Репарация механизмі.

Репарация – тірі ағзалар дың мутагендік факторлар әрекетіне байланысты ДНК молекуласында пай да болған бұзылуларды қайта қалпына келтіру қа сиеті. Репарация құбылы сы тек ДНК құрылысын дағы мутациялық бұзылу ларды жөндеуде емес, со нымен қатар тұқым қуал айтын аурулардың қалып тасуында, ерте қартаю процесінде, жасушалар дың ісіктік трансформа циясында (канцерогенез) т.б. маңызды рөл атқара ды.Жалпы, мутациялық өзгергіштік гендер мен хромосомалардағы тұрақ ты өзгерістер нәтижесінде қалыптасады да, генетика лық материалдың геном дық, хромосомалық және гендік (ДНК молекуласы) деңгейлеріндегі кез кел ген сандық және құрылыс тық бұзылуларға әкеледі. Осыған байланысты, яғни бұзылуларды қайта қал пына келтіру үшін ДНК репарациясы жұмыс істей ді.

№ 4 емтихан билеті

1.Белоктардың клетка дағы қызметі.

Организмде белок алуан түрлі қызмет атқарады. Белоктың қызметін көбіне жекелеген молекулалар да жүзеге асыруы мүмкін. Белоктың ең басты қызме ті — катализаторлық қыз мет. Барлық тірі организм дерде зат алмасу реакция лары ферменттер дің әсер етуімен жүзеге асады. Бел гілі ферменттердің барлы ғы белоктардан құрал ған. Заттарды тасы малдау да белоктың маңызды бір қызметі. Заттардың клетка мен органоидтар ішінде қозғалуын белок реттеп отырады, яғни оларды ак тивті түрде тасымалдай ды. Соңғы кезде клетка мембранасының құрамын да түрлі тасымалдаушы белоктардың болатыны анықталған.Белок сондай-ақ организмнің иммундық қасиеттерін жүзеге асырад ы. Сонымен бірге белок тың тағы маңызды қызме тінің бірі — оның құры лыс материалы ретінде пайдаланылуы. Белок бар лық протоплаз малық ор ганоидтардың негізін кұр айды. Ол құрылым компо нентінің бірі ретінде бар лық клетка мембраналар ының құрамына кіреді, тіпті сұйық гомогенді ци топлазмалық матриксте де белок кездеседі.
2. ДНҚ молекуласының химиялық құрылысы.

Дезоксирибонуклеин қышқылы (ДНҚ) – бар лық тірі клеткалардың не гізгі генетикалық матери алы болып табылатын күрделібиополимер. ДНҚ-ның негізгі құрылымдық бірлігі – үш бөліктен құр алған нуклеотид. Бірінші бөлігі – дезоксирибо за (бескөміртекті қант); екіншісі – пуриндік негіз дер: аденин (А) мен гуа нин (Г) және пиримидин дік негіздер: тимин (Т) мен цитозин (Ц); үшіншісі –фосфор қышқылының қа лдығы. Нуклеин қышқыл дарында мономерлік қал дықтар (нуклеотидтер) өзара фосфодиэфирлік байланыспен байланыс қан. ДНҚ барлық тірі организмдердің болашақ ұрпағының құрылысы, дамуы және жеке белгіле рі туралы биол. мәліметті сақтап, оларды жаңадан пайда болатын клеткалар ға бұлжытпай «жазу» жүйесінің негізі болып табылады

3. Генетикалық код және оның ерекшелік тері.

Генетикалық код — тірі организмдерге тән нуклеин қышқылдары мо лекуласындағы тұқым қуалаушы (генетикалық) ақпараттыңнуклеотидтер тізбегі түріндегі біртұтас “жазылу” жүйесі. Бұл — барлық тірі организмдерге ортақ заңдылық. Генетика лық кодтың бір ерекшелі гі, әмбебап екендігі, яғни барлық организмдерде бе лгілі бір 3 нуклеотид (тр иплет) белгілі бір амин қышқылдарын “жаза ды”(кодтайды). Бір амин қышқылы бірнеше трипле тпен “жазылуы” (кодта луы) мүмкін. Кодондар арасында “үтір” болмай ды, яғни олар бір-бірінен бөлінбеген. Ол бір геннің аймағында белгіленген нүктеден бастап, бір бағ ытта есептелінеді. 64 ко донның 61-і ақуыз құрай тын 20 амин қышқылда рын “жазады” (кодтай ды), ал қалған үш “нонсе нс”(мағынасыз) кодондар (УАГ, УАА және УГА) полипептид синтезін аяқтайтын “нүкте” қызметін атқарады. Олар ақуыз биосинтезінінің аяқталғанын білдіреді

№ 5 емтихан билеті

1. Судың иондық туындысы, рН.

