Утварэнне і ўжыванне дзеепрыслоўяў
Утварэнне і ўжыванне дзеепрыметнікаў
Дзеепрыметнікі незалежнага стану прошлага часу ўтвараюцца ад асновы інфінітыва непераходных дзеяслоў закончанага трывання пры дапамозе суфікса -л-: пасінець – пасінелы.
Дзеепрыметнікі могуць утварацца і з дапамогай суфіксаў -ш-, -ўш- ад асновы інфінітыва пераходных і непераходных дзеясловаў: узнікнуць – узнікшае (пытанне), прыехаць – прыехаўшая (сястра).
Дзеепрыметнікі залежнага стану прошлага часу ўтвараюцца ад асновы інфінітыва пераходных дзеясловаў закончанага трывання пры дапамозе суфіксаў -н-, -ан-, -ен-, -т-:вызваліць – вызвалены, прыручыць – прыручаны, ахутаць – ахутаны, узяць – узяты.
У беларускай літаратурнай мове найбольш пашыраны дзеепрыметнікі прошлага часу залежнага і незалежнага стану з суфіксамі -л-,-н-, -ан-, -ен-, -т-.
Дзеепрыметнікі з суфіксамі -ўш-, -ш- у беларускай мове ўжываюцца абмежавана: у форме м. р. яны супадаюць з формамі дзеепрыслоўяў і ўспрымаюцца двухсэнсоўна.
Рэдка ўжываюцца дзеепрыметнiкі незалежнага і залежнага стану цяперашняга часу. Утвараюцца яны ад асновы дзеяслоў цяперашняга часу незакончанага трывання з дапамогай суфіксаў -уч-(-юч-), -ач-(-яч-), -ем-, -ім-.
У беларускай мове няма зваротных дзеепрыметнікаў.
| Дзеепрыметнікі незалежнага стану | Дзеепрыметнікі залежнага стану | |
| цяперашняга часу | -уч-, -юч- (I спр.) кіру-юч-ы чалавек -ач-, -яч- (II спр.) гавор-ач-ы чалавек (сустракаюцца ў навуковых тэрмінах, у спалучэннях устойлівага характару: кіруючая роля, гаворачая асоба) | -ем-,-ом- (I спр.) вывуча-ем-ы аб’ект -ім- (II спр.) люб-ім-ы чалавек (ужываюцца рэдка, толькі ў навуковым стылі. Некаторыя ўжываюцца як прыметнікі: цярпімы, любімы) |
| прошлага часу | -л-, -ўш-, -ш-пажаўце-л-ы, загіну-ўш-ы, падрос-ш-ы (ужыванне іх абмежавана: у форме м. р. яны супадаюць з формамі дзеепрыслоўяў і ўспрымаюцца двухсэнсоўна) | -н-, -ен-, -ан-, -ян-, -т-прачыта-н-ы, прынес-ен-ы, пасе-ян-ы, разгледж-ан-ы, пашы-т-ы (найбольш пашыраны ва ўжыванні) |
У беларускай мове ёсць многа сродкаў замены неўласцівых ёй дзеепрыметнікаў пры перакладзе з рускай мовы:
- дзеепрыметнікі з суфіксамі -л-, -н-, -ан-, -ен-, -т-:пожелтевшая листва – пажаўцелае лісце, склонившиеся к земле ветви – схіленыя да зямлі (да долу) галіны, покрывшаяся инеем трава – пакрытая інеем (шэранню) трава;
- дзеясловы ці дзеепрыслоўі: Идущие люди смотрели на флаги. – Людзі ішлі і глядзелі на сцягі. Ідучы, людзі глядзелі на сцягі;
- прыметнікі: говорить плачущим голосом – гаварыць плаксівым голасам (гаварыць праз плач, гаварыць плачучы);
- даданыя сказы: Каждый, приехавший в наш город, может убедиться… – Кожны, хто прыязджае ў наш горад, можа пераканацца...
Дзеепрыслоўi незакончанага трывання ўтвараюцца ад асновы цяперашняга часу дзеяслова незакончанага трывання з дапамогай суфікса -учы-(-ючы-) ад дзеяслоў I спражэння і -ачы-(-ячы-) – ад дзеяслоў II спражэння: пішуць – пішучы, косяць – косячы.
Дзеепрыслоўі закончанага трывання ўтвараюцца ад асновы інфінітыва (або прошлага часу) дзеясловаў закончанага трывання з дапамогай суфіксаў -ўшы (пасля галосных) і -шы (пасля зычных): адчуў – адчуўшы, прынесці – прынёсшы.
Формы дзеепрыслоўяў з суфіксамі -ўшы(-шы) ад дзеясловаў незакончанага трывання з’яўляюцца няправільнымі, гэта парушэнне літаратурнай нормы: несці – нёсшы, трэсці – тросшы (правільна: несучы, трасучы).
У сказе дзеепрыслоўе абазначае дадатковае дзеянне, названае дзеясловам-выказнікам, да якога гэта дзеепрыслоўе адносіцца. Нельга ў адным сказе ўжываць дзеепрыслоўе і дзеяслоў-выказнік, якія абазначаюць дзеянні розных асоб або прадметаў. Такія сказы сэнсава і граматычна няправільныя, гэта парушэнне літаратурнай нормы.