YUNUS EMRE
Divan
2. Risalet-yun Nushiyye – mesneviy şeklinde yazılğan didaktik
bir eser. 573 beyitlik bir eserdir.
Yunus ilâhilerini aruz vezini ile,
çoqusunı da heca/hece vezini ile yazdı.
Yunus Emre bir qaç şiirinde
Mevlâna haqqında söz ete.
Tili, tarzı ve mevzuları: Yunus Emre islâm tasavvufını açıq,
sade, teren, samimiy ve heyecanlı bir
şekilde söyler. Pek duyğulı ve lirik
şiirler meydanğa ketirdi.
Şair "vahdet-i vucüt"* felsefesini çoq işletti, hayat ve ölüm, ilâhiy aşq, barlıq-yoqluq, meselelerini seslendirdi.
Türk tilini beñzersiz bir sanatkâr olaraq ve büyük bir hünernen qullandı. Tilimizniñ milliy sesini, milliy sımasını o devirde eñ güzel şekilde aks ettirgen bir şair olaraq tuvğan edebiyat tarihımızda yer almaqtadır.
* vahdet-i vucüt – barlıqnıñ tek oluvı.
ŞİİRLER
λλλψψψλλλ
Yalancı dünyaya qonup geçenler
Ne söylerler, ne bir haber verirler
Üzerinde türlü otlar bitenler (*mezar içinde yatqan ölüler)
Ne söylerler, ne bir haber verirler
Kiminiñ başında biter ağaçlar
Kiminiñ başında sararır otlar
Kimi masum, kimi güzel yigitler (*masum - zararsız)
Ne söylerler, ne bir haber verirler
Toprağa ğarq olmuş nazik tenleri (*ğarq – bir şeyge batıp ketmek)
Söylemeden qalmış tatlı dilleri
Keliñ, duadan unutmañ bunları
Ne söylerler, ne bir haber verirler
Kimisi dördünde, kimi beşinde
Kimisiniñ tacı yoqtur başında (*daha iç bir yükseklikke irişemediler)
Kimi altı, kimi yedi yaşında
Ne söylerler, ne bir haber verirler
Kimisi bezirgân, kimisi hoca
Ecel şerbetini içmek de küç, a (*ecel şerbeti - ölüm)
Kimi aq saqallı, kimi pir qoca (*pir – diniy bir reis, mühterem kişi)
Ne söylerler, ne bir haber verirler.
Bu dünyaya gelen kişi
Ahır yine gitse gerek (*soñunda kene ketecek)
Eger eyi, eger yavuz (*olsun yahşı, ya da yaman)
Alıp bile gitse gerek
Kimse bilmez ölüm nice
Durmaz, alır erte-gece (*olüm kimseniñ qarşısında toqtamaz, erte ya da keç
Yigit oğlan, qarı, qoca kene de alıp keter insannı)
Boynun egip yatsa gerek
Hani veliler, nebiler (*qayda ulu kişiler, peyğamberler)
Geldi geçti cümle bunlar
Ağız açıp qara yerler (*mezar çuqurları)
Birin birin yutsa gerek (*birin birin – birer-birer)
Qazandığıñ bol kümüşler
Canıña ceza vermişler
Yarın anda her birisi (*anda – öbir dünyada)
Aqreb olub soqsa gerek (*akreb - skorpion)
Güvenmegil qardaşıña
Yanında sevdik qoñşuña (*yandaki sevgen qomşuña)
Ecel gelicek başıña
Hısım-qardaş nitse gerek (*soy-sop bir şey yapamaz).
Canını aşq yoluna (*aşq yolu – Allahnı sevme yolu)
Vermeyen aşıqmıdır (*aşıq – Allah sevgisinen yaşağan şair)
Cehd eyleyip ol dosta (*cehd – ğayret, çalışma; dost - Allah)
Ermeyen aşıqmıdır
Dost sevgisini göñülde
Can ile berkitmeyen (*berkitmek - pekitmek)
Tul-i emel defterin (*tul-i emel – tükenmez arzu; qararsız istekler; hırs)
Dürmeyen aşıqmıdır
Aşqqa tanışıq sığmaz
Değme can gökke ağmaz
Pervaneleyin oda (*pervane – yarıq/fener etrafında uçqan köbelek)
Yanmayan aşıqmıdır
Nefs dirliginden geçip (*dünya zevqlerinden vaz geçip)
Aşq qadehinden içip (*iman duyğusını içip)
Dost yoluna irküben (*irküben - irişince)
Durmayan aşıqmıdır
Dün-gün riyazat çekib (*riyazat - gece-kündüz dünya lezzetlerinden saqınuv; oraza)
Halvetlerde diz çöküp
Sohbetlerde baş çatıp
Yanmayan aşıqmıdır
Yunus imdi ol dostuñ
Cefasına sabr eyle
Yüregiñe aşq oqun (*aşq oqunı)
Vurmayan aşıqmıdır.
