Біріншілік гипогонадизм
Біріншілік гипогонадизм атабездер жасушалары ќызметініњ туа біткен немесе жџре пайда болѓан жеткіліксіздіктерінен байќалады.
Туа біткен біріншілік гипогонадизм.Атабездер жасушалары ќызметініњ туа біткен бђзылыстары геномдыќ ауытќулардан байќалады. Адамда Y-хромосомасы еркектік пішін ќалыптасуын жѕне сперматогенезге ќабілетін айќындайды. Y-хромосоманыњ ђзын иыѓында сперматогенезді ќадаѓалайтын гендер жинаќталѓан. Бђл хромосоманыњ мутациясы кезінде осы генніњ ќызметі бђзылады да, атабездерде сперматозоидтар љндіретін жасушалар болмауынан азоспермия дамиды. Y-хромосоманыњ ауытќуларынан еркектерде 47XXY, 48XXXY кариотиптері ќалыптасуы ыќтимал. Бђндай гендік ауытќуларѓа ќанда фоллитропинніњ мљлшері кљптігімен жѕне ќалыптыѓа жуыќ мљлшерде лютропин мен тестостерон болуымен кљрінетін гипергонадотроптыќ гипогонадизм дамуы тѕн ќђбылыс. Осы белгілерімен Y-хромосоманыњ ђзын иыѓыныњ туа біткен аќауы андрогендерге арнайы рецепторлардыњ ауытќуы бар науќастардан ерекшеленеді.
47XXY немесе 48XXXY кариотиптер Клайнфельтер синдромы дамуымен сипатталады. Бђндай науќастарда тіпті жыныстыќ жетілу кезењніњ љзінде атабездердіњ эндокриндік ќызметі џдемелі тџрде жоѓалады, Лейдиг жасушалары семіп ќалады, тестостерон љндірілуі азаяды жѕне ђрыќтыќ љзекшелердіњ дамуы тежеледі. Бђл кезде аденогипофизде лютропин мен фоллитропинніњ артыќ љндірілуі атабездер жасушалары толыќ жетілмеуінен оларѓа ѕсер етпейді. Клайнфельтер синдромыныњ клиникалыќ кљріністеріне науќастыњ бойы биік болуы, дене бітімініњ ѕйелдерге ђќсауы, белсіздік, атабездердіњ љспеуі, гинекомастия, ермџшеніњ жетілмеуі, семіру, кљктамырлардыњ керіліп кењеюі жатады. Зертханалыќ зерттеулердіњ нѕтижесінде азоспермия, ќанда тестостерон дењгейініњ тљмен болуы, эстрадиолдыњ, лютропин мен фоллитропинніњ мљлшері артуы, эстрадиол/тестостерон араќатынасыныњ џлкеюі аныќталады.
Тестостерон тџзілуіне ќажетті ферменттердіњ гендік аќауларынан андрогендер тџзілуі бђзылуы байќалады. Холестерин молекуласынан прегнолон тџзілуі 20,22-десмолаза ферментініњ ќатысуымен, прегнолон љз алдына прогестеронѓа айналуы џшін 3р-гидроксистероид-дегидрогеназа ферменті ќажет. Артынан стероидтардыњ љзгерістері 17α-гидроксилаза, 17,20-десмолаза жѕне 17р-гидроксистероид-дегидрогеназа ферменттерініњ ќатысуымен љтеді. Содан пайда болѓан тестостерон ќанѓа тџседі. Осыѓан байланысты кљрсетілген ферменттердіњ ауытќуларынан андрогендердіњ жеткіліксіздігі дамиды.
● холестерин десмолазаныњ жеткіліксіздігінен минерало-жѕне глюкокртикоидтардыњ, андрогендердіњ ќатты тапшылыѓы дамиды. Бђл кезде организмнен тђздардыњ тым артыќ шыѓарылуынан балалар ерте шетінеп кетеді;
● 3р-гидроксистероид-дегидрогеназа ферменті аздыѓынан тестостерон тџзілуі бђзылады;
● 17,20-десмолаза жеткіліксіздігінен прогестагендердіњ андроген-дерге ауысуы бђзылады т.с.с.
Тестостерон тџзілуіне ќажетті ферменттердіњ жеткіліксіздігі џрпі љзегініњ шала дамуынан (гипоспадия) бастап еркектік жалѓан гермафродитизм (ќызтекелік) дамуына дейін кљптеген ѕйгіленімдермен кљрінеді. Соњѓысында ђлдардыњ сыртќы жыныстыќ мџшелері ѕйелдерге ђќсап дамиды. Сонымен ќатар, тестостерон аз љндірілуінен андрогендерге тѕуелді аѓзалардыњ дамуы бђзылады, атабездер болѓанымен еркектерге тѕн екіншілік жыныстыќ белгілер аз дамиды, џрпі љзегі, ен (ішінде атабездері бар немесе жоќ) дамымаѓан болады. Бђндай науќастарда ђрпаќ љрбіту ќабілеті мџлде болмайды.
Лейдиг жасушаларыныњ аплазиясынан андрогендер тџзілуініњ бђзылуы.Лейдиг жасушаларыныњ аплазиясы лютропин молекуласыныњ гендік ауытќуынан немесе лютропинді ќабылдайтын рецепторлардыњ гендік мутациясынан болуы ыќтимал. Бірінші жаѓдайда молекуласы ауытќыѓан лютропин Лейдиг жасушаларыныњ рецепторларымен байланыса алмайды. Содан аплазияѓа ђшыраѓан Лейдиг жасушаларында андрогендер тџзілуі бђзылады, айќын гипогонадизм дамиды. Науќастыњ ќанында тестостеронныњ дењгейі тљмендейді, сыртќы жыныс мџшелері толыќ дамымайды, еркектіњ бедеулігі жиі байќалады. Ќђрсаќ ішінде ђрыќтыњ жыныстыќ дамуы саќталады. Љйткені: бђл кезде хорионда љндірілетін гонадотропин ауытќыѓан лютропинніњ орнын толыќтыра алады.
Лютропинді ќабылдайтын рецепторлардыњ гендік мутациясы екі тџрлі болуы мџмкін: біріншісі рецепторларды ѕсерлендіретін, екіншісі оларды бѕсењсітетін. Рецепторларды ѕсерлендіретін мутациялардан Лейдиг жасушаларында тестостерон, тіпті лютропинніњ ѕсерінсіз-аќ, артыќ љндірілуінен жыныстыќ ерте даму байќалады.
1995 ж. Лейдиг жасушаларыныњ гипоплазиясымен кљрінетін еркектік гермафродитизм кезінде лютропинді ќабылдайтын рецепторды бѕсењсітетін ген алѓаш ашылды. Артынан бђндай гендердіњ 7 тџрі аныќталды. Бђндай мутациялар лютропин ѕсер еткенде жасушаѓа дабылдыњ тарауын бђзады. Біраќ рецептордыњ жасушасыртылыќ бљлігінде љзгерістерге байланысты мутация болуынан лютропинніњ рецептормен байланысуы азаяды. Бђл мутациялар гомозиготтыќ жаѓдайда болѓанда, ќђрсаќ ішінде ђрыќ дамуы кезінде ђрыќтыњ атабездерінде Лейдиг жасушалары тым аз немесе толыќ болмауы нѕтижесінде тестостерон љндірілуі бђзылуынан, еркектік жалѓан гермафродитизм дамуына ѕкеледі. Бђндай мутациялардыњ жењілдеу тџрлерінде гипогонадизм байќалады. Бђл гипогонадизмді лютропинніњ гені мутациясынан дамыѓан гипогонадизмнен ажырату ќажет. Соњѓы жаѓдайда лютропинді сырттан енгізгенде Лейдиг жасушалары андрогендер љндіре бастайды, ал лютропинді ќабылдайтын рецепторлардыњ мутациясынан дамыѓан гипогонадизм кезінде сырттан енгізілген лютропин ондай ѕсер етпейді.