Су-әлсіз электролит, ол өте аз мөлшерде ыдырайды: Н2О- Н+ + ОН- Кез келген бейорганикалық қосылыстардың су ерітіндісінде Н+ және ОН- иондары болады. судың диссоциациялық константасы мынадай:[H+]*[OH-]

Кд=H2O не Кд*(Н2О)=[H+] [OH-]

Кд-1,8*10-16 судың 22ºС

[H2O]= 1000г/л 1000г/л/18г/л=55,56моль/л

Онда [H+] [OH-]=1.8*10-16*55.56=10-14 моль/л

Суда және кез келген су ерітіндісіне Н, ОН иондары концентрациясының көбейтіндісі- тұрақты шама, оны судың иондық көбейтіндісі деп атайды және Кс және КШ деп белгілейді. Теріс дәрежелі көрсеткіштер санын қолдану өте қолайсыз. Сондықтан сутек иондарының концентрациясын сутектік көрсеткіш арқылы бейнелейді және оны рН деп белгілейді. Сутектік көрсеткіш(рН) су ерітінділеріндегі сутек иондарының концентрациясын көрсетеді. Ол сандық түрінде моль/л өлшенетін сутек иондары (Н) концентрациясының теріс ондық логарифмне тең:(рН=lg[H] не pH=-lgc(H)). Бейтарап ерітіндіде рН-7, қышқылда рн<7, сілтіде рН>7. Судың физикалық химиялық қасиеттері - оның сілтілік қышқылдық және тотығу-тотықсыздану жағдайларынан туындайды. Судың сілтілік-кышқылдық ерекшелігі оның сутектік көрсеткішімен (рН) анықталады. Бұл көрсеткіш сан жағынан температурасы 22°С 1 дм3 таза судағы сутек иондары концентрациясының теріс таңбамен алынатын логарифміне тең.

cH+ = cH- = (10-14)1/2 = 10−7 моль.

Бұдан pH = -lg c H+ = 7 және OH = pH = -lg c OH+ = 7.

Ерітінді реакциясында қарай

pH = 7 = pOH - бейтарап реакция

pH > 7 > pOH - сілітілік реакция көрсетеді.

Судың тотығу - тотықсыздану потенциалы (Eh) әр элементтің валенттілігінің өзгеруімен байланысты. Ол арнайы аспаптармен(потенциометрлер) өлешенеді. Табиғи сулардың құрамын зерттегенде pH пен Eh-тың нақты шамасын білудің маңызы зор.

2. Нуклеин қышқылдары. Жалпы түсінік.

Нуклеин қышқылдары (лат. nucleus — ядро) — құрамында фосфоры бар биополемерлер. Табиғатта өте көп тараған. Молекулалары нуклеотидтерден тұрады, бір нуклеотидтіқ 5'-фосфор арасындағы эфирлік байланысы мен келесі нуклеотидтің углевод қалдығының 3'-гидроксилі арасы эфир байланысымен нуклеин қышқылдары углеводты-фосфатты қаққасын калайды. Нуклеин қышқылдары жоғарғы полимерлі тізбектері ондаған немесе жүздеген нуклеотидтің қалдықтарынан тұрады. Олардың м. с. 105—1010. Нуклеин қышқылдары құрамына кіретін мономерлерінің (дезокси- немесе рибонуклеотидтер) түріне қарай ДНҚ жәңе РНҚ деп бөлінедіНуклеин қышқылдары тірі жасуша ядросының маңызды құрам бөлігі. Нуклеин қышқылдары (НҚ) рибонуклеин қышқылы (РНҚ) және дезоксирибонуклеин қышқылы (ДНҚ) болып екі үлкен түрге бөлінеді. Тірі организмнің құрамына нуклеин қышқылдарының екі түрі де кіреді. Нуклеин қышқылдары жоғары молекулалы гетерополимерлі қосылыстар