Haqqa aşıq olan kişi
Aqar gözleriniñ yaşı
Pür-nur olur içi-dışı (*pür-nur – nurlarnen tolu, nurlarnen sepilgen)
Söyler Allah deyü-deyü (*deyü-deyü – ayta-ayta; aytıp-aytıp)
Ne dilerseñ Haqtan dile
Qılavuz ol doğru yola (*iman yolunda o - qılavuzdır)
Bülbül aşıq olmuş güle
Öter Allah deyü-deyü (*öter - yırlar)
Açıldı gökler qapusı
Rahmetle doldu hepisi
Sekiz cennetin qapısı
Açar Allah deyü-deyü (*açar - açıla)
Rıdvandurur qapu açan (*rıdvan – razı olmaq; hoş olmaq)
Hulle donlarını biçer (*hulle don/ton – cennet urbası; biçer – keser-tiker)
Kevser şarabını içen
Qanar Allah deyü-deyü (*qanmaq – toya-toya suv içmek)
Miskin Yunus, var yarıña (*yâr – sevgili, Allah)
Qoma bügünü yarına (*bugunki işni yarınğa bıraqma)
Yarın Haqnıñ didarına (*didar – sıma, bet)
Varır Allah deyü-deyü.
Dağlar ile taşlar ile
Çağırayım Mevlâm seni (*Mevlâ - Tañrı)
Seherlerde quşlar ile (*seher – sabanıñ pek erte vaqtı)
Çağırayım Mevlâm seni
Suv dibinde mahi ile (*mahi - balıq)
Sahralarda ahu ile (*ahu – ceyran ayvanı)
Abdal olub "Ya hu!" ile (*abdal – Allah sevgisi ile yaşağan kişi;
Çağırayım Mevlâm seni "Ya hu!" zikir sırasında çıqarılğan ses)
Gök yüzünde İsa ile
Tur dağında Musa ile (*Tur dağı – Sina dağı)
Elindeki âsa ile (*Hz.Musa elindeki asa ile deñizniñ tübinde yol açqan edi)
Çağırayım Mevlâm seni (*âsa – рус. Посох)
Derdi öküş Eyyüb ile (*oküş – ağır; *Hz. Eyyüb)
Gözü yaşlı Yaqub ile (Hz. Yaqub oğlu Yusufnı ğayıp etip, pek ağladı)
Ol Muhamed mahbub ile (Hz. Muhammed mahbub – sevgili peyğamberimiz)
Çağırayım Mevlâm seni
Hamd-i şükr-i Allah ile (* "Allahqa şükür olsun" lafı ile)
Vasf-i "Külhuvallah" ile
Daima zikrullah ile
Çağırayım Mevlâm seni.
Şol cennetin ırmaqları (*ırmaq – bunar, çeşme)
Aqar Allah deyü-deyü
Çıqmış islâm bülbulleri
Öter Allah deyü-deyü
Salınır Tuba dalları (*tuba – Cennette, bütün cennetke kölge bergen ilâhiy bir terek)
Quran oqur hem dilleri
Cennet bağınıñ gülleri
Qoqar Allah deyü-deyü
Kimi yiyip, kimi içer
Hem melekler rahmet saçar
İdris Nebi hulle biçer (*İdris peyğamber cennet urbası kesip biçer)
Biçer Allah deyü-deyü
Hep nurdandır direkleri (*direk – kolonna; столб)
Gümüştendir yapraqları
Uzandıqça budaqladı (*budaq - pıtaq)
Biter Allah deyü-deyü (*biter – öser, uzanır)
Aydan arıdır yüzleri (*aydan – aydın; ay – hilâl; *arı – temiz, pak)
Misk u anberdir sözleri (*misk ve anber – aromatik maddeler, hoş qoqular)
Cennette huri-qızları (*huri – hüri, hüriye, melek)
Gezer Allah deyü-deyü.
ψψψ
Yunus sözün añlar iseñ
Manasını diñler iseñ
Sana eyi dirlik gerek (*sen eyi şunı añlamalısıñ ki)
Bunda kimsene qalmaz. (*bu dünyada kimse qalmaz)
ψψψ
İşidiñ, ey yarenler (*yâren - dostlar)
Aşq bir güneşe beñzer
Aşqı olmayan göñül
Misal-i taşa beñzer
Taş göñülde ne biter (*taş göñülde ne öser)
Dilinde ağu tüter (*ağu - zeher)
Nice yumşaq söylese (*tatlı-tatlı laf etse de)
Sözü savaşa beñzer
Aşqı var göñül yanar (*aşqı var – aşıq, sevgili)
Yumşanır, muma döner (*mum - çıraq)
Taş göñüller qararmış
Sarp qattı qışqa beñzer
Ol sultan qapusında (*sultan - Allah)
Hazreti tapısında
Aşıqların yıldızı
Her dem çavuşa beñzer (*her dem – her daqqa)
Geç, Yunus, endişeden (*Yunus, qayğılanma)
Gerekse bu bişeden (*bişe – orman, qamışlıq)
Ere aşq gerek önden (*insanğa eñ başta sevgi-aşq kerek)
Ondan dervişe beñzer.
