауқымда іске асырылады. Мұндай ұйымдар төмендегідей үш өлшемге жауап береді: олардың құрамы мен мақсатының халықаралық сипаты; мекеменің жеке, яғни мемлекеттік емес сипаты; олардың қызметінің ерікті сипаты. Нақ сондықтан да мұндай ұйымдар халықаралық қатынастардың «жаңа акторларының» қатарына қосылады.

Халықаралық үкіметтік емес ұйымдарға қатысты олардың тар және кең түсіндірмесі бар. Біріншісіне сәйкес оған қоғамдық-саяси қозғалыстар, трансұлттық корпорациялар (ТҰК) жатпайды, ал, мемлекеттің қамқорлығымен құрылған және өмір сүріп жатқан ұйымдар оған тіпті де жатпайды. Мұндай көзқараста халықаралық үкіметтік емес ұйымдарға тек ерекше салалардағы бірнеше елдердің институттары мен индивидтерінің ынтымақтастық мекемелері жатады: діни ұйымдар (мысалы: Шіркеулердің Экумендік Кеңесі); ғалымдар бірлестігі (мысалы, Пагоуш қозғалысы); спорттық (ФИФА); кәсіподақтық (МФП); құқықтық (Халықаралық Кешірім) және т.б. Кең мағынасындағы халықаралық үкіметтік емес ұйымдарға қоғамдық-саяси қозғалыстар да жатады (мысалы, Социалистік интернационал – Социнтерн) және «жеке трансұлттық үкіметтер», ТНК сияқты және кейбір өзінің құрылымы мен құрамы бойынша үкіметаралық ұйымдар, олар халықаралық қауымдастыққа өзінің экономикалық ықпалын нығайтуға ұмтылады (мысалы, мұнайды шетелге шығарушы Елдер Ұйымы – ОПЕК).

Сірә, халықаралық үкіметтік емес ұйымдар әзірге өзінің халықаралық процестерге ықпал ету дәрежесі бойынша мемлекетаралық мекемелермен бір қатарға қойылмайтын болса керек. Соған қарамастан, мұндай ұйымдардың санының артуында адамдардың өзара әрекеті мемлекеттің институттары арқылы емес, тура әрекет механизмдерінің көмегімен тікелей іске асырылатын халықаралық қатынастар жүйесінің қалыптасу үрдісі білінеді. Қазіргі кездің өзінде мемлекетаралық ұйымдарға қарағанда халықаралық үкіметтік емес ұйымдар айтарлықтай көп, сонымен бірге көптеген жылдар бойы олардың санының тұрақты түрде өсуі байқалады. Мәселен, 1968 ж. 1899 халықаралық үкіметтік емес ұйымдар болған, 1978 ж. – 2420, 1987 ж. – 4235, 1998 ж. – 5776[148], 2006 ж. – 7000-нан асты. Шамасы, халықаралық аренада әрекет етуші ретінде мемлекеттің монополиялық жағдайымен белгілі бір тұрғыда таласатын осы тектес акторлардың пайда болуын жаһандық азаматтық қоғамның қалыптасу процесі ретінде қарастыруға болатын сияқты.

Өзінің қызметінде бедел мен мемлекеттік биліктің күшіне сүйенетін үкіметаралық ұйымдарға қарағанда халықаралық үкіметтік емес ұйымдар өзінің ықпал ету құралы ретінде халықаралық қоғамдық пікірді, ал, мақсатқа жетудің әдісі ретінде – тікелей қандай да бір мемлекеттің үкіметаралық ұйымдарына (бәрінен бұрын БҰҰ) қысым көрсетуді пайдаланады. Осыған қарап оларға өздерінің алдына қойған міндеттерін орындаудың жиірек сәті түсетіндігін байқаймыз. Бұл, бәрінен бұрын қызмет саласы адам құқықтарын қорғау, экологиялық проблемалар мен гуманитарлық к