Нуклеин қышқылдарының толық емес гидролизі нәтижесінде нуклеотидтер түзіледі (25-сызбанұсқа). Олар нуклеин қышқылдары полимер тізбегінде қайталанып отыратын күрделі құрылым буындары (монометрлері). Ал нуклеотидтерді одан әрі гидролиздесе, ортофосфор қышқылын және пентоза мен азотты негізге айырылатын нуклеозидтерді түзеді. Яғни, нуклеин қышқылдарының құрамына азотты негіздер (пиримидинді, пуринді), фосфор қышқылы және моносахаридтер (рибоза мен дезоксирибоза) кіреді. Нуклеин қышқылдары құрамындағы моносахаридтердің қалдығына байланысты рибонуклеин қышқылы және дезоксирибонуклеин қышқылы болып екіге бөлінеді. ДНҚ молекулалық массалары бірнеше мыңнан ондаған миллионға жетеді. Нуклеин қышқылдары биологиялық тұрғыдан маңызды рөл атқарады. Олар тірі организмдердегі генетикалық ақпаратты сақтайтын және тасымалдайтын жасушаның (жасушаның) маңызды кұрам бөліктері болып табылады. Нуклеин қышқылдары ақуыз биосинтезіне қатысады және тірі организмдерде тұқым қуалаушылықты сақтап, оның бір ұрпақтан екінші ұрпаққа берілуін қамтамасыз етеді. ДНҚ жасуша ядросының хромосомасында (99%), рибосомаларда және хлоропластарда, ал РНҚ ядрошықтарда, рибосомаларда, митохондрияда, пластидтер мен дитоплазмада кездеседі.

3. Прокариоттардағы ДНҚ биосинтезі.

Прокариоттарға микроорганизмдер мен көк-жасыл балдырлар жатады. Прокариоттардың мөлшері өте кішкентай, ұзындығы 1—10 мкм. Прокариоттардың эукариоттардан айырмашылығы — олардың айқындалған органоидтері, яғни эндоплазмалық торы, Гольджи жиынтығы, митохондриялары болмайды. Жануарлардың және өсімдіктердің жасушаларында жаксы айқындалған түйіршіктер болады. Олар — нәруыз, май және гликоген сияқты қор заттарынан тұрады. Прокариоттың эукариоттан негізгі айырмашылығы — онда қалыптаскан ядросы және хромосомалары болмайды. Прокариот ДНҚ-сының эукариот ДНҚ-сынан айырмашылығы — мұнда ДНҚ-ның сыртын нәруыздар қаптап тұрмайды және пішіні сақина тәріздес болып келеді. Прокариот жасушаларында мембрана құрылымы болады, олар микроорганизмдердің энергетикалық процестеріне қатысады. Мысалы, көк-жасыл балдырлардың мембрана құрылымында хлорофилл болады және олар фотосинтез процесін жүзеге асырады. ДНҚ спиралінің тарқатылуы, жеке аймақтарда геликаза ферментінің көмегімен жүреді. Құрастырылған біртізбектік бөліктер арнайы тұрақтылықты бұзушы (дестабилизирлеуші) ақуыздармен байланысады. Бұл ақуыздар молекулалары, азотты негізді нуклеоплазмадағы орналасқан комплементарлы нуклеодиттермен байланысуына себебін тигізеді. Репликациядағы полипептидті тізбектің ажырау аймағы репликациялық вилка (аша) деп аталады. Синтезделу процессінде репликациялық вилка барлық жаңа аймақты қоршай, аналық тізбектің бойымен жылжиды. Нәтижесінде, репликация процессінің соңында, ДНҚ-ң екі молекуласы пайда болады. Оның нуклеотидті бір ізділігі бастапқы екі спиральмен бірдей. Прокариот және әукариоттарда репликацияның бір ізділігінің болуы ұқсас, бірақ ДНҚ-ң синтезделу жылдамдылығы прокариоттарда жоғары (1000 нуклеотидтер /сек), ал эукариоттарда төмен (100 нуклеотидтер /сек). Репликацияның жоғарғы жылдамдылығының болуы ферменттер жүйесінің қатысуымен жүреді: геликазалар, топоизомеразалар, тұрақтылықты бұзушы (дестабилизирлеуші) ақуыздар, ДНҚ-полимеразалар және т.с.с. Репликацияның басталу нүктесінен оның біткенге дейінгі ДНҚ бөлігі – репликон деп аталады. Прокариоттағы сақиналы ДНҚ жеке репликоннан тұрады. Сондықтан ДНҚ-молекуласының екіеселенуі эукариоттарда бірнеше нуктелерден басталады. Әрбір репликондарда екіеселену әртүрлі уақытта немесе біруақытта болуы мүмкін. ДНҚ тізбегінің ұзаруы - немесе оның жеке фрагменті (үзіндісі), әрқашан 5 / соңынан 3 / соңы бағытында жүреді, яғни нуклеотидтер өсуші тізбектің 3/ соңына қосылады. Өйткені ДНҚ молекуласындағы комплементарлық тізбектер антипараллельді, сосын өсуші тізбекте матрицалыққа антипараллельді, 3 / → 5 / соңына қарай оқылады.