Bir kez göñül yıqtıñ ise (*1 kere birevniñ canını ağırtqan iseñ)
Bu qıldığıñ – namaz degil (*qılğan namazıñnıñ faydası yoq)
Yetmiş eki millet dahi (*dahi – da, bile)
Eliñ, yüzüñ yuvmaz, degil (*kimse seniñ yüzüñni aqlamaz)
Hani erenler geldi geçti (*butün yigitler yaşadı ve ölüp ketti)
Bunlar yurdu, qaldı, göçti (*yürüdi, yaşadı ve öldüler)
Pervaz urup Haqqa uçtu (*pervaz – uçuş, uçma)
Huma quşudır, qaz degil (*huma – baht quşı; птица счастья)
Yol oldur ki – doğru vara (*eyi bir yol – doğru yerge ketirir)
Göz oldur ki – Haqı göre
Er oldur – alçaqtan dura (*alçaq göñülli olğan kişi - insandır)
Yüceden baqqan – göz degil
Doğru yola gittiñ ise
Er etegin tuttuñ ise (*insaniyetlik sıfatınen yaşağañ olsañ)
Bir hayır da ettiñ ise
Birine biñdir, az degil (*biñden bir kere de olsa – az degil)
Yunus bu sözleri çatar
Sanki balnı yağğa qatar
Halqqa mataların satar (*mata - nasihat)
Yükü - cevherdir, tuz degil.
İlim – ilim bilmektir
İlim – kendiñ bilmektir (*oz-özüñni bilse – bilgilidir demek)
Sen kendini bilmezsiñ
Ya nice oqumaqtır (*yâ nasıl ögrenirsiñ)
Oqumaqtan mana ne
Kişi Haqqı bilmektir (*insan Allahnı ögrenmeli)
Çün oqudun bilmezsiñ (*çünki oqumadan bir şey ögrenmezsiñ)
Ha bir quru emektir (*sanki boş/faydasız bir iş)
Oqudum, bildim deme (*endi her şeyni bilem, deme)
Çoq taat qıldım deme (*taat – Allahnıñ emirlerini yapmaq; ibadet)
Eri haq bilmez iseñ (*haq bilmegen bir adam iseñ)
Abes yere yelmektir (*boş-boşuna yaşaysıñ)
Dört kitabın manası (*4 qutsal kitap)
Bellidir bir elifte (1 elif arifinde ﺁ bellidir; elif – Allahnıñ simvolıdır)
Sen elifi bilmezsiñ
Bu – nice oqumaqtır
Yigirmi doquz hece
Oqusañ ucdan ucğa
Sen elif, der ki hoca,
Manası ne demektir
Yunus Emre der hoca (*Yunus Emre hoca ayta ki)
Gerekse var biñ haca (*isteseñ 1000 kere acılıqqa bar)
Episinden eyice (*butün şeylerden eñ eyisi)
Bir göñüle girmektir (*bir insannıñ göñlüni hoş etmek).
Edebiyat:
Yunus Emre. Güldeste. Ankara: Kültür Bakanlığı, 1990.
XIII asırda bir taraftan aydınlar tabaqasına köre yazılğan diniy-tasavvufiy edebiyat inkişaf ete, ekinci taraftan divan şiiriniñ temelleri atıla ve üçünci bir taraftan halq edebiyatınıñ büyük bir ilerilemesi qayd etile.
XIII asırda HALQ EDEBİYATI
I. Tarihiy qahramanlıq destanları
Türk tilinde bu kibi eserlerge "Ğazavat-nâme" de derler. Ğazavat arapça "qutsal cenkler", nâme farsça "kitap" demek, yani "Qutsal savaş kitabı" manasına kele.
Bu kibi kitap/eserlerniñ baş qahramanları – islâm askerleri-ğazilerdir. İşte Seyid Battal ile Melik Danişmend obrazları bu eserlerge mevzu oldı.
Seyid Battal Ğazi ve Danişmend Ahmed Ğazi tarihiy şahıslarnıñ etrafında efsaneviy destanlar, qahramanlıq destanları teşkil olundı.
Böyleliknen halq arasında Battalnâme ve Danişmendnâme adlı destanlar meydanğa kele. Ve işte bu asırdan itibaren bu ağzaviy edebiyatnıñ (bu destanlarnıñ) yazığa köçürülmesi qayd etile.
Bu devirge (XIII-XIV asırlar) ait eñ mühim ve belli qahramanlıq destanlarından biri Edige/Yedige Destanıdır.
II. Halq hicviyesi. Türk fıqrası/lâtifesi
Bu eserler türk halq felsefesiniñ, türk halq hicviye sanatınıñ büyük temsilcisi - Hace Nasirüddin/Nasreddin Hoca (1208?–1284?) işte bu devirde yaşamıştır.