5α-редуктаза ферментініњ тапшылыѓынан аутосомдыќ-бѕсењкі жолмен берілетін еркектік жалѓан гермафродитизм дамиды. Бђл кезде атабездер ќалыпты ќосалќыларымен жаќсы дамиды, џрпі љзегініњ тесігі ермџшеніњ енге жаќын тџбінде ашылады (ауыр гипоспадия), урогени-талдыќ ќойнауда немесе џрпі тесігініњ артында іншекке ђќсас ќалта орналасады, ђрыќ шыѓаратын тџтік осы тђйыќ ќалтаѓа ашылады, науќастыњ дене бітімі ѕйелге ђќсаѓанымен емшек дамуы болмайды, ѕйелдердіњ ішкі жыныстыќ аѓзалары дамымайды, ќан сђйыѓында тестостеронныњ дењгейі еркекке тѕн ќалыпты мљлшерде болады, жыныстыќ жетілу кезінде еркектердіњ екіншілік жыныстыќ белгілері толыќ дамымайды. Љйткені: 5α-редуктаза ферменті болмауынан дигидротестотерон тџзілмейді. Лютропинніњ ќандаѓы дењгейі онша ќатты кљтерілмейді. Тестостерон мен эстрогендер ќалыпты дењгейде љндірілуіне байланысты гинекомастия дамымайды.
Андрогендердіњ ѕсер ету бђзылыстары.Андрогендердіњ ѕсері аздыѓынан еркектік пішін ќалыптасуы бђзылады. Бђндай жаѓдайларда, атабездерде тестостеронныњ љндірілуі ќалыпты дењгейде болѓанына ќарамай, нысана-жасушалардыњ андрогендерге сезімталдыѓы тљмен болуынан еркектердіњ жыныстыќ дамуы бђзылады.
Андрогендерді ќабылдайтын рецепторлардыњ ауытќулары бірнеше фенотиптік љзгерістерге ѕкелуі мџмкін:
Тестикулалыќ феминизация синдромы. Еркектік 46 XY карио-типі саќталады. Отбасыларына тѕн жыныстыќ дамудыњ бђзылыстары байќалады. Бђндай дерттік ген жыныстыќ жетілуі кешеуілдеп дамыѓан ѕйелдерден баласына беріледі.
Бђл синдром кезінде кейбір тіндердіњ жасушаларында андрогендерді ќабылдайтын рецепторлар мџлде болмайды. Тестостеронѓа гипофиздіњ жауап ќайтаруы болмаѓандыќтан гонадотропиндер артыќ љндіріледі. Содан ќанда лютропинніњ дењгейі ќатты кљтеріледі. Лютропинніњ кљп болуы љздерініњ арнайы рецепторларын тежейді. Андрогендерге тіндердіњ жауап ќайтармауына ќарамай, гонадотропиндер љндірілуін реттейтін орталыќтар ќалыпты еркек пішіні дамуына ѕкеледі. Тестикулалыќ феминизация синдромы дамуын кљптеген зерттеушілер тіндердіњ андрогендерге сезімталдыѓы болмаѓанымен эстрогендерге сезімталдыѓы саќталуымен тџсіндіреді. Ђрыќ атабездерініњ гормондары ѕйелдердіњ ішкі жыныстыќ аѓзалары (жатыр, оныњ тџтіктері мен іншектіњ џстіњгі 1/3 бљлігі) дамуынан саќтандырады, біраќ еркектердіњ ішкі жыныстыќ аѓзалары да, ќуыќасты без дамымайды, урогениталдыќ ќойнауда іншекке ђќсас љсінді саќталады. Тіндердіњ андрогендерге сезімталдыѓы мџлде болмаѓанда еркектік жыныс мџшелер дамымайды да, ѕйелдерге тѕн сыртќы жыныстыќ белгілер ќалыптасады. Љйткені: жыныстыќ жетілу кезењінде атабездерде гонадотропиндердіњ артыќ ѕсерінен эстрогендер љндірілуі кљбейеді. Сонымен андрогендерге сезімталдыќ толыѓынан болмауынан ѕйелдік фенотип ќалыптасады, ѕйелдерге тѕн сыртќы жыныстыќ мџшелердіњ ќђрылымы ќалыпты болады. Біраќ ѕйел пішінді фенотипте жыныстыќ дамудыњ бђзылыстарынан ќалыпты іншек болмауынан біріншілік аменорея байќалады. Жыныстыќ жетілу кезењінде дене бітімі ѕйелге тѕн ќалыптасады, емшек љседі. Денеде жџн љсуі болмайды немесе тым аз болады, басында шаш жаќсы љседі, дене бітімі нѕзік, сџйкімді жѕне тартымды ѕйел пішіні ќалыптасады. Сыртќы жыныстыќ мџшелері ѕйелдікі, деліткісі ќалыпты немесе кішірейген кљлемде болады. Іншеѓі ќысќа тђйыќ бітелген болады, кейде ол мџлде болмауы да мџмкін. Барлыќ ішкі жыныстыќ аѓзалары болмайды. Науќаста ќалыпты Лейдиг жасушалары бар енге тџспеген атабездер жѕне ђрыќ љзектері аныќталады. Сперматогенез болмайды. Науќастыњ бойы ѕдетте биік, аќыл-есініњ дамуы ќалыпты дењгейде болады. Жыныстыќ тѕртібі, сыртќы пішіні жѕне аналыќ сезімі ѕйелдерге ђќсайды.
Жыныстыќ жетілу алды кезењде атабездерді отап, дер кезінде эстрогендермен емдеу ќолданылады.
Рейфенштейн синдромыкейбір отбасыларында байќалатын џрпі љзегініњ даму кемістігімен кљрінетін дерт. Бђл кезде џрпі тесігі ен мен бђтаралыќ шапта ашылады жѕне гинекомастия байќалады. Еркектік белгілер дамуыныњ бђзылыстары еркек пішінді фенотипте азоспермиядан бастап, жалѓан іншегі бар ѕйел пішінді фенотип аралыѓында ѕр алуан болуы мџмкін. Бђндай науќастарда атабездері кішкене болады, жиі крипторхизм жѕне азоспермия байќалады. Кљпшілік жаѓдайларда науќастыњ жыныстыќ тѕртібі еркектерге тѕн келеді. Бђндай адамдарда гипоспадияны жѕне гинекомастияны емдеу џшін тек хирургиялыќ ѕдіс ќолдану ќажет.
Еркектік жыныс мџшелері дамуыныњ жекелеген аќаулары.Гипоспадия – џрпі љзегініњ тесігі ермџшеніњ артќы бетінде немесе шат аралыѓында ашылуымен байќалатын туа біткен аќау. Ол эмбриогенездіњ ерте сатыларында андрогендердіњ ѕсер етуі бђзылыстары нѕтижесінде пайда болады деп жорамалданады. Кейде бђл аќау жџктіліктіњ бастапќы кезењдерінде анасы прогестиндік дѕрілер ќабылдаудан пайда болады. Кљпшілік жаѓдайларда оныњ пайда болу себептері ѕлі аныќталмаѓан кџйінде саќталып келеді.
Крипторхизм – атабездердіњ ен ќуысына тџспеуі. Ол 30% шала туылѓан балаларда кездеседі. Оныњ пайда болу себептері ѕлі аныќталмаѓан. Бђндай аќаудан емделген еркектердіњ кљпшілігінде ђрпаќ љрбіту ќабілеті болмайды.
Жџре пайда болѓан біріншілік гипогонадизм
Жџре пайда болѓан біріншілік гипогонадизм туылѓаннан кейін атабездерге ѕртџрлі экзогендік жѕне эндогендік ыќпалдардыњ ѕсерлерінен дамиды.
Атабездер организмніњ басќа аѓзаларына ќараѓанда жаѓымсыз сыртќы жѕне ішкі орта ыќпалдарына љте сезімтал мџшеге жатады. Љйткені:
√ атабездерде сперматозоидтар жѕне стероидтыќ гормондар љндірілуі љте кџрделі биологиялыќ џрдістерге жатады. Сондыќтан олар жаѓымсыз ыќпалдардыњ ѕсерлерінен тез бђзылады;
√ сперматозоидтар дене ќызымынан 2-4ْ С-ѓа тљмен температурада ѓана љндіріледі. Сондыќтан атабездер мен ќосалќыларыныњ ќабынуы, ќызба, веналыќ гиперемия, крипторхизм т.с.с. кездерінде атабездердіњ температурасы кљтерілуіне ѕкеліп, кейде тестикула тінініњ тіпті ќайтымсыз бџліністерін туындатады;
√ жараќат, хирургиялыќ операция, атабездерде ќанайналым бђзылыстары, ќабыну т.б. гематотестикулалыќ тосќауылды бђзып атабездердіњ аутоиммундыќ ќабынуын жиі дамытады.