№ 6 емтихан билеті

1.Гентикалық код және оның ерекшеліктері.

Генетикалық код — тірі организмдерге тән нуклеин қышқылдары молекуласындағы тұқым қуалаушы (генетикалық) ақпараттың нуклеотидтер тізбегі түріндегі біртұтас “жазылу” жүйесі. Бұл — барлық тірі организмдерге ортақ заңдылық.Генетикалық код туралы қазіргі қалыптасқан көзқарасқа 1960 жылы Америка ғалымдары М. Ниренберг, Г. Корана және П. Ледердің жүргізген зерттеулері көп әсерін тигізді. Генетикалық код бірлігі — ДНҚ мен РНҚ молекуласындағы 3 нуклеотид (триплет) тізбектерінен тұратын кодон (аРНҚ нуклеотидтерінің триплеттері) болып табылады. Гендегі кодондар тізбегі осы генді “жазатын” (кодтайтын) ақуыздағы амин қышқылдар тізбегін анықтайды. Клеткадағы генетикалық код екі сатыда іске асады:транскрипция сатысы ядрода жүреді және ДНҚ-ның сәйкес бөліктерінде ақпараттық (информациялық) рибонуклеин қышқылдарының молекулалары (аРНҚ) жасалады. Сонымен қатар, ДНҚ нуклеотидтер тізбегі аРНҚ нуклеотидтер тізбегі ретінде қайта жазылады;

трансляция сатысы цитоплазмада, ақуыз синтезделетін рибосомада жүреді. Сондай-ақ, аРНҚ нуклеотидтер тізбегі, полипептидтер құрайтын амин қышқылдар қалдықтарының белгілі бір тізбегіне көшеді.Генетикалық кодтың бір ерекшелігі, әмбебап екендігі, яғни барлық организмдерде белгілі бір 3 нуклеотид (триплет) белгілі бір амин қышқылдарын “жазады” (кодтайды). Бір амин қышқылы бірнеше триплетпен “жазылуы” (кодталуы) мүмкін. Кодондар арасында “үтір” болмайды, яғни олар бір-бірінен бөлінбеген. Ол бір геннің аймағында белгіленген нүктеден бастап, бір бағытта есептелінеді. 64 кодонның 61-і ақуыз құрайтын 20 амин қышқылдарын “жазады” (кодтайды), ал қалған үш “нонсенс” (мағынасыз) кодондар (УАГ, УАА және УГА) полипептид синтезін аяқтайтын “нүкте” қызметін атқарады. Олар ақуыз биосинтезінінің аяқталғанын білдіреді

2. Мутация түрлері,оларға сипаттама.

Мутация (латын тілінде mutatіo – өзгеру) – табиғи жағдайда кенеттен болатын немесе қолдан жасалатын генетикалық материалдың өзгеруі. Соның нәтижесінде ағзаның белгілері мен қасиеттері тұқым қуалайтын өзгергіштікке ұшырайды. Ғылымға мутация терминін 1901 ж. голланд ғалымы Х. де Фриз (1848 – 1935) енгізді. Генетикалық аппараттың өзгеруіне байланысты мутацияның: геномдық, хромосомалық, гендік немесе нүктелік деген түрлері бар.