Bu zatnıñ lâtifelerinde türkiy halqnıñ bütün milliy mentaliteti, hayat felsefesi ve insanlar arasındaki munasebetni eñ güzel renkleri ile köre bilemiz.
Edebiyat:
ÖZKAN İsa. Nasreddin Hoca Fıkraları. Ankara: TIKA, 1999.
Nasreddin Oca lâtifeleri // Yıldız, 2007.-№2.-S.155-159.
REICHL Karl (çev. M. Ekici). Türk Boylarının Destanları. Ankara: TDK, 2002.
SULTİ Rustem. Edigey. Идегей. Ankara: TÜRKSOY yay., 1997.
ﺩﺻﺗﺍﻦ
XIII asırnıñ halq edebiyatı:
EDİGE destanı – qırımtatar, qazantatar ve umutürk halq icadınıñ Orta Asırlar deviriniñ tacıdır. Keniş folklor eserlerinden eñ qadimlerinden biridir.
Bu destan bütün türk-qıçaq dünyasınıñ ortaq hazinesidir. qırımtatar, qazantatar, başqırt, qazah ve noğaylarda bu destanıñ variantları çoqtır.
Destanda milliy halq urf-adetleri, ayat qaideleri, insanlar arası munasebetleri, din ve ahlâq ve köçebe qıpçaq yaşayışı aqqında qıymetli tarihiy malümat tapabilemiz.
Qısqaca mevzusı şöyle:
Paytahtı Saray olğan İdilni (yani Altın Ordunıñ bir qısımını) Toqtamış Han yönete. Onıñ Tüklü Ayaq adlı bir av quşu bar. Orta Asiya ükümdarı Şah Timur (Aqsaq Timur) Tüklü Ayaqnı özüne istegenini beyan etip, Toqtamış Hanğa mektup yaza. Toqtamış Han açuvlanıp, narazılığını cevapnen yibere.
Altın Ordanıñ av quşlarını asrağan Qutluqaya Beydir. Toqtamış Han Qutluqayağa Tüklü Ayaqnıñ yañı doğğan çipçelerini uçurta, bu quşlar uçalmay.
Toqtamış Han Qutluqayanıñ Aqsaq Timurğa yahşı quşlarnı satqanını bellep, Qutluqayanı özüne artıq duşman saya. Qutluqayanı ve beşikteki sabiy oğlunı öldürmege qarar bere.
Qutluqayanıñ dostu Cantemir sabiy balanı öz ögluna qoşup, saqlay ve doğmuş oğlu kibi östüre. Adını da Qoboğul dep qoya.
Bu bala Qoboğul (Edige) olup ösüp kete. O, küçü ve aqlınen pek belli ola.
Qoboğul Aytolı adlı bir qıznen evlene. Olarnıñ bir de Nureddin adlı bir oğulları doğa.
İç bir şey duymay yaşağan Toqtamış Han ise yıllar soñra Qoboğulnı (Edigeni) öz hizmetine çağıra.
Bu destan XIV asır soñu-XV asır başındaki Aqsaq Timur ile Altın Orda arasındaki cenklerni da yansıtmaqtadır.
Destannıñ qaramanları olğan Toqtamış, Aqsaq Timur, Edige, Qadırberdi, Nureddin – bu devirniñ (XIV asır soñu) real, tarihiy şahsiyetleridir.
Destanda Altın Orda, İdel-yurt, tatar ili sinonimler olaraq qullanıla. İdel-Yayıq boyları, Saray ve Astırhan (şeerleri), Bolğar ve Qırım sözleri çoq keçmektedir.
Destanda baba-oğul (Edige ve Nureddin) arasındaki munasebetler pek parlaq lirik ve dramatik manzaralarnı sergilemektedir.
Destannıñ esas fikiri – İdel-yurtnı, tuvğan yerni sevmek fikiridir.
Bir aileniñ 3 nesili tuvğan yer oğurunda küreşmektedir:
Qutluqaya (baba) → Edige (oğul) → Nureddin (torun).
Destan – liro-epik hususiyetinde olğan edebiy bir eserdir.
Edebiyat:
QOÑURATLI K. Edige biy. Destan // Yıldız, 1989. - № 4. – S. 96-120.
YUNUSOVA E. "Edige" eposı aqqında bazı qaydlar // Yıldız, 2002. - № 2. – S. 97-105.
________________________________________________ Qahramanlıq destanı
EDİGE
(destandan bir parça)
1. BÖLÜM
TOQTAMIŞ HAN İLE AQSAQ TİMUR QAVĞASI
VE QUTLUQAYA BEY İLE OĞLU EDİGENİÑ
ÖLÜMGE ÜKÜM ETİLGENİ
1. Borın ötken zamanda
Bolğar bilen Sarayda
Cayıq bilen İdelde (*Âyıq ve Volga)
Altın Orda, Aq Orda
5. Dañlı* qıpçaq cerinde (*şanlı)
Tatardan tuvğan Noğay ilinde
Toqtamış degen han boldı
Dost bolğanğa – dost boldı.
