Сутнасць і тыпы партыйных сістэм. Асаблівасці станаўлення партыйнай сістэмы ў Рэспубліке Беларусь
У працэсе сваёй дзейнасці палітычныя партыі ўступаюць ў пэўныя адносіны паміж сабою, а таксама з дзяржаваю і іншымі палітычнымі інстытутамі. У гэтым узаемадзеянні яны ўтвараюць партыйную сістэму.
Партыйная сістэма – аб'яднанне ўзаемазвязаных паміж сабою партый, якія імкнуцца да атрымання, утрымання і рэалізацыі ўлады, ці інакш кажучы, – сукупнасць існуючых у краіне партый і прынцыпаў узаемаадносін паміж імі.
Тры тыпы сістэм:
- аднапартыйныя (таталітарныя і сацыялістычныя рэжымы);
- двухпартыйныя (Вялікабрытанія, ЗША);
- шматпартыйныя (Італія, Літва, Польшча, ФРГ).
Характар і асаблівасці партыйнай сістэмы той ці іншай краіны абумоўлены шматлікімі фактарамі – раскладам сацыяльна-класавых сіл, ступенню палітычнай саспеласці грамадства, узроўнем палітычнай свядомасці і культуры, гістрычнымі традыцыямі, нацыянальным складам, рэлігійнай сітуацыяй і інш. Істотнае ўздзеянне на фарміраванне партыйнай сістэмы аказвае існуючае заканадаўства і перадусім выбарчыя законы.
Як сведчыць вопыт палітычнага развіцця, найлепшай формай і ўмоваю дэмакратычнага развіцця грамадства з'яўляюцца шматпартыйныя (двухпартыйныя) сістэмы. Іх выразнай асаблівасцю з'яўляецца адсутнасць манаполіі на ўладу з боку адной партыі і існаванне рэальнай палітычнай апазіцыі.
Асаблівасці станаўлення партыйнай сістэмы ў Рэспубліке Беларусь
Працэс стварэння і дзейнасці палітычных партый у нашай краіне рэгламентуецца Канстытуцыяй (Арт. 4,5), Законам аб палітычных партыях, дэкрэтам прэзыдэнта Рэспублікі Беларусь №2 (1999г.). У 1991 г. у Беларусі было 15 партый, 1995 г. – 34, 1998 – 46 і 1000 грамадскіх аб'яднанняў, 2000 г. – 18 партый.
На сённяшні дзень у Беларусі дзейнічаюць наступныя палітычныя партыі: Аб'яднаная грамадзянская партыя, Аграрная партыя, Беларуская партыя "Зялёныя", Беларуская партыя жанчын "Надзея", Беларуская партыя працы, Беларуская патрыятычная партыя, Беларуская сацыял-дэмакратычная партыя "Народная грамада", Беларуская сацыяльна-спартыўная партыя, Беларуская экалагічная партыя "БЭЗ", Камуністычная партыя Беларусі, Кансерватыўна-хрысціянская партыя "БНФ", Ліберальна-дэмакратычная партыя, Партыя Беларускага народнага фронта, Партыя камуністаў Беларуская, Партыя "Беларуская сацыял-дэмакратычная Грамада", Рэспубліканская партыя, Рэспубліканская партыя працы і справядлівасці, Сацыял-дэмакратычная партыя народнай згоды.
Як адзначае палітолаг Я.Сапёлкін, беларускае грамадства знаходзіцца на шляху фарміравання шматпартыйнасці, якая развіваецца вельмі супярэчліва і мае свае асаблівасці. Па-першае, у Беларусі ствараецца не толькі новая палітычная сістэма, але і новыя эканамічныя адносіны. У сацыяльнай структуры грамадства пераважаюць залежныя ад дзяржавы работнікі. Колькасць уласнікаў вельмі невялікая. Пакуль што ў краіне адсутнічае паўнавартасная база для шматпартыйнасці. Па-другое, па колькаснаму складу большасць беларускіх палітычных партый малалікія. Прычыны гэтага розныя: недавер насельніцтва, перашкоды з боку ўладаў, страх людзей і г.д. Па-трэцяе, фарміраванне палітычных партый прыйшлося ў нашай краіне на перыяд татальнага крызісу грамадства, калі яшчэ не былі выяўлены інтарэсы і запатрабаванні сацыяльных груп, утварэнне партый апярэдзіла псіхалагічную падрыхтаванасць насельніцтва да ўсведамлення і ўспрыняцця перамен. На сёняшні дзень пераважная колькасць насельніцтва не ведае, якія партыі існуюць у дзяржаве, хіба за выключэннем БНФ і камуністаў.
Пры ўсёй адноснай шматвобразнасці партыйна-палітычнай палітры сённяшняга беларускага грамадства можна вызначыць тры групы палітычных партый:
а) партыі правага накірунку – у асноўным неаліберальнай, антыкамуністычнай і нацыянальна-патрыятычнай накіраванасці. Яны ў асноўным ставяць сваёй праграмнай мэтай развіццё Беларусі па заходнееўрапейскаму ўзору, захаванне незалежнасці і суверэнітэту. Гэта: КХП "БНФ, партыя БНФ, АГП;
б) дэмакратычныя партыі цэнтрысцкага характару, якія выступаюць за сацыяльна-арыентаваную рыначную эканоміку, правядзенне рэформ пры моцнай сацыяльнай абароне насельніцтва з боку дзяржавы. Гэта: БСДП "Народная грамада", СДП народнай згоды і інш.;
в) партыі левага накірунку – камуністычнай, сацыялістычнай арыентаванасці: ПКБ, КПБ, РПТ і С і іншыя.
Нягледзячы на шматлікія перашкоды з боку афіцыйных уладаў, у Рэспубліке Беларусь паступова ідзе працэс станаўлення шматпартыйнасці.
Разам з партыямі істотную ролю ў жыцці грамадства іграюць грамадскія арганізацыі і рухі.
3. Грамадскія арганізацыі і грамадскія рухі
У наш час не ўсе інтарэсы людзей могуць быць рэалізаваны праз дзяржаўныя структуры і палітычныя партыі. Усё большую ролю ў рашэнні жыццёва значных праблем адыгрываюць сацыяльна-эканамічныя і сацыяльна-культурныя грамадскія арганізацыі.
Вопыт сведчыць, што найбольшую сацыяльную падтрымку сёння грамадзяне аказваюць грамадска-палітычным аб'яднанням і арганізацыям, а не палітычным партыям.
Грамадская арганізацыя – гэта добраахвотнае аб'яднанне грамадзян на аснове агульнасці інтарэсаў, маючае адносна ўстойлівую арганізацыйную структуру, фіксаванае асабістае ці калектыўнае сяброўства.
Грамадскі рух – сумесная дзейнасць грамадзян, якія імкнуцца да дасягнення пэўнай агульнай мэты, але не маюць акрэсленай арганізацыйнай структуры і фіксаванага сяброўства.
Асаблівасцю грамадскіх арганізацый і рухаў з'яўляецца тое, што ўдзельнічаючы ў палітычным жыцці, яны не імкнуцца авалодаць уладаю. Агульным для іх ёсць выкарыстоўванне розных спосабаў уплыву і ціску на ўладу.
Прычыны ўзнікнення грамадска-палітычных арганізацый і рухаў: хуткае змяненне палітычнай, эканамічнай сітуацыі ў краіне; рэалізацыя запатрабаванняў чалавека ў грамадска-палітычнай дзейнасці; павышэнне ўзроўня інфарміравання грамадства; павышэнне ўзроўня адукаванасці насельніцтва; глабалізацыя эканомікі; узнікненне міжэтнічных супярэчнасцей.
Зыходзячы з розных прычын узнікнення сучасных грамадска-палітычных арганізацый і рухаў, палітолаг Я. Сапёлкін сгрупаваў іх згодна трох асноўных прыкмет:
1) Арганізацыі непасрэднага ўплыву на палітычныя рашэнні пры дзяржаўных структурах: лабісты, групы ціску, якія аказваюць уздзеянні на дэпутатаў парламента.
2) Арганізацыі, для якіх палітычная дзейнасць не з'яўляецца асноўнай: прафсаюзы, пацыфісцкі рух, абаронцы навакольнага асяроддзя, саюзы прадпрыймальнікаў, спажывецкі рух і г.д.
3) Масавыя, стыхійныя рухі, якія маюць спантанную прыроду: несанкцыянаваныя мітынгі і дэманстрацыі, негатыўныя масавыя эмоцыі.
Характэрнымі рысамі грамадскіх рухаў сучаснасці з'яўляюцца: шматвобразнасць сацыяльнай базы, сацыяльных груп і іх інтарэсаў.
Тыпічным для ўдзельнікаў руху ёсць: адносна малады ўзрост, даволі высокі ўзровень адукацыі, крытычныя адносіны да існуючага парадку, накіраванасць на агульначалавечыя праблемы, арыентацыя супраць глабалізацыі.
На першым этапе мэтай грамадскіх рухаў часцяком з'яўляецца пратэст альбо крытыка дзеянняў урада. Іх дзейнасць мае неаднародны характар, уключае розныя сацыяльныя накірункі і адрозніваецца арганізацыйнай няўстойлівасцю. Невысокая культура арганізацыйнай работы і недастатковыя ўменні кансалідаваць удзельнікаў руху па-за экстрэмальнымі ўмовамі патрабуюць стварэнне ўстойлівых грамадскіх арганізацый.
Сучасныя грамадска-палітычныя і дэмакратычныя рухі бываюць:
а) у залежнасці ад мэтаў руху: антываенныя і антыядэрныя рухі, рухі недалучэння, выступленні супраць расавай і нацыянальнай дыскрымінацыі, праваабарончыя рухі, за ахову навакольнага асяроддзя;
б) згодна падыходаў і стылю дзейнасці: масавыя рухі, групавыя і элітныя, рэфарматарскія, рэвалюцыйныя, выкарыстоўваючыя гвалт, адмаўляючыя гвалт;
в) з улікам памераў руху: мясцовыя, рэгіянальныя, нацыянальныя, міжнародныя, глабальныя.
Грамадскія арганізацыі шматвобразныя па формах дзейнасці і арганізацыі. У наш час вылучаюць наступныя тыпы грамадскіх арганізацый:
- на грунце грамадска-палітычных інтарэсаў: праваабарончыя, міратворчыя, антываенныя, таварыствы сяброўства (дружбы);
- у залежнасці ад асаблівасцей полаўзроставых груп: маладзёжныя, ветэранскія, студэнцкія;
- на грунце эканамічных інтарэсаў: прафсаюзы, кааператыўныя арганізацыі, прадпрыймальніцкія саюзы;
- на сацыяльнай аснове: працоўных, сялян, буржуазіі, шляхецкія сходы;
- згодна творчых інтарэсаў: гісторыка-асветныя, навукова-тэхнічныя, саюзы пісьменнікаў, рухі вучоных, урачоў, юрыстаў;
- прыродаахоўныя: экалагічныя арганізацыі, аховы і аднаўлення гістарычных помнікаў.
Агульным для гэтых арганізацый і рухаў з'яўляецца тое, што яны даволі актыўна ўдзельнічаюць ў палітычным жыцці і прыкметна ўплываюць на палітыку дзяржавы. Грамадскія арганізацыі і рухі выконваюць функцыі: выяўлення і задавальнення інтарэсаў і запатрабаванняў; сацыяльнай інтэграцыі і мабілізацыі; сацыяльныя; рэпрэзантатыўная; мадэліравання новых грамадскіх структур.
Яны адначасова выступаюць як своеасаблівыя групы інтарэсаў і групы ціску (уздзеянне на інстытуты публічнай улады).
Формы і метады ціску на органы ўлады:
- непасрэднае вылучэнне сваіх кандыдатур у органы ўлады;
- падтрымка (фінансавая) на выбарах партый і кандыдатаў;
- удзел у распрацоўке заканадаўчых актаў;
- удзел у працы парламенцкіх камісій, экспертных груп і г.д.;
- арганізацыя прапагандысцкіх кампаній у СМІ, збор подпісаў;
- мітынгі, страйкі, пікеты, дэманстрацыі.
Асобая форма прадстаўніцтва і абароны групавых інтарэсаў – лабізм – гэта любыя законныя спосабы ўплыву (ціску) на дзяржаву з мэтай абароны асаблівых інтарэсаў.
У сучасным жыцці акрамя грамадскіх арганізацый існуюць культурна-творчыя арганізацыі (клубы самадзейнай песні, выканаўчыя музыкальныя групы і г.д.) і нефармальныя аб'яднанні на падставе шырокага кола мэтаў і інтарэсаў, з развіццём Інтэрнэта ствараюцца кампутарныя клубы і г.д.
У наш час назіраецца працэс памяншэння ўплыву палітычных партый на грамадскае жыццё і ўзрастае роля грамадска-палітычных арганізацый і рухаў.