Геномдық мутация – клеткадағы хромосомалар санының өзгеруі. Оның бірнеше түрі бар: 1) полиплоидия – хромосома жиынтығының бірнеше еселеніп өсуі; 2) анеуплоидия – хромосома жиынтығының еселенбей өсуі; 3) гаплоидия – диплоидты (екі еселенген) хромосома жиынтығының кемуі.

Хромосомалық мутация

Хромосомалық мутация түрлері: делеция, дупликация, транслокация

Хромосомалық мутация – микроскоп арқылы көрінетін хромосома құрылымындағы өзгеріс. Бұл өзгеріс хромосоманың кей бөлімінің үзіліп қалуына (делеция), қосарланып кетуіне (дупликация) немесе оның басқа бір бөліміне ауысуына (транслокация) байланысты.

Гендік мутация ДНҚ молекуласының ултрафиолет сәуленің әсерінен өзгеріске ұшырауыГендік немесе нүктелік мутация деп ДНҚ молекуласының белгілі бір бөлігінде нуклеотидтердің қатар тізбегінің өзгеруін айтады. Ол молекулалық деңгейде өтеді, микроскоп арқылы көрінбейді. Мутация нәтижесінде ағза биохимиялық, физиологиялық, морфологиялық өзгерістерге ұшырайды. Организмдегі бұл өзгерістер бірден немесе біраз уақыттан кейін біртіндеп байқала бастайды. Полиплоидты мутанттардың клеткалары мен органдарының көлемі ұлғайып, хромосома жиынтығы жұп болса, оның ұрпақ беру қабілеті сақталады, ал тақ болса бұл қабілеті сақталмайды. Гендік мутация кезінде ағза үлкен өзгеріске ұшырайды. Кейде бір геннің өзгеруінен ағзаның бірнеше белгі-қасиеттері өзгереді (плейотропия). Гендік мутация доминантты (басыңқы), жартылай доминантты және рецессивті (басылыңқы) болады. Хромосомалық және гендік мутациялардың себебі көпке дейін белгісіз болып келді. Бұл өзгерістер ағзаға әр түрлі физикалық, химиялық факторлар – мутагендердің әсер етуінен пайда болады. Мысалы, радий сәулелерінің саңырауқұлақта тұқым қуалайтын өзгеріс тудыратындығын 1925 ж. орыс ғалымдары Г.А. Надсон (1867 – 1940) мен Г.С. Филлипов ашты. 1927 ж. АҚШ ғалымы Г.Меллер (1890 – 1967) жасанды мутацияның рентген сәулелерінің әсерінен болатынын тәжірибе жүзінде дәлелдеді. АҚШ генетигі С.Райт (1889 – 1988), орыс ғалымы С.С. Четвериков (1880 – 1959), ағылшын биологі Дж. Холдейн (1892 – 1964) қазіргі популяциялық генетиканың негізін салып, мутацияның эволюциялық мәнін ашты. Мутация көпшілік жағдайда ағза үшін зиянды болып келеді. Түрлі тұқым қуалайтын аурулар мен кемістіктерді тудырып, кейде тіпті өлімге душар етеді. Сонымен қатар кейбір мутациялар ағзаға пайдалы өзгерістер де алып келеді. Мысалы, гендік мутация (табиғи және қолдан сұрыптауға қажетті негізгі материал береді) өсімдіктер, жануарлар және микроазғаларды сұрыптау жолымен жаңа түрін алғанда кейбір қасиеттерін жақсартады.

3. Нуклиен қышқылдарының құрылымы мен қызметі.

Нуклеин қышқылдары (лат. nucleus — ядро) — құрамында фосфоры бар биополемерлер. Табиғатта өте көп тараған. Молекулалары нуклеотидтерден тұрады, бір нуклеотидтіқ 5'-фосфор арасындағы эфирлік байланысы мен келесі нуклеотидтің углевод қалдығының 3'-гидроксилі арасы эфир байланысымен нуклеин қышқылдары углеводты-фосфатты қаққасын калайды. Нуклеин қышқылдары жоғарғы полимерлі тізбектері ондаған немесе жүздеген нуклеотидтің қалдықтарынан тұрады. Олардың м. с. 105—1010. Нуклеин қышқылдары құрамына кіретін мономерлерінің (дезокси- немесе рибонуклеотидтер) түріне қарай ДНҚ жәңеРНҚ деп бөлінеді. Нуклеин қышқылдарының толық емес гидролизі нәтижесінде нуклеотидтер түзіледі (25-сызбанұсқа). Олар нуклеин қышқылдары полимер тізбегінде қайталанып отыратын күрделі құрылым буындары (монометрлері). Ал нуклеотидтерді одан әрі гидролиздесе, ортофосфор қышқылын және пентоза мен азотты негізге айырылатын нуклеозидтерді түзеді. Яғни, нуклеин қышқылдарының құрамына азотты негіздер (пиримидинді, пуринді), фосфор қышқылы және моносахаридтер (рибоза мен дезоксирибоза) кіреді. Нуклеин қышқылдары құрамындағы моносахаридтердің қалдығына байланысты рибонуклеин қышқылы және дезоксирибонуклеин қышқылы болып екіге бөлінеді. ДНҚ молекулалық массалары бірнеше мыңнан ондаған миллионға жетеді.

ДНҚ мен РНҚ құрамының айырмашылығы — нуклеин қышқылын толық гидролиздеу арқылы анықталды. Оларды гидролиздегенде, әр түрлі заттардың қоспасы түзіледі (36 кесте).

Нуклеин қышқылдары құрамында көмірсудың гидроксил тобы мен фосфор қышқылының арасында күрделі эфирлік байланыс түзіледі, ал азотты негіз көмірсудың жанынан жалғасады.

ақуыздар сияқты нуклеин қышқылдары әр түрлі болады. Олардың организмдегі функциясы да әр алуан. Нуклеин қышқылдарының да ақуыздар сияқты әр түрлі құрылымдары болады.

Нуклеин қышқылының бірінші құрылымында мононуклеотидтер белгілі тәртіппен орналасады.

Нуклеин қышқылының екінші құрылымы макромолекулалардың кеңістікте қос шиыршық болып орналасуын көрсетеді. Бұл кезде молекулалар арасында және молекула ішінде сутектік байланыс арқылы әрекеттесу болады.

НҚ-ның макромолекуласы екі полинуклеотидті тізбектен құралады. Олар кеңістікте қос оралма түзеді (54-сурет). Оралманы фосфор қышқылының полиэфирі түзеді, пиримидин және пурин туындыларының жазық молекуласы оралманың ішінде болады.

Нуклеин қышқылының макромолекуласындағы бірінің ішінде бірі жатқан ширатылған екі оралмада, пиримидин және пурин қалдықтары өзара сутектік байланыс арқылы байланыскан.

Сутектік байланыс белгілі бір жұп пиримидин және пурин туындыларының арасында түзіледі. Оларды комплементарлы жұптар деп атайды. Ондай жұптар: тимин (Т) — аденин (А) және цитозин (С) — гуанин (G).

ДНҚ-ның қос оралмалы сызбанұсқасында таспамен көрсетілгендері фосфор қышқылымен көмірсулардың полиэфирінің макромолекуласы. Бұларды қосып жатқан түзулер пиримидин және пурин туындылары, олар комплементарлы жұптар.

Нуклеин қышқылының үшіншілік щрылымы — ДНҚ мен РНҚ-ның кеңістікте шумақталып орналасуы.

№ 7 емтихан билеті

1.Клетканың кіші құрам бөліктері.

Жасуша - тірі организм дердің (вирустардан бас қа) құрылымының ең қара пайым бөлігі, құрылысы мен тіршілігінің негізі; жеке тіршілік ете алатын қарапайым тірі жүйе. ЖА СУШA - дегеніміз төрт тірі обьектінің бас элемен тарлық бірлігі. Тірі органи змдердің құрамына кіре тін клеткаларды екі топқа бөлуге болады. Ядро қаба ты болмайтын прокариот тар, ядро қабаты болатын эукариоттар, бұған жану армен өсімдік клеткалары жатады.
ЦИТОПЛАЗМА. Цито плазма - плазмалық мемб рана арқылы бөлінген кл етканың қоймалжың ішкі ортасы табылады. Ол орга низм тіршілігіне қажет ті органоидтар гиалоплаз ма және матрица деп ата латын массадан тұрады. Гиалоплазма /грекше hy agos - әйнек немесе плаз ма/ цитоплазманың негізгі түссіз күрделі қоймалжың жүйесі, цитоплазманың түп негізі. Гиалоплазма ның құрамына еріген ақу ыз, еріген РНҚ, полисахар идтер, липидтер болады. гиалопдазма арқылы амин қышқылдары, май қыш қылдары, АТФ-ты тасым алдаушылар, нуклеоид тер, қанттар және бейорга никалық иондар тасымал данады.

Митохондрия – пішіні таяқша немесе түйіршік тәрізді ұзындығы 5-7 мкм, ені 0,5 – 1 мкм. Митохонд рия клеткадан ішіндегі ци топлазмадан 2 мембрана дан бөлінген сыртқы мемб раналары тегіс, мембрана да кристалдар деп атала тын қатпарлар болады. Митохондрияның ішкі ор тасы матрикс деп атала ды. Митохондрияның әр бөлігінде арнайы фермент тер болады. Сыртқы мемб рамада майлы қышқылда ыдырататын ферменттер мен мыс; аминооксидоза ацимо-синтаза болады. Митохондрияның бас қасиеті АТФ синтезі. Ішкі мембрананың белоктың 20-25% - ін тыныс алатын ферменттерге келеді. Мат рикс тәрізді структура. Олардың құрамына 50% белок кіреді. РИБОСОМАЛАР – негі зінен эндоплазмал ық тop және ядро қаб ықшасы ның сыртқы қабатында ор наласқан шағын денелер. Химиялық құрамы белок тан және РНК – ның қаты суында белок синтезі жү реді. Әр рибосома екі субьединицадан құралған. Біреуінің мөлшері 12х15 нм, екіншісінікі 8х15 нм. Белоктың синтезі жүрген кезеңде екі субьединица дан матрикалық РНК мен байланысады /т РНК/. Әдетте ол ортада магний дің иондары болған кезде жүретін РНК – ның үстін де бірнеше рибосомалар орналасса, оларды полири босима немесе полисома деп аталады. ЯДРО – негі зінен тұқым қуалаушылық қа жауап беретін генетика лық материал жинақтала ды және ол клеткадағы тіршілік процестерін рет теуге қатысады. Пішіні жағынан әртүрлі болажы. Көбінесе дөңгелек немесе сопақша диаметрі 10-30 мкм – ден аспайды. Сырт қы жағынан ядро 2 мемб ранадан қапталған, әр мембранада өте ұқсас саңылаулар болажы. Солар арқылы ядроның ішіне макромолекулалар өте алады. электрондық микроскоппен саңылаулар ға қарағанда пораның 2 жағында екі – екіден гло була орналасады. ЭНДОПЛАЗМАЛЫҚ ТОР. Цитоплазманың ішінде бір – бірімен тығыз байланысқан түтікшелер дің, Вакольудердің, цис терналардың жиынтығы нан тұратын күрделі жар ғақшалар жүйесі. Эндоз плазмалық тордың: 1. тү йіршікті, 2. тегіс бетті – екі түрі болады. I. Түйір шікті эндоплазмалық тордың мембранасына рибосомалар орналасады. Мембраналар протеолит тік ферменттер мен ақуыз дың синтезделу әрекетіне қатысады. Рибосомада синтезделген белок моле кулалары эндоплазмалық тордың қуысына түсіп, ол арқылы белок молекула сын клетканың қажетті жеріне тасиды. 2.Тегіс эндопзамлалық тор липидтердің гликоген нің т.б. заттардың синтез делу әрекетіне қатысады және олардың тасымалда нуын жүзеге асырады. Эндоплазмалық тор өзек шелерінің ішінде май там шылары, түйіршіктер жә не ақуыз молекулалары бо лады. Бұл тордың өзекше лері әр түрлі молекулалар ды ядродан цитоплазма ның шеткі аймақтарына немесе керісінше, цитопл азмадан ядроға тасымал дау қызметін атқарады. ГОЛЬДЖИ АППАРА ТЫ. Бұл аппарты 1898 жылы итальян ғалымы Гольджи жануар клеткасы нан тапқан. Гольджи ап параты – жануарлар, өсім діктердің жасушаларында кездеседі. Пішіні орақ, таяқша жеке денешіктер түрі де болады. құрылысы 3 бөліктер тұрады: 1 мем бранадан шектесіп, топта са орналасқан қуыстар; 2 қуыстар мен байланыса орналасқан ірі түтікше лер; 3 майда көпіршіктер. Гольджи аппраты полиса харидтер мен лимидтер дің синтезіне қатысатын ферменттер болады. олар биосинтез реакциялары ның жүрісін жеңілдетеді. Гольджи аппаратының әсерінен плазмалық мемб рана жаңарып отырады. Клетканың тіршілігіне зиянды улы заттарда сыр тқы ортаға бөліп шығара ды.

ЛИЗОСОМАЛАР – негі зінен, зукариотты клетка ларда, фагоцитозға қабі летті жануар клеткаларын да көп кездеседі. Жануар лар клеткаларындағы лизо сомаларда гидролиздеуші ферменттердің жиынтығы болады. ферменттерді, нуклеин қышқылдарын, белоктарды, полисахарид терді ыдыратады. ВАКОУЛЬДЕР – Өсімдік тер мен жануарлар клетка ларында болажы. Ваноуль – клеткалардың дамуы және ескіруі барысында цитоплазмада анық көріне бастайтын сұйықтық. Ва кульдерде ерітінді күйінде минералды тұздар, қант заттары, әр түрлі органика лық қышқылдар, пигмент тер басқа да заттар шоғыр ланады. Вакоульдер жас клеткаларда өте ұсақ бола ды, ар қартайған сайын вакоульдер бір – бірімен қосылып, ірі вакоульдерге айналады.

2. ДНҚ және РНҚ ерекшеліктері.

ДНҚ	Белгілер	РНҚ
	Жіпшелері
Ядрода	Орналасуы	Ядро мен цитоплазмада
ДНҚ-полимераза	Ферменті	РНК-полимераза
А, Т, Г, Ц	Нуклеотидтері	А, У, Г, Ц
Дезоксирибоза	Қанты	Рибоза
Генетикалық ақпаратты сақтап зат алмасу процестерін қадағалау	Қызметі	Генетикалық ақпаратты тасымалдау және нәруыз биосинтезі

3. ДНҚ синтезінің ферменттері, олардың атқаратын қызметтері.

Днк биосинтезіне қатысатын ең басты фермент-Днк полимераза д.а.Днк -полимеразаны ең алғаш рет e-coli клеткасынан бөліп алған.Одан кейін осы бактери-ң клеткасынан ДНК -полимераза2,Днк -полмераза 3 ферменттері бөліп алған.Эукариот клеткасында кем дегенде 3 ДНК-полимераза бар: α,β,γ-ДНК-полимеразалар.α-ДНК-полимераза хромосома репликациясының түзілуіндегі ең негізгі фермент.β-ДНК-полимераза ДНК молекуласының бұзылған учаскілерін жөндеуге қатысады. α,β-ДНК-полимеразалар ядрода, ал γ-ДНК-полимераза митохондрияда болады.Эукариот клеткаларының барлық ДНК-полимеразалары алигомерлік ДНК бол. таб.ДНК-лигаза ферменті қос спираль тізбектегі фосфорлыдиэфир байланыстарының түзілуін қамтамасыз етеді.Праймаза ферменті ДНК матрица тізбегіне комплиментарлы 10 шакты нуклеотидтерден құралған РНК тізбегін катализдейтін фермент.Бұл фермент РНК-да қысқа нуклеотидтерді қор ретінде синтездеп оларды қысқартып кесіп отырады.Оларды окказаки фрагменттері д.а.ДНК синтезіне 20-дан астам фермент,әртүрлі белоктар,магний иондары қатысады.ДНК-полимераза ферменті болмаса ДНК молекуласының жаңа тізбегі түзіле алмайды.Днк маңызды 2 қызмет атқарады :1) қор ретінде жиналады;

2) жаңа тізбек түзілу үшін матрица қызметін атқарады.