Жџре пайда болѓан біріншілік гипогонадизм келесі себептерден дамуы мџмкін:
√ атабездердіњ жараќатынан, ќабынуынан;
√ жђќпалардыњ немесе химиялыќ заттардыњ (безгек, туберкулез, сепсис т.б., химиялыќ заттар, дѕрі-дѕрмектер, ішімдіктер мен есірткілер) ѕсерлерінен атабездердіњ уыттанудан бџліністерінен;
√ екі жаќты крипторхизмнен;
√ иондаѓыш сѕулелердіњ ѕсерлерінен;
√ ішкі аѓзалардыњ дерттерінен;
√ атабездердіњ ќанайналымы жѕне жџйкеленуі бђзылыстарынан;
√ эстрогендер артыќ љндіретін карцинома љсуінен.
Егер жџре пайда болѓан біріншілік гипогонадизм жыныстыќ жетілу кезењіне дейін балаларда дамыса, онда еркектердіњ екіншілік жыныстыќ белгілері ќалыптасуы болмай евнухоидизм дамиды. Ересек еркектерде атабездердіњ ќызметі бђзылуынан біртіндеп еркектік жыныстыќ белгілер азайып, денедегі жџн тџсе бастайды, дене массасы ђлѓаяды, біртіндеп белсіздік пайда болады, жыныстыќ нѕпсі, шѕуъеттіњ кљлемі азаяды. Осылардан ђрпаќ љрбіту ќабілеті жоѓалады.
Тђрмыстыќ, спорттыќ, соѓыс кездеріндегі, ѕсіресе атабездердіњ сыртќы нѕруыздыќ ќабыѓы жыртылуымен ќабаттасатын, жараќаттардан ауыр бџліністік љзгерістер дамиды. Содан 5-6% еркектер ђрпаќ љрбіту ќабілетінен айырылады, бедеулік дамиды. Ол жараќаттыњ нѕтижесінде атабездіњ ђлпасы тіршілігін жоѓалтудан байќалады. Сонымен бірге, жараќаттыњ нѕтижесінде гематотестикулалыќ тосќауылдыњ тђтастыѓы бђзылуынан аутоиммундыќ орхит дамып, ол екінші сау атабезге де тарайды. Осыдан біріншілік жџре пайда болѓан гипогонадизм дамиды. Бђл кезде гипофизде фоллитропин мен лютропин љндірілуі артады.
Атабездер ђлпасыныњ ќабынуы тіндердіњ беріштенуіне ѕкеліп, артынан шѕуъет жѕне гормон љндіру ќызметтерін кемітетін атрофия туындатады. Біріншілік гипогонадизм атабездердіњ екеуі бір мезгілде немесе бірініњ артынан екіншісі ќабынуынан дамиды.
Орхит жђќпалардыњ (туберкулез таяќшалары, гонококктар, мерез ќоздырѓышы, хламидий, трихомондтар т.б.) ѕсерлерінен дамиды. Жђќпалар џрпі љзегінен немесе ќуыќасты безден ђрыќ шыѓаратын љзек арќылы атабездерге тарайды. Ќабыну ѕдетте атабездер ќосалќысында басталып артынан атабездердіњ љздеріне тарайды.
Оќшауланѓан орхит сирегірек кездеседі жѕне ол жђќпалардыњ (індетті паротиттіњ, Коксаки вирусыныњ, ќарамыќтыњ, ќызылшаныњ вирустарыныњ немесе кџл ауруыныњ, жѕншаудыњ, бљртпе жѕне іш сџзектерініњ, сарыптыњ, мерездіњ, сепсис кезіндегі бактериялардыњ) ќанмен атабездерге тарауынан пайда болады. Бђл кезде бџліністік љзгерістер баяу дамиды жѕне џдемелі тџрде байќалады.
Вирустыќ орхит ѕсіресе ересек адамдарда ауыр љтеді жѕне атабездердіњ тез арада семуіне ѕкеледі.
Атабездердіњ уыттанудан бџліністері бактерия токсиндерініњ (туберкулез, сепсис, жѕншау, пневмония, безгек кездерінде), химиялыќ заттардыњ (органикалыќ еріткіштер, колхицин, бисульфат, бояулар, пестицидтер т.б.), дѕрі-дѕрмектердіњ (ќояншыќ ауруын емдейтін дѕрілер, ђйыќтатын дѕрілер, антидепрессанттар, ќатерлі љспелерді емдейтін цитостатиктер, есірткілік заттар, туберкулезді емдейтін дѕрілер т.б.) ѕсерлерінен дамиды. Шѕуъет љндірілуіне тетрациклин, гентамицин, эритромицин, глюкокортикоидтыќ гормондар уытты ѕсер етеді. Н2-рецепторларын тежейтін циметидин нысана-аѓзаларѓа тестостеронныњ ѕсерін бљгейді. Содан оныњ ѕсерінен гинекомастия жѕне азоспермия дамиды.
Маскџнемдіктіњ нѕтижесінде гипогонадизмніњ белгілері пайда болады. Ішімдіктіњ атабездерге уытты ѕсерлері дѕлелденген. Содан сперматогенез бђзылады, шѕуъетте дерттік љзгерістерге ђшыраѓан сперматозоидтар пайда болады.
Марихуана, героин, метадон т.б. есірткілер Лейдиг жасушаларында тестостерон, гипофизде лютропин љндірілуін азайтады. Героин еркектер мен ѕйелдерде жыныстыќ нѕпсіні тљмендетеді жѕне сперматогенезді бђзады. Нашаќорларда ермџшеніњ кљлемі кішірейеді, атабездер ісініп ђзаќ ауырады.
Иондаѓыш радиацияныњ ѕсеріне сперматогенез љте сезімтал болады. Егер радиацияныњ мљлшері 600 рад-ден аз болса, онда сперматогенез артынан ќалпына келеді. Біраќ тіпті аз мљлшерде сѕулеленген еркектерде спермтаогенез 2-3 жылдан кейін ѓана ќалпына келеді. Бђл кезде фолли-тропинніњ дењгейі жоѓары болуы сперматогенездіњ ѕлсіреуін кљрсетеді. Атабездердіњ ќызметі ќалпына келгенде оныњ дењгейі де ќалыпты дењгейге оралады.
Радиацияныњ мљлшері жоѓары болѓанда атабездерде ќайтымсыз бџліністер дамуына ќауіп тљнеді. Бђл кезде ђрыќ љзекшелері бџлінеді, ќанда фоллитропинніњ дењгейі тђраќты кљбейеді. Лейдиг жасушалары радиацияѓа тљзімдірек болѓандыќтан тестостерон мен лютропинніњ дењгейі ќалыпты мљлшерде саќталуы мџмкін.
Ішкі аѓзалар ауруларыныњ біріншілік гипогонадизм дамуындаѓы мањызы. Бџйрек, бауыр ќызметтерініњ сџлде жеткіліксіздігінде жыныстыќ нѕпсі тљмендейді, сперматогенез бђзылады, гинекомастия дамиды. Ќанда тестостерон азаяды, лютропин мен фоллитропин кљбейеді.
Ќантты диабеттіњ 2-тџрінде гипогонадизм 30-75% байќалады. Содан кљмірсулары, липидтер алмасуларыныњ бђзылыстары ауырлайды, науќастыњ кљњіл-кџйлері мен жыныстыќ ќатынастары бђзылады. Осылардыњ нѕтижесінде љмір сџру сапасы нашарлайды, оны ќалпына келтіруге баѓытталѓан психологиялыќ ынта кемиді.
Сџлде анемия кезінде тестостеронныњ, лютропинніњ жѕне фоллитропинніњ љндірілуі азаяды. Гемохроматоз кезінде гипогона-дизмніњ клиникалыќ айќын белгілері байќалады. Ќанда тестостеронныњ, фоллитропинніњ жѕне лютропинніњ дењгейі тљмендейді.
Тиреотоксикоз кезінде жыныстыќ нѕпсі азаяды, эрекция бђзылады, гинекомастия дамиды. Жалпы тестостеронныњ, жыныстыќ стероидтарды байланыстыратын глобулинніњ, эстрадиолдыњ, лютропин мен фоллитропинніњ дењгейі кљтеріледі, бос тестостеронныњ дењгейі азаяды.
Гипотиреоз кезінде жыныстыќ нѕпсі азаяды, белсіздік дамиды, тестостеронныњ, жыныстыќ стероидтарды байланыстыратын глобу-линніњ дењгейлері тљмен болады, пролактинніњ дењгейі кљбейеді.
Стрестік жаѓдайлар жыныстыќ гормондар љндірілуін азайтады, сперматогенезді бђзады.