Yau bolğanğa – yau boldı.
10. Bilegine qol boldı (*oña ait halq oñıñ qulı oldı)
Aydağanı – mal boldı (*yonetken yerleri oñıñ malı edi)
Saray degen qalası
Seksen soqaq arası
Sarı mermer Altın Taş
15. Sekiz yaqqa şan boldı
Olarda şan olmadı
Suna tepip, qaz alğan (*suna – qaznıñ erkegi; selezen)
Qara lâçin Tükli Ayaq (*lâçin - sokol)
Av lâçinı bar edi
20. Doquz yurtqa şan boldı
Azamat er Toqtamış
Aqboz atı astında
Lâçinı eger qaşında (*eger/eyyer qaşı – eyyer kenarı)
Çirüli ilde quş salıp (*Çirüli/Çura İli – yer adı)
25. Devran sürgen han boldı.
O derya da bu derya
O deryadan Sır-Derya
Sır-Deryadan Samarqand,
Samarqandta oturğan
30. Emir Bırlas Şah Timur (*Bırlasnıñ Emiri)
Toqtamışqa hat berdi. (*hat – mektüp, emir)
O mektupta bu dedi:
"Cayıqtan soñ Aq Töbe
İdelden soñ Kök Töbe
35. Kök Töbede Aq Saray;
Anda oturğan Toqtamış
O Toqtamış sen bolsañ
Qımızımnı içken sen bolsañ,
Saña baqqan men bolsam
40. Tuğrıña qonğan Tükli Ayaq
Doquz yurtqa şan bolsa
Onı maña tapşırğıl!
Toqtamıştay ulu han,
Oquğan soñ bu hatnı
45. Oñga turıp bir baqtı
Solğa turıp bir baqtı
İçine suvuq buz tüşti
Tüñ demirday kök boldı (*tüñ – kök; kök – qara-mavi)
İçine qızğan ot tüşti
50. Som demirday o qızardı.
Qızarğan soñ ot boldı.
Ondan da ötip aq boldı.
Azamat er Toqtamış
Anda cevap hat berdi.
55. O mektüpte bu dedi:
O derya da bu derya
O deryadan Sır-Derya
Sır-Deryadan Samarqand,
Samarqandta oturğan
60. Ayağı çontıq Şah Timur
Emir Bırlas sen bolsañ
Arğı atası Çınğıh Han,
Birge atası Tuyğuca
Ondan tuvğan Toqtamış.
65. O Toqtamış men bolsam
Kök Töbede aq saray,
Anda oturğan han bolsam
Dost olğanğa – dost bolsam
Yau bolğanğa – yau bolsam
70. Qara lâçin Tükli Ayaq (*qara lâçin av quşumnı)
Saña bolmas Şah Timur! (*saña bermem)
Ey Şah Timur, Şah Timur,
Tişiñ cetse, taş kemir!
Sekiz yurtqa sığmadıñ,
75. Doquz yurtnı qoymadıñ (*9 memleketni basıp alıp toymadıñ)
Sıçan tutqan bidayaq (*bidayaq - yabaniy bir quş)
Saña bolsın, Şah Timur! (*saña anca sıçan tutqan quş lâyıq)
Hat yazıldı, söz bitti.
Ay bitti de kün bitti.
80. Yıl artından yaz keldi
Çirüli kölge quş keldi
Papiy ile qaz keldi
Yuva basqan Tükli Ayaq (*yuva basmaq – yuva qurmaq)
O da bala çıqardı (*balaladı)
85. Quş çuyüvge kün keldi (*quş uçurtmağa)
Av quşların qarağan
Qutlıqaya Bey edi.
Azamat er Toqtamış
Onı özüne çağırttı:
90. "Ey, Qutlıqam, kel, dedi –
Doquz yurtqa şan bolğan
Yuva basqan Tükli Ayaq
Eki bala çıqarsa
Ekisin de sınap köreyim.
95. Onı maña ber, dedi
Qutlıqaya Bey keldi
İpekten bav moynunda
Ekisi teñ bala quş,
Ekisi de qolunda.
100. O quşlarnı bergende
Toqtamış Han almadı
Bir artıq köz salmadı. (*1 kere bile baqmadı)
-Ey Qutlıqa Bey, dedi –
Bolğar bilen Sarayda
105. Men Toqtamış Han eken,
Teregime qonğan Tükli Ayaq
Toqız yurtqa şan eken
Onı baqqan sen eken
Onı kütken men eken.
110. Onnan tuvğan eki quş
Onı maña ber, dedi.
Qutlıqaya Bey anda
Kene kelip tiz çökti
O ekisini kene bergende
115. Toqtamış Han onı aldı,
Tırnaq ucuna qondırıp
Birini uçurdı torğayğa
Birini uçurdı papiyge
Ekisi de uçmadı.
120. Tırnağından qopmadı.
Şunda bildi Toqtamış
Ekisi teñ bala quş
Tükli Ayaqtan tuvmağan
Tomşığı toma yaralğan (*ağzı qısqa olup yaratılğan)
Tüksiz ayak-bidayaq. (*quşlarnıñ ayağı tüksiz, bular birer bidayaq quşı)
125. Azamat er Toqtamış
Anda köñli bozulıp
Qutlıqa Beyge ayttı:
-Doquz yurtqa şan bolğan
Qara lâçin Tükli Ayaq
130. Onı uçurğan men eken
Onı baqqan sen eken.
Onıñ eki balasın
Sorap turğan men eken
Maña sunıp turğanıñ –
135. Ayağı tüksiz bidayaq,-
Onı özüñe al! – dedi-
Öz quşlarımnı ber! –dedi.
Qutlıqaya Bey ayttı:
"Ey hanım, menim hanım,
140. Teregiñe qonğan Tükli Ayaq
Doquz yurtqa şan bolsa
Sennen şanlı boldı
Gece sen de çal boldıñ (*tünevin sen de qart oldıñ)
Bugün o da çal boldı.
145. Yımırtasın salğanda
Qartlığından şıl boldı (*şıl - yaramay)
Ondan tuvğan eki quş
Bidayaqqa teñ boldı,
O eki quş – şu, dedi.
150. Toqtamıştay ulu han
Oñga turıp bir baqtı
Solğa turıp bir baqtı
Köñli buzday bozarıp
Közü korday qızarıp,
155. Anda turıp bunı ayttı:
-Samarqandda oturğan
Emir Bırlas Şah Timur
Arğı oturğan o bolsa,
Bu yerde oturğan men bolsam
160. "Qara lâçin Tükli Ayaq
Doquz yurtqa şan bolsa
Onı maña tapşırğıl" dep,
Buyurup turğan o bolsa
Onıñ tilin almağan (*onıñ sözüni yapmağan)
165. Toqtamış Han men bolsam
Av quşumnı qarağan
Qutlıqaya sen bolsañ
Salğan eki yımırtasın
Yuvadan alğan sen eken!
170. Lâçinımnı tohumın
Şah Timurge bergen de sen eken!
Ayağı tüksiz bidayaq
Onı da bolsa köterip
Menim qarşıma kelgende
175. Sen eken, ey, sen eken!
Toqtamış Han kene aytar:
- Hay Qutlıqa, Qutlıqa
Betiñ qutsız Qutlıqa! (*qut - aziz)
Devir kimniñ deviri?
180. Toqtamışnıñ deviri!
Zaman kimniñ zamanı?
Toqtamışnıñ zamanı!
Cevabıñ ber Qutlıqa!
Toqtamış Han kene aytar:
185. - Hay Qutlıqa, Qutlıqa!
Şah Timur soqqan som altın (*som - temiz)
Som altınğa satıldıñ!
Bir başıñnı eki ettiñ (*2 ayrı adamğa hızmet ettiñ)
Eki hanğa baş egdiñ
190. Cevabıñ ber Qutlıqa!
Qutlıqa Bey ayttı:
- Ey hamın, menim hanım
Has duşmanıñ Şah Timur
Şah Timurğa satılsam
195. Bir başım eki etsem
Eki hanğa baş egsem
Senden devlet ketkeni,
Bizden de baht ketkeni
Başımızğa ortaq kün –
200. O – şu eken, hanım, ey
O – şu eken, hanım, ey!
Azamat er Toqtamış
Irlap-hırlap onı ayttı:
- Hay Qutlıqa, Qutlıqa
205. Betiñ qutsız Qutlıqa!
Devir kimniñ deviri?
Toqtamışnıñ deviri!
Zaman kimniñ zamanı?
Toqtamışnıñ zamanı!
210. Quş qanatlı altın tac,
Yüzüklerde cevher qaş,
Çınğızdan kelgen devlet quş
Bu başımda degilmi?
Altı yıllıq ulu yurt
215. Etegimde yatqan yurt
Salığından salığın (*salıq - bergi)
Salıp alğan men eken,
Ordasından ordasın
Oñarıp tutqan men eken,
220. Toresiz qalğan keñ yurtnı (*tore - han)
Toresin kütken men eken
Özüm Çınğız degilmi? (*aslım Çınğız degilmi?).
Menden devlet ketkeniñ
Senden ırıs ketkeniñ
225. Düâsın aytıp ber, - dedi.
Qutlıqaya Bey ayttı:
Aytmaq – bizden. Hanım, ey
Cer ortası Kök Töbe
Kök Töbede aq saray
230. Şuşı Saray qalada (*qalede)
Dört darvaza bar edi. (*darvaza - qapu)
Eküvi kirtli bolğanda
Ekisi açıq ekendir
Birinden kirgen kervan
235. Öbirinden çıqsa, bitmey edi.
Bocrası bütün alqaday (*butün alqa – zamknutoye költso/zveno)
Burulıp keçer edi. (*kelip keçken kervan sayısı pek çoq edi)
Yağmır bilmez yamçığıl (*âğmurdan qorqmağan yamçı/yamşçik/haberci)
Yam yolında yam çapqan
240. Yalğız cürgen bir yolcı
Yam yolında yal tapqan (*âl - raatlıq)
Yürütse, yolı keñ bolıp
Yatsa, ceri keñ bolıp
Yurt-ceri aman ekende
245. Üzi Beyniñ zamanı
İl farevan edi de (*farevan – refah, raat)
Zekâttan alınğan zekâtnı
Qaznasından qaznası
Üzi Beyniñ sansız mal
250. Özi de bilmez eken de
Sansız altın bu qazna.
Edebiyat:
SARI Mehmet. Bursalı Mehmet Tahir. Osmanlılar Zananımda Yetişen Kırım Müellifleri. Ankara: Kültür Bak., 1990.
Hanlık Dönemi Kırım Şairleri // Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi. Kırım Türk-Tatar Edebiyatı. (Nesir-Nazım). Ankara: Kültür Bakanlığı, 1999. – 13 cilt. – C. 240-244.
КОКИЕВА А. (муэлл. ве тертип этиджи). Къырымтатар эдебиятынынъ тарихы (9-ынджы сыныф ичюн). Акъмесджит: Къырымдевокъувпеднешир, 2002.
XIV ASIR QIRIMTATAR EDEBİYATI
ŞAİR EBUBEKİR MUHAMMED. QALENDERNAME
Qırımlı şair Ebubekir Muhammed XIV asırda yaşap, icat etken. Bu şairniñ belli olğan eñ büyük eseri Qalendername – felsefiy bir traktattır. Şairniñ adı Ebu Bekr Qalender olaraq da bellidir. Bu eserinde özü belgilegeni kibi, Qalendernameni pek aşıqıp, çeşit türlü öz fikirlerini sıralap yazğanı içün adı Ebu Bekr Qalender (*qalender - derviş) olaraq berilgen.
Qalendername tasavvuf muvzulı bir eser olaraq ahlâq ve edep, aşq, adalet, insaniyetlik, asalet ve til aqqında söz etilmektedir. Ebubekir öz eserini bu mevzularğa bağşlay ve añlatuvnı daa güzel ve tesirli yapmaq içün çeşitli atasözleri, lâtife ve halq aytımlarını qullana. Bu eserde Ebubekir edebiyat ve tasavvufnıñ müim şahsiyetleri aqqında da bilgi bermektedir. Bular Mevlâna Celâleddin Rumi, Feriduddin Attar, Mansur Hallac, Sultan Bayyezıd, Şeyh Şibli, Şeyh Hasan Basriy, Şeyh Cüneyd Bağdadiy ve digerleri. Şair hususan Mevlâna Celâleddin Rumi aqqında ve onıñ Mesnevi adlı eseri aqqında çoq eyi sözler yazmaqtadır.
Ebubekir Muhammed bu eserinde özü yazğanı kibi, eserini Qırımda 740 senesi (1320-1321 ss.) yazmağa başay. Eserni yaqlaşıq 20 sene yaza ve 740 s. (1339-1340 ss.). Eser toplam 5 kitap şeklinde yazıldı. Ebubekir Muhammed qayd ete ki, ilk 4 kitap Han Özbek (1312-1340) devirinde yazıldı (Altın Orda hanı), 5-nci soñki kitap ise Canibek Mahmud Han (1340-1357) devirinde yazıldı. Qırımlı şair Ebubekir Muhammedniñ XIV asırda yazğanı Qalendername Taşkentte Şarqşnaslıq İnstitutınıñ (İnstitut Vostokovedeniya AN RUz) elyazmalar bölüginde muhafaza etilmektedir. Özbekistanda bulunğan Qalendername elyazması Qırımğa faksimile olaraq taqdim etilecektir.
Bu qadimiy eser aqqında sovetler devirinde ilk sefer 1966 senesinde bilgi berilgen edi (Münirov Kuvomiddin, Cuvanmardiyev A. Bebaho hissa // Öbşçestvennıye nauki v Üzbekistane, 1966.). Bu il maqaleden şu malümat açıqlanmaqta:
Taşkentte Şarqşinaslıq İnstitutınıñ genç hadimleri olğan Münirov K. ve Cuvanmardiyev A. 1965 senesinde bu eski elyazmanı tesadufen Namanğan şeyerinde, bir kişiniñ elinde körüp, satın almışlar.
Qırımtatar edebiyatında ise bu eser aqqında ilk sefer Eşref Şemi-zade malümat berdi. E. Şemi-zade "Ömür ve yaratıcılıq" (Taşkent, 1974) adlı kitabında qırımlı şair Ebubekir Muhammed ve eseri Qalendername aqqında söz ete.
Эдебият:
ХАМЗИН Али. Суфийский трактат XIV века «Календер-наме» - памятник культуры крымтатарского народа // Qasevet, 2008. - №33. – С. 50-55.
МИРОШНЫЧЕНКО М., КЪАНДЫМ Ю. Къарылгъачлар дуасы I. Къырымтатар несирининъ антологиясы. XIV-XX асырлар. Киев: Этнос, 2005.
МИРОШНЫЧЕНКО М., КЪАНДЫМ Ю. Къарылгъачлар дуасы II. Къырымтатар несирининъ антологиясы. ХХ-XХI асырлар. Киев: Этнос, 2006.
XV ASIR EDEBİYATI
[Ğazel – Şarq şiiriyetinde (poeziyasında) pek keniş qullanılğan bir lirik janr. Onıñ traditsion mevzusı – aşq, muabbettir. İçtimayi mevzulı ğazeller de bardır.
Ğ. - ekili strofalardan (beitler) tüzele, aa ba va .. şekilinde rifmalaşa. Rifmalardan soñ ise redif (yani ayrı bir söz ya da sözler) qoşulıp yazıla. Meselâ şair Abdülmecitniñ ğazelinde "köñül" sözü redif olaraq qullanıla.
Ğ.-niñ ortalama kölemi 5-12 beyitten ibaret ola. Bir çoq ğazellerde şair eñ soñki satırlarğa öz adını/mahlasını qoşa.
Qırımtatar şiiriyetinde (nazmında) ğazeller pek çoq yazılmıştır.]
ﻏﺍﺯل ﻏﺍﺯل ﻏﺍﺯل
ABDÜLMECİT
(XIV a. soñu – 1410 senesinden soñra)
Köñül
(ğazel)
Andan bir ile özüne aldı şul çeberni köñül
Küydü cefada, körmedi iç doğruluq köñül.
Oña köz tüşip, qalğan bütün şey tüşti közden
"Taşla!" desem, tilegime razılıq bermiy köñül.
Sızdı teñim, tükendi, erteki şamday yanıp
Eyi, ne qaldı – közge-başqa belâ köñül!
Körgenge köz tiker, boyu yetmese qol berir
Qoy bu işni, Huda haqqı içün köñül.
Baştan keçip, qara qan içip, qan-yaşım saçıp
Tapmayım köñül tilegiñ men, ne ökünç, ey köñül.
Yedi kökke qayğı qılıp, bar olğan canım ile
Bu aşq oyunını oynama asretli köñül.
Közümniñ bitmez aqa kün ve tüñ menim
Tikmege birev kelse, maña o – bir yat, köñül.
Ya Huda, közümden al bu köñül sürüşni, maña
Oldı kem belâsı, yoqqa çıqtı bu köñül. (*kem - yaramay)
Mihnet qoluna aldı ayatımnıñ yaqasın
Gabdül aldında macera yapamadı köñül. (*Gabdulmecit)
*Bugunki tilge Geray Rahim tercime etti.
Edebiyat:
КОКИЕВА А. (муэлл. ве тертип эт.). Къырымтатар эдебиятынынъ тарихы (9-ынджы сыныф ичюн). Акъмесджит: Къырымдевокъувпеднешир, 2002. – С. 75-77.
QIRIM HANLIĞI DEVRİ EDEBİYATI
XV asır
MEÑLİ GİRAY HAN
(1445-1515)
Qırım Hanlığı qurucısı – Hacı Devlet Giraynıñ 6-ncı oğludır. I Menli Giray Qırım Hanlığınıñ 3-ncı hanı oldı.
I Menli Giray (1467 s., 1469-1475ss., 1478-1515ss.) tahminen 44 yıl qadar Qırımnı idare etip, yönetti.
I Menli Giray Osmanlı sultanı Fatih Mehmednıñ (İstanbulnı fetih etken) ve rus çarı III İvannıñ zamandaşı edi.
Qırımnıñ paytahtını Bağçasarayğa köçürip, bu yerde Hansarayı qurdırğan bu insan çeşitli sanatlarnı ve edebiyatnı meraq etken bir kişi edi. İlim ve tasilge öz zamanında büyük emiyet ayıra edi. 1500 senesi I Menli Giray Bağçasarayda bir ilim-irfan yuvası olacaq bir medreseniñ qurulışını emir etti. Bu – musulman dünyasınıñ ilk ilim ocağı olğan Zıncırlı medrese oldı. Medreseniñ qurulışına şair özü da qoşulıp, işley edi.
Giray özü pek istidatlı bir şair olaraq icat etken edi. Ancaq künümizge qadar şairniñ yalıñız 1 şiiri saqlana bildi.
XVI asır
MÜDAMİY
(ol. 1540)
Bu şair aqqaında malümap pek azdır. Asıl adı Mustafa, Qırımda doğdı. Kefege yerleşip, Kefeviy (kefeli) mahlasını aldı. Bu şairniñ ne yerde ölgeni belli degildir.
Eserleri:
Divan - tasavvufiy harakterinde olğan bir eseridir.
Menaqıb-ı Emir Bühiriy – Emir Suleymanğa bağışlanğan bir menaqibedir.