Ќоршаѓан ортаныњ ыстыќ температурасы, вибрация, электромаг-ниттік толќындар т.б. жыныстыќ ќызметтерге теріс ыќпал етеді. Электромагниттік толќындар гипоталамус ќызметініњ тѕуліктік ырѓаѓын бђзады. Физикалыќ кѕсіби зиянды ыќпалдардыњ ѕсерлерінен дербес жџйке жџйесініњ ќызметтері бђзылады, катехоламиндердіњ тџзілуі мен секрециясы љзгереді.
Атабездердіњ артериялары ќысылып ќалуынан оларда ишемия дамып, артынан семіп ќалуы байќалады. Осындай жаѓдай ќђрсаќ ќолќасыныњ аневризмасы, шап жарыѓына хирургиялыќ операция жасаѓанда байќалуы ыќтимал. Крипторхизмді емдеу џшін атабезді хирургиялыќ бекіту кезінде атабездер тамырларыныњ бџліністері де олардыњ семуіне ѕкелуі мџмкін. Ђрыќ шыѓаратын љзектердіњ екі жаѓынан бђралып ќалуы да атабездерде ќанайналымды бђзады.
Атабез ќабыќтарыныњ шемендігі (гидроцеле) гипогонадизм дамуына ѕкелуі мџмкін. Гидроцеле дамуына атабездіњ кезкелген, кейде тіпті мардымсыз, жараќаты ѕкеледі. Жараќаттан кейін 2-3 аптадан соњ енніњ бір жаќ жартысы ісініп, кљлемі ђлѓаяды, артынан ауырады. Кљпшілік жаѓдайларда гидроцеленіњ пайда болу себебі аныќталмайды. Оныњ даму жолдарында атабездер ќабыѓыныњ секрециялыќ жѕне реабсорбциялыќ ќызметтерініњ арасында тепе-тењдіктіњ бђзылуы мањызды.
Бел-сегізкљз омыртќаларыныњ дењгейінде жђлынныњ аурулары кездерінде жѕне ќђйымшаќта жџйкелік тџбіршектердіњ бџліністерінде, ђятты жџйкеніњ бџліністерімен ќабаттасатын кљптеген шеткері полиневропатиялар кездерінде ен мен атабездердіњ жџйкеленуі бђзылады. Содан ауыр жаѓдайларда атабездердіњ семуі болып гипогонадизм дамиды. Осындай жаѓдай аяќтарда облитерациялыќ эндоартериит кезінде симпатэктомия жасаѓаннан кейін де байќалуы мџмкін.
Еркектерде эстрогендер артыќ љндіретін карцинома атабездерде, бџйрекџсті бездерінде, кейде бауырда љседі. Содан гинекомастия, атабездердіњ семуі жѕне жыныстыќ нѕпсініњ жоѓалуы болады.
Жџре пайда болѓан біріншілік гипогонадизм кезінде ењ алдымен ђрыќ љзекшелерінде эпителий жѕне Сертоли жасушаларыныњ ќђрылымы мен шѕуъет љндіру бђзылады. Артынан бџліндіргіш ыќпал ђзаќ ѕсер етуінен атабездердіњ гормон љндіретін ќызметі бђзылып, біртіндеп андрогендердіњ жеткіліксіздігі дамиды. Егер шѕуъет љндіру ќызметі басым бђзылса, онда гипофизде фоллитропинніњ љндірілуі артады да, лютропинніњ дењгейі ќалыпты мљлшерде саќталады. Лейдиг жасушалары басым бџлінуден андрогендер аз љндірілуі нѕтижесінде гипофизде лютропин љндірілуі артады.
Атабездерініњ біріншілік жеткіліксіздігінен жыныстыќ кѕмелетке жеткенге дейінгі кезењде біріншілік гипогонадизм атабезде Сертоли жасушаларымен фоллитропин байланысуы азаюынан жыныстыќ жетілу бђзылуымен кљрінеді. Бђл кезде ќан сђйыѓында гонадолибериндердіњ, ѕсіресе фоллитропинніњ, мљлшері кљбейеді жѕне ол несеппен шыѓарылады. Бђндай жаѓдай жыныстыќ жѕне ђрпаќ љрбіту ќызметтерін реттейтін либериндерді љндіретін гипоталамус нейрондарыныњ белсенділігі жоѓары болуынан байќалады.
Басќа нысана-жасушалардыњ сыртындаѓы рецепторлармен дигидро-тестостеронныњ байланысуы азаюынан екіншілік жыныстыќ белгілердіњ дамуы бђзылады.
Сертоли жасушаларыныњ бџлінуінен олардыњ цитоплазмалыќ рецепторларымен фоллитропинніњ байланысуы азаяды. Осыдан ќђрылымдыќ нѕруыздар тџзілуі, андрогендерді байланыстыратын нѕруыз, тестостерон љндірілуі азаяды, олардыњ жасуша сыртылыќ сђйыќќа бљлініп шыѓарылуы кемиді. Сонымен ќатар, хош иістендіру џрдісі, ингибин, плазминогенніњ ѕсерлендіргіштері тџзілуі мен секрециясы, лютропин мен љсу факторы тѕрізді пептид љндірілуі тежеледі. Ингибинніњ тапшылыѓынан Лейдиг жасушаларыныњ лютропин мен љсу факторларына сезімталдыѓы тљмендейді жѕне тестостерон љндіру ќабілеті кемиді. Тестостерон жеткіліксіздігінен еркекке тѕн дене бітімі ќалыптасуы тежеледі, жыныс мџшесініњ љсуі, сперматогенез бђзылады, белсіздік т.с.с. белгілер пайда болады. Тін жасушаларында нѕруыздар тџзілуі азаяды.
Салдарлыќ гипогонадизм
Салдарлыќ гипогонадизм гипогонадотроптыќ жѕне нормогонадо-троптыќ болып ажыратылады. Олар љз алдына туа біткен жѕне жџре пайда болѓан болып бљлінеді.
Гипогонадотроптыќ гипогонадизм гипоталамус ядроларыныњ немесе аденогипофиздіњ біріншілік бџліністерінен дамиды. Нормогонадотроптыќ гипогонадизм ѕрдайым гиперпролактинемия дамуымен, атабездерініњ ќызметі тљмендеуімен кљрінеді жѕне бђл кезде гонадотроптыќ гормондардыњ ќандаѓы дењгейі ќалыпты мљлшерде саќталады.
Туа біткен гипогонадотроптыќ гипогонадизм
Гипофизде гонадотропиндер немесе гипоталамуста гонадолиберин љндірілуініњ туа біткен тапшылыѓы гипогонадотроптыќ гипогонадизм дамуына ѕкеледі. Бђл гипогонадизмніњ бірнеше тџрлерін ажыратады. Солардыњ ішінде оќшауланѓан идиопатиялыќ гипогонадизм, оќшауланѓан лютропинніњ тапшылыѓы, оќшауланѓан фоллитропинніњ тапшылыѓы жиірек кездеседі.
Оќшауланѓан (идиопатиялыќ) гипогонадизм тек жыныстыќ жџйеніњ ѓана бђзылыстарымен кљрінетін гипогонадизмніњ жалќы тџрі. Бђл кезде гипоталамуста гонадолиберин љндірілмеуінен гонадотроптыќ гормон-дардыњ (лютропин мен фоллитропинніњ) толыќ жеткіліксіздігі байќалады, ал гипофиздіњ басќа ќызметтері бђзылмайды. Осындай дертті Кальман синдромы дейді.
Бђл дерт ђрпаќтан ђрпаќќа Х-хромосомасымен тіркесіп бѕсењкі немесе аутосомдыќ-џстем жолдармен тарауы мџмкін. Сонымен бірге сыртартќылардан анасында жџктіліктен уыттанулар болѓаны, жџктілік кезінде химиялыќ зиянды заттармен жђмыс істегені, эстрогендерді жѕне кљп мљлшерлерде прогестеронды ќабылдаѓаны туралы деректер жиі аныќталады. Ѕйел ауыр босанудан нѕрестеніњ асфиксиямен туылуы да осы гипогонадизм дамуында мањызды болуы ыќтимал.
Кальман синдромы алдыњѓы мыйдыњ даму аќаулары нѕтижесінде гонадолиберин љндіретін нейрондардыњ гипоталамусќа жайылып тарауы бђзылуынан дамиды. Содан гипоталамуста гонадолиберин љндірілмейді. Бђндай науќастарѓа сырттан енгізілген гонадолиберин лютропин мен фоллитропинніњ љндірілуін арттырады.
Гипоталамустыњ біріншілік бџліністері несепте гонадолиберин жѕне 17-кетостероидтар болмауымен немесе тым аз болуымен (гонадолиберин 6 ХЉ/тѕулігіне мљлшерінен аз, кетостероидтар 2-9 мг/тѕулігіне) кљрінеді.
Гонадотропиндердіњ ђзаќ жеткіліксіздігінен атабездерде тестостерон љндірілуі азаяды, ал бђл гормонныњ организмде метаболизмі бђзылмайды.
Оќшауланѓан лютропинніњ тапшылыѓы. Гипофиз жасушаларында тек лютропин љндірілуі жеткіліксіздігінен атабездерде тестостерон аз тџзілуімен кљрінетін, пайда болу себебі белгісіз туа біткен дерт. Оны Паскуалини синдромы деп атайды. Бђл ауру кезінде ќанда лютропин аз, фоллитропин ќалыпты дењгейде болады. Гонадолиберинді сырттан енгізгенде фоллитропин љндірілуі артады да, лютропин љндірілуі болмайды. Бђндай науќастардыњ бойы биік, кариотипі 46ХУ, жыныс мџшесі кішкене, жыныстыќ жџн љсуі аз болады, жыныстыќ ќызметтері бђзылады. Оларда шѕуъет аз шыѓарылады, сперматозоидтардыњ ќимылдыќ ѕрекеттері бђзылады, шѕуъетте фруктоза азаяды.
Оќшауланѓан фоллитропинніњ тапшылыѓы.Фоллитропинніњ оќшауланѓан тапшылыѓы кезінде жыныс мџшесі дђрыс дамиды, екіншілік жыныстыќ белгілер жаќсы айќындалады, жыныстыќ ќатынасќа ќабілеті саќталады, тек атабездер шамалы кішірейеді, олиго- немесе азоспермия байќалады. Бђл кезде фоллитропин љндірілуі азайып, лютропин ќалыпты дењгейде болады. Гипофизде фоллитропинді љндіретін жасушалар ѓана жеткіліксіз болады. Сырттан енгізілген гонадотропинге гипофиздіњ бџлінген жасушалары жауап ќайтармайды, тек лютропин љндірілуі артады. Біраќ фоллитропинніњ жеткіліксіздігінен Сертоли жасушалары ингибинді аз љндіреді. Содан артынан Лейдиг жасушаларыныњ лютеиндейтін гормонѓа жѕне љсу факторларына сезімталдыѓы азайып тестостерон љндірілуі азаяды.
Жџре пайда болѓан гипогонадотроптыќ гипогонадизм
Гипогонадизмніњ бђл тџрі гипоталамустыњ немесе гипофиздіњ ѕртџрлі жџре пайда болѓан дерттік бџліністерінен дамиды. Кейде тек жыныстыќ ќабілеттіліктіњ оќшауланып бђзылуы, ал кљпшілік жаѓдайларда гипоталамус пен гипофиздіњ жыныстыќ функциясымен бірге басќа ќызметтерініњ де бђзылуымен байќалады. Жџре пайда болѓан гипогонадотроптыќ гипогонадизмді ањѓару џшін мыйды компьютерлік немесе магниттік-резонанстыќ томография тѕсілімен зерттеу ќажет. Гипоталамус-гипофиз жџйесініњ оќшауланѓан тек жыныстыќ ќызметініњ бђзылуы адипоздыќ-гениталдыќ дистрофия кезінде байќалады.
Адипоздыќ-гениталдыќ дистрофия дерті адамныњ семіруімен жѕне гипогонадизммен кљрінеді. Бђл кезде айќын клиникалыќ кљріністеріне ќарамай гипоталамус-гипофиз жџйесінде дерттік ќђрылымдыќ љзгерістер байќалмайды. Оныњ даму жолдарында гипофиздіњ гонадотроптыќ ќызметініњ жеткіліксіздігі мањызды орын алады.
Балаларда адипоздыќ-гениталдыќ дистрофия 10-12 жастан кейін басталады. Семіру майдыњ денеде біркелкі жиналуымен байќалады. Май іште, жамбаста, сандарда, бетте, кеудеде жиналады. Баланыњ бет ѕлпеті домалаќ, аяќ-ќолдары салыстырмалы тџрде жіњішке, терісі жђќа, ќђрѓаќ болады. Осылармен бірге гипогенитализмніњ белгілері байќалады. Ені мен ермџшесі толыќ дамымаѓан, атабездері кішкене болады, кейде крипторхизм кездеседі. Ќањќа сџйектерініњ љсуі баяулайды. Ішкі аѓзалардыњ ќызметтері, аќыл-есініњ дамуы дђрыс саќталады, кейде ќантсыз диабеттіњ белгілері байќалады.
Ересек адамдарда семіздік, гипогонадизм, жыныстыќ ќабілет-тіліктіњ бђзылыстары жѕне ђрпаќ љрбіту ќызметініњ болмауы байќалады. Жас ђлѓаюына байланысты жџректе дистрофия дамуынан жѕне ішкі аѓзалардыњ ќанмен ќамтамасыз етілуі жеткіліксіздігінен бђндай адамдарда ентік, іш кебуі, љт жолдарыныњ дискинезиясы байќалады.
Семірумен кљрінетін біріншілік гипогонадизмніњ барлыќ тџрлерінен адипоздыќ-гениталдыќ дистрофия ќанда гонадотроптыќ гормондардыњ аздыѓымен ерекшеленеді.
Андрогендердіњ айќын тапшылыѓы кезінде тестостерон енгізіп емделеді.
Осы келтірілгенмен бірге, жџре пайда болѓан гипогонадотроптыќ гипогонадизм біріншілік жѕне салдарлыќ гипопитуитаризмдер кездерінде кездеседі. Бђл кездерде гипогонадизм гипотиреозбен, гипокортицизммен жѕне соматотропинніњ жеткіліксіз љндірілуімен ќабаттасады. Бђндай науќастарды емдеу гипопитуитаризмді туындатќан себепкер ыќпалдарѓа баѓытталуы ќажет. гипоталамус пен гипофизде љспе љсуі аныќталѓанда хирургиялыќ ѕдіспен љспені отауѓа мѕжбџрлік болады. Организмге жетіспейтін гормондардыњ орнын толтыру маќсатында троптыќ жѕне шеткері бездердіњ гормондары енгізіледі. Гипогонадизмді емдеу џшін гонадотропиндер енгізілуі ќажет.
Нормогонадотроптыќ гипогонадизм
Нормогонадотроптыќ гипогонадимзді гипрепролактинемиялыќ синдром дейді. Гипрепролактинемия гипоталамус-гипофиз жџйесі бђзылыстарыныњ биохимиялыќ кљрсеткіші болып есептеледі. Бђндай жаѓдай ѕйелдердіњ арасында 0,5%, еркектердіњ арасында 0,07% жиілікпен кездеседі. Бђл синдром еркектерде жыныстыќ нѕпсініњ тљмендеуімен, белсіздік дамуымен, ђрпаќ љрбіту ќабілетініњ болмауымен сипатталады жѕне гиперпролактинемиялыќ гипогонадизм делінеді. Пролактин алдыњѓы гипофиздіњ пролатотрофтыќ жасушаларында љндірілетін полипептидтік гормон. Пролактинніњ љндірілуі тѕулік бойында, тѕуліктік ырѓаќќа байланысты болмай, љзгеріп тђрады. Оныњ дењгейі, кџндіз немесе тџн мезгілдеріне ќарамай, адам ђйыќтаѓанда тђраќты кљбейеді, оянѓаннан кейін бірден ќатты азаяды.
Пролактин љндірілуі кџрделі нейроэндокриндік баќылауда болады. Оныњ реттелуіне нейромедиаторлар, биологиялыќ белсенді нейропеп-тидер, шекткері эндокриндік бездердіњ гормондары ќатысады. Пролактин љндірілуін дофамин, ГАМЌ, гастрин, соматостатин, гонадотропиндерді байланыстыратын нѕруыз тежейді, серотонин, тиреолиберин, гонадоли-берин, тамырларѓа белсенді ѕсер ететін ішектік пептид, опиаттар (энкефалин, β-эндорфин, метэнкефалин), нейротензин, Р-заты, окси-тоцин, ангиотензин II ширатады.
Гипоталамуста љндірілетін дофамин аденогипофиздіњ пролакто-трофтыќ жасушаларыныњ мембранасында арнайы рецепторларѓа ѕсер етіп пролактин љндірілуін бѕсењсітеді. Бђл кезде дофамин аденилатциклаза ферментініњ белсенділігін тљмендетіп, жасуша ішінде цАМФ тџзілуін азайтады жѕне ДНК тџзілуін кемітіп, жасушаныњ бљлініп кљбеюін тежейді. Сол себепті гиперпролактинемияны емдеу џшін дофаминге ђќсас ѕсер ететін дѕрілер ќолданылады.
Гиперпролактинемия идиопатиялыќ жѕне ѕйгіленімдік болуы мџмкін. Белгісіз себептерден, гипоталамус-гипофиз жџйесінде микроаде-номаларсыз, дамитын гиперпролактинемияны идиопатиялыќ гиперпро-лактинемия дейді. Ѕйгіленімдік гиперпролактинемия:
√ гипоталамустыњ бџліністері;
√ аденогипофизде пролактинома љспесі љсуі;
√ біріншілік гипотиреоз;
√ сџлде простатит;
√ бџйрек ќызметініњ сџлде жеткіліксіздігі;
√ дѕрі-дѕрмектердіњ (дофаминніњ тџзілуі мен алмасуын тежейтін дѕрілер мен есірткілер, гистаминдік Н2-рецепторларыныњ антагонистері, антидепрессанттар, гормондыќ контрацептивтер, серотонинергиялыќ жџйеніњ ширатќылары, кальцийдіњ антагонистері т.б.) жаѓымсыз ѕсерлері - кездерінде байќалады.
Пролактинніњ кљбеюі ѕйелдер мен еркектерде ђрпаќ љрбіту ќабілетініњ реттелуінде мањызды орын алатындыќтан, гиперпролак-тинемия ењ алдымен осы жџйеніњ бђзылыстарына, гипогонадизм синдромы ќалыптасуына ѕкеледі.
Еркектерде гиперпролактинемияныњ нѕтижесінде жыныстыќ нѕпсініњ азаюы немесе жоѓалуы, белсіздік, екіншілік жыныстыќ белгілердіњ кемуі, олигоспермия, гинекомастия байќалады. Бђл кезде гипогонадизм даму жолдары ѕлі толыќ аныќтамаѓан. Жорамал бойынша: гиперпролактинемияныњ нѕтижесінде атабез жасушаларыныњ гонадотро-пиндерге сезімталдыѓы тљмендейді.
Гиперпролактинемияны емдеу жолдары оны туындатќан себепкер ыќпалды аластауѓа баѓытталуы ќажет. Осы маќсатта гипофиздіњ љспесін отау, гиперпролактинемия туындатќан дѕрілер ќабылдауды тоќтату керек. Пролактинніњ дењгейін тљмендету џшін бромкриптинді (парлодел), дофамин сияќты ѕсер ететін норпролакты ќолдануѓа болады. Соњѓы-сыныњ ѕсерінен гонадотропиндердіњ љндірілуі де оњалады.
Егде тартќан еркектерде андрогендердіњ тапшылыѓы
50-60 жастаѓы ер адамдарда жас ђлѓаюына байланысты жыныстыќ ќызметтіњ кері дамуы байќалады. Бђл кезде тестостеронныњ жалпы мљлшері онша тљмендемей, оныњ белсенді, жыныстыќ стероидтарды байланыстыратын глобулинмен байланыспаѓан, бос бљлігі ќатты азаяды. Сондыќтан бџгінгі кџні «егде тартќан еркектерде жартылай андрогендік тапшылыќ» (PADAM – partial androgen deficiency in aging male) деген термин ќалыптасќан. Ол атабездерде Лейдиг жасушалары жѕне лютропинді ќабылдайтын рецепторлар азаюынан немесе тестостерон тџзілуін ќадаѓалайтын ферменттердіњ белсенділігі тљмендеуінен байќалады. Бђл кезде егде адамдардыњ гипофизінде лютропинніњ љндірілу жиілігі, жастарѓа ќараѓанда, артады, біраќ оныњ дењгейі џлкен ауќымѓа кљтерілмейді. Содан лютропинніњ жиі кљбеюіне Лейдиг жасушалары жауап ќайтармайды. Сол себепті тестостерон љндірілуі аз-аздап белгілі мљлшерде ђсталѓанымен, оныњ толќынды тџрде кљп љндірілуі болмайды. Бђндай жаѓдай гипоталамустыњ ќызметі љзгерістерінен пайда болады. Бђл кезде сырттан енгізілген гонадолиберинніњ ѕсерінен лютропинніњ љндірілуі ќалпына оралады.
Сонымен, егде тартќан еркектерде андрогендердіњ тапшылыѓы Лейдиг жасушаларыныњ атрофиясынан немесе гипоталамус-гипофиз жџйесінде реттелудіњ љзгерістерінен пайда болуы ыќтимал.
Андрогендердіњ тапшылыѓы гипоталамуста гонадолиберин тџзілуін, аденогипофизде лютропин мен фоллитропин љндірілуін арттырады. Содан олардыњ ѕсерінен ќан сђйыѓында эстрон мен эстрадиолдыњ мљлшері ђлѓаяды. Осымен бір мезгілде ќан сђйыѓында бауырда љндірілетін жыныстыќ гормондарды байланыстыратын глобулиндердіњ мљлшері кљбейеді. Сол себепті атабездерде љндірілген аз тестостеронныњ љзі глобулиндермен байланысып, белсенділігін азайтады. Бђл кезде эстрогендердіњ глобулиндермен байланысуы азаюынан олардыњ эстрогенге сезімтал жасушаларѓа ѕсері кџшейеді. Сондыќтан еркектіњ емдегі ђлѓайып гинекомастия т.б. белгілер пайда болады. Эстрогендер еркектердіњ жыныстыќ ќабілетін тљмендетіп, жыныстыќ нѕпсісін ѕлсіретеді, атабездіњ семуін туындатады. Бђл кезде атабездіњ кері дамуы ќалќанша бездіњ, бџйрекџсті бездері сыртќы ќабатыныњ жѕне басќа бездердіњ ќызметтері тљмендеуімен ќабаттасады. Ќартая бастаѓан нысана-жасушалардыњ сыртќы ќабыќтарында нѕруыздыќ гормондарды ќабылдайтын арнайы рецепторлары мен цитоплазмасында стероидтыќ гормондардыњ рецепторлары азаяды. Ќартаю кезінде ђрпаќ љрбіту, гипофиз-бџйрекџсті бездерініњ сыртќы ќабаты т.б. жџйелердіњ љзгерістері нѕтижесінде гормондардыњ ѕсерін ќабылдайтын нысана-аѓза жасушала-рында дистрофия дамытады. Мѕселен, кейбір стероидтыќ гормондардыњ метаболизміне ќатысатын ќартая бастаѓан дѕнекер тінде фиброблас-тардыњ ќатты љсіп-љнуі кљбейеді, ђлпалыќ жасушалар азаяды жѕне аѓзада фиброз дамиды.
Ересек еркектерде біріншілік гипогонадизм дамуынан ерте кекселену (климакс) немесе жыныстыќ жеткіліксіздік синдромы дамиды. Ол жыныстыќ мџшеніњ кішіреюімен, жыныстыќ нѕпсініњ болмауымен, белсіздік жѕне гинекомастия дамуымен, бђлшыќеттердіњ ѕлсіздігімен, ќасаѓада, ќолтыќ астында жџн, бетте саќал-мђрт тџсе бастауымен кљрінеді. Солармен бірге кекселенудіњ нѕтижесінде жан-дџниелік кљњіл-кџйдіњ жѕне дербес хџйке жџйесініњ љзгерістері:
√ ашушањдыќ;
√ назар аударуѓа ќабілеттіњ тљмендеуі;
√ жады мен танымдыќ ќабілеттіњ азаюы;
√ тђнжырау;
√ ђйќы ќашу;
√ «тіршіліктік ќуаттыњ» азаюы;
√ ќан тамырларыныњ ќимылдыќ бђзылыстары (аяќ астынан беттіњ, мойынныњ, кеуденіњ жоѓарѓы жаќтарыныњ ќызаруы, ќызу сезімі, артериалыќ ќысымныњ ќђбылып тђруы, жџрек ауыруы, бас айналуы, ауа жетіспеу сезімі, тершењдік);
Тірек-ќимылдыќ мџшелер мен май тінінде:
√ бђлшыќеттердіњ ѕлсіреуі;
√ денеде май жиналуы;
√ остеопороз;
√ терініњ жђќаруы жѕне болбырауы - байќалады.
Егде тартќан адамдарда тестостеронныњ дењгейін андрогендерді сырттан енгізу арќылы жетіспейтін тестостеронныњ орнын толыќтыру жолымен немесе хориондыќ гонадотропин енгізу арќылы атабездерде тестостеронныњ љндірілуін ширату жолымен кљтеруге болады.
Еркектердіњ бедеулігі
Отбасында бала болмауы ѕйелдер мен еркектерден бірдей байланысты болады. Бедеулікке жиі ѕкелетін себепкер ыќпалдарѓа гипогонадизмніњ барлыќ тџрлері жатады.
Еркектерде сљлденістік, экскрециялыќ, араласќан жѕне идиопатия-лыќ бедеуліктерді ажыратады.
Сљлденістік (секрециялыќ) немесе ђлпалыќ бедеулік атабездер-діњ иректелген ђрыќ љзекшелерінде сперматозоидтар љндірілуі бђзылыс-тарынан дамиды. Шѕуъетте сперматозоидтар љндіретін жасушалар мен сперматозоидтардыњ болмауын аспермия, сперматозоидтар љндретін жасушалар болѓанымен сперматозоидтар болмауын азоспермия, сперматозоидтардыњ ќимылдыќ белсенділігі тљмендеуі мен олардыњ ќђрылымы бђзылыстарын олигозоспермия дейді.
Аталыќ жасушалар љндірілуініњ бђзылыстары атабездердіњ, эндокриндік бездердіњ ќызметтерініњ бђзылыстарынан жѕне аутоиммундыќ џрдістерден дамиды.
Атабездер ќызметініњ бђзылыстары:
√ крипторхизм, монорхизм жѕне атабездердіњ гипоплазиясы;
√ індетті паротиттіњ нѕтижесінде вирустыќ орхит дамуы;
√ атабездердіњ бђралып ќалуы;
√ туа біткен біріншілік жѕне салдарлыќ гипогонадизм;
√ ума температурасы реттелуініњ бђзылуы (варикоцеле, гидроцеле, тар ішкиім кию);
√ Сертоли жасушаларыныњ оќшауланѓан бџліну синдромы;
√ атеросклероз;
√ тым ауыр физикалыќ жџктемелер, жан кџйзелістері, ауыр сџлде аурулар, ыстыќ цехтарда жђмыс істеу, моншада тым артыќ ќыздырыну, жђќпалы аурулар кездерінде дене ќызымы ќатты кљтерілуі, гипоксия, гиподинамия;
√ эндогендік жѕне экзогендік уытты заттар (никотин, ішімдік, есірткілер, кѕсіби зияндыќтар, бауыр, бџйрек, љкпе аурулары, анемия, антибиотиктер, сульфаниламидтер, цитостатиктер, гормондар);
√ тамаќта А,В,С,Е,Д витаминдерініњ, мырыштыњ тапшылыѓы, ашыѓу;
√ радийбелсенді сѕулелермен емдеу;
√ туа біткен ђрыќ шыѓаратын љзектіњ болмауы, Y-хромосоманыњ микроделециясы, хромосомалардыњ ауытќулары (Клайнфельтер т.б. синдромдар) – кездерінде байќалады.
Эндокриндік бездер ќызметтерініњ бђзылыстары:
√ гипогонадотроптыќ гипогонадизм, гипофиздіњ аденомасы, жђќпа-лары;
√ ќалќаншабездіњ, бџйрекџсті бездерініњ, эпифиздіњ, ђйќыбездіњ аурулары – кездерінде байќалады.
Аутоиммундыќ џрдістер сперматозоидтарѓа ќарсы љндірілген аутоантиденелер мен сезімтал Т-лимфоциттерініњ ѕсерлерінен аталыќ жасушалар жойылуы мџмкін. Бђндай жаѓдай:
√ індетті паротит;
√ атабездердіњ жараќаты;
√ крипторхизм - кездерінде;
√ умаѓа хирургиялыќ операция жасаѓанда;
√ енжар гомосексуалистерде – кездеседі.
Экскрециялыќ немесе обтурациялыќ бедеулікђрыќ шыѓаратын љзектіњ уаќытша немесе тђраќты тарылуынан, бітелуінен жѕне жыныстыќ жолдар арќылы џрпі љзегіне шыѓарылатын шѕуъеттіњ ќђрамында сперматозоидтардыњ, ќуыќасты бездіњ, ђрыќтыќ кљпіршіктер сљлдерініњ болмауынан байќалады. Бђндай жаѓдай:
√ ђрыќ шыѓаратын љзектіњ толыќ дамымауы немесе туа болмауы, оныњ атабез ќосалќысыныњ љзегімен байланыспауы;
√ ђйќыбездіњ мюллер љзектері жылауыќтармен бітелуі;
√ ђрыќ шыѓаратын љзек бітелуіне ѕкелетін жыныс мџшелерініњ ќабынуы (сџлде эпидидимит т.б.);
√ џрпі љзегініњ туа біткен немесе ќабынудыњ нѕтижесінде тыртыќпен тарылуы;
√ шѕуъет шыѓарылуын реттейтін жџйкелік орталыќтардыњ бџліністері;
√ жыныстыќ мџшеніњ жараќаты т.с.с. кездерінде кездеседі.
Экскрециялыќ-уытты немесе экскрециялыќ-ќабынулыќ ара-ласќан бедеуліксперматогендік эпителий жасушаларыныњ уытты ѕсерлерден бџлінуінен, жыныстыќ гормондар тџзілуі мен метаболизмініњ бђзылыстарынан жѕне іріњ мен бактерия уыттарыныњ сперматозоидтарды тікелей бџліндіруіне ѕкелетін шѕуъеттіњ химиялыќ ќђрамы љзгерістерінен дамиды. Бђл кездерде:
√ сперматозоидардыњ жетілуі, атабездер ќосалќыларында (эпидидимит кезінде) оларды ќорѓайтын нѕруыздармен ќапталуыныњ бђзылыстарынан аталыќ жасушаларѓа ќарсы антиденелер тџзілуі болады;
√ простатит, везикулит кездерінде ђйќыбез, ђрыќтыќ кљпіршіктер сљлдерініњ ќђрамы љзгерістерінен спераматозоидтардыњ аналыќ жасушаны ђрыќтандыру ќабілеті жоѓалады.
Еркектерде бедеулік дамуына ѕкелетін басќа себепкер ыќпалдарѓа:
√ ѕртџрлі себептерден пайда болѓан белсіздік, шѕуъет шыѓарылуыныњ бђзылыстарын;
√ ауыр жан жараќаттарынан жѕне жђлын бџліністерінен дамитын шѕуъет шыѓарылмауын (аспермияны) - жатќызуѓа болады.
Осылармен бірге идиопатиялыќ бедеулік кездеседі. Оныњ пайда болу себептері ѕлі аныќталмаѓан.
Еркектерде бедеулікті емдеу оныњ пайда болу себебіне жѕне тђтас организмніњ жалпы жаѓдайларын оњалтуѓа баѓытталуы ќажет.
Ђрыќ шыѓаратын љзектіњ сањылауын ќалпына келтіру џшін хирургиялыќ ѕдіс ќолданылады. Сперматогенезді ширату маќсатында гонадотропиндер, андрогендер, антиэстерогендер, биостимуляторлар, А жѕне Е витаминдері, микроэлементтер пайдаланылады.
Емдеуден нѕтиже болмаѓан жаѓдайларда:
√ аналыќ жасушаны донордыњ аталыќ жасушасымен ђрыќтандыру;
√ денеден тыс ђрыќтандыру (ДТЂ);
√ аналыќ жасушаныњ цитоплазмасына сперматозоид енгізу тѕсілдері ќолданылады.
Ќуыќастыбез ќызметініњ біртектес бђзылыстары
Ересек жас еркектерде ќуыќасты безініњ салмаѓы 20 г. мљлшерінде болады. Без строма мен ђлпадан тђрады жѕне олардыњ араќатынасы 2:1 тењеледі. Без ќапшыѓыныњ стромасы кљптеген тегіс салалы ет жасушалары мен дѕнекер тіндік талшыќтардан тђрады. Оныњ ђлпасында сљл бљлетін эпителий жасушалары басым болады жѕне онда, стромасына ќараѓанда, ет жасушалары мен дѕнекер тіні біршама аз кездеседі. Ќуыќасты безініњ ќызметі дербес жџйке жџйесімен реттелінеді. Ол симпатикалыќ жџйкеленуді ќђрсаќ асты жџйкеден, парасимпатикалыќ жџйкеленуді жамбас жџйкесінен алады. Дербес жџйке талшыќтары М-холинорецепторлары, α1- жѕне α2-адренорецепторлары мен дигидропиримидиндік рецепторлары бар сљлденетін эпителий жѕне тегіс салалы ет жасушаларына келеді. Ќуыќасты бездіњ ішкері аумаѓында бета2-рецепторлары кљп болады. М-холинорецепторлары α1-рецептор-ларынан шамамен 3 еседей артыќ болады. Эпителий жасушаларында М-холинорецепторлары стромамен салыстырѓанда 70 есе кљп кездеседі. Альфа-1-рецепторлары негізінен бездіњ стромасында, альфа-2-рецепторлары тамыр ќабырѓаларындаѓы тегіс салалы ет жасушаларында басым орналасады. Сол себепті симпатикалыќ жџйке жџйесі ќозѓанда бездіњ стромасында альфа-1-рецепторлары бар тегіс салалы ет талшыќтары жиырылуынан без ішінде ќысым кљтеріледі. Бђл кезде џрпі тџтігініњ ќуыќасты без жаѓындаѓы бљлігі жиырылады да несеп шыѓарылуына бљгет пайда болады.
Ќуыќасты без сыртына сљл шыѓаратын жѕне ќанѓа гормон бљліп шыѓаратын инкрециялыќ ќызметтер атќарады.
Сыртќа сљлденістік ќызметі. Ќуыќасты без сыртына тѕулігіне 1 мл-ге дейін сљл бљліп шыѓарады. Бђл сљл шѕућеттіњ ќђрамына енеді. Сљлдіњ ќђрамында протеазалар, мырыш жѕне полиаминдер (спермин, спермидин, путресцин) љте кљп болады. Протеазалар шѕућетті жѕне іншек (ќынап) шырышын (ѕсіресе жатыр ернеуінде) ыдыратып, аталыќ жасушалардыњ жатыр ќуысына љтуін жењілдетеді. Ќуыќасты без сљлініњ ќђрамындаѓы мырыш шѕућеттіњ жѕне іншектіњ шырышты ќабыќта-рыныњ бактерияларѓа ќарсы ќорѓаныстыќ ќабілетін ќамтамасыз етеді. Полиаминдер жасушалардыњ љсіп-љнуін сергітеді.
Бездіњ инкрециялыќ ќызметіќандаѓы тестостеронныњ дењгейіне байланысты болады. Бђл гормон іштегі ђрыќ дамуы кезінде ќуыќасты бездіњ эпителий жасушаларыныњ љсуін, наќтылануын, туылѓаннан кейінгі кезењде олардыњ ќызмет атќаруын ќадаѓалайды. Тестостеронныњ дењгейі тљмендеуінен эпителий жасушаларында апоптоз дамуы мен РНЌ, нѕруыздардыњ тџзілуі бђзылады. Бос тестостерон ќанмен ќуыќасты безіне ќалыпты мљлшерде тџскенде ол 5-альфа-редуктаза ферментініњ ќатысуымен дигидротестостеронѓа айналады. Жасушалар цитоплазма-сында бђл гормон жаќсы арнайыланѓан нѕруыздыќ рецепторлармен жартылай байланысады. Содан пайда болѓан «стероид-рецептор кешені» ядроѓа еніп, хромосоманыњ байланыстыратын бљлігімен (локусымен) ѕрекеттеседі. Осыдан арнайы ќђрылымдыќ генніњ ѕсерленуі басталады. Ќуыќасты без тініне тестостерон ѕсер еткеннен кейін 1 саѓат љткен соњ без жасушаларыныњ ядроларында РНК-полимераза ферментініњ белсенділігі кљтеріледі. Ќуыќасты безде тџзілген барлыќ дигидротестостеронныњ 90%-ы атабезде љндірілген тестостероннан, 10%-ы бџйрек џсті бездерініњ сыртќы ќабатында тџзілген андрогендерден пайда болады.
Тестостерон мен дигидротестостерон мый тінінде, бђлшыќ-еттерде, ђрыќ љзекшелерінде андрогендерге жаќсы арнайыланѓан нѕруыздыќ рецептормен байланысады. Біраќ, тестостеронѓа ќараѓанда, соњѓысыныњ байланысы тђраќтыраќ болады. «Тестостерон-рецептор» жѕне «дигидро-тестостерон–рецептор» кешендері андрогендерге-тѕуелді гендердіњ транскрипциясын кљтеретін жѕне нѕруыздар тџзілуін сергітетін ДНК молекуласыныњ бљліктерімен байланысады. Бђл болмаѓан жаѓдайда андроген-тѕуелді жасушалар семіп ќалады жѕне тіршілігінен айырылады.
Жас ђлѓаюына ќарай ќуыќасты бездіњ кері дамуынѕтижесінде џрпі тџтігі ќойнауларында эпителий жасушаларыныњ гиперплазиясы дамиды. Олар жуандап, куб тѕрізді болып љзгереді. Біртіндеп стромалыќ тџйіндер талшыќты ет тѕрізді пішін ќабылдайды, оларѓа эпителий жасушалары еніп кетеді. Гиперплазияѓа ђшыраѓан ќойнаулардыњ кљлемі ђлѓаюынан без ісінеді жѕне оныњ массасы џлкейеді. Ќартаю баяу љткен кезде ќуыќасты бездіњ сљлденісінде ќалыптыдан сапалыќ ауытќулар болмайды. Біраќ сљл бљлінуі шектеледі, шѕућеттіњ кљлемі жѕне онда аталыќ жасушалардыњ саны ќатты азаяды. Ќанда тестостеронныњ дењгейі ќалыпты мљлшерге жуыќ болѓан жаѓдайда ќуыќасты безінде дигидротестостеронныњ аз љндірілуі ѕдетте жыныстыќ нѕпсіні жѕне эрекциялыќ функцияны љзгертпейді.
Ќуыќасты бездіњ аденомасы– без тінініњ, ѕсіресе стромасыныњ, андрогенге-тѕуелді ошаќты гиперплазиясы. Бђл кезде строманыњ массасы ќалыптыдан 5 есе ђлѓаяды. Ќуыќасты безініњ аденомасы без тінінде жекелеген гиперплазиялыќ тџйіндер пайда болуымен сипатталады. Бђл тџйіндердіњ ќђрамына ењ кемінде тљрт тџрлі жасушалар (миоциттер, миоэпителиоциттер, фибробластар жѕне бездік эпителий жасушалары) енеді. Басында фибробластардыњ љсіп-љнуі артады, артынан басќа жасушалар да љне бастайды. Осыдан ѕртџрлі жасушалардыњ љзара ќатынасы бђзылады. Жасушалар љз беттерінше кљбейе бастаѓандыќтан ќуыќасты бездіњ ѕр бљліктерінде бірнеше тџйіндер ќалыптасады. Аденома дамуыныњ себебі болып жас ђлѓаюына байланысты ќанда тестостеронныњ мљлшері жѕне ќуыќасты без жасушаларында бђл гормонѓа арнайы рецепторлар тџзілуініњ азаюы есептеледі. Бђндай љзгерістер ѕдетте еркектерде атабездіњ ќызметі кеми бастаѓан жѕне тестостерон љндірілуі азайѓан кезењде байќалады. Андрогендердіњ ішінде 5-альфа-дигидротестостерон аденома дамуында ењ мањызды орын алады. Жасушаларда гендердіњ, солардыњ ішінде 5-альфа-редуктаза ферменті генініњ, белсенділігі (тестостерон аздыѓынан) андрогендермен ќадаѓалан-байды. Сол себепті ќанда 5-альфа-дигидротестостеронныњ дењгейі ђлѓайып кетеді. Бђл гормон жасушалар ядроларыныњ арнайы рецептор-ларымен байланысып гиперплазиялыќ љсуді арттырады. Осылай ќуыќасты безде аденома дамуына ѕкеледі. Гиперплазия џрпі тџтігініњ ђрыќ љзекшесі енетін ортањѓы бљлігін ќоршаѓан без тінініњ бљліктерінде басталады. Гиперплазияныњ ќарќындауы безге талшыќты ет талшыќ-тарыныњ еніп кетуіне жиі ѕкеледі.
Ќуыќасты бездіњ гиперплазияѓа ђшыраѓан бљліктерінде симпатикалыќ медиаторлардыњ ѕсерлеріне тегіс салалы ет талшыќ-тарыныњ сезімталдыѓы кљтеріледі. Сондыќтан ѕртџрлі ауыртпалыќтар кездерінде ќанда катехоламиндер кљбеюінен простатаныњ тегіс салалы ет талшыќтары ширыѓып, џрпі тџтігі арќылы несептіњ љтуін бђзады. Без тінінде талшыќты ет жасушалары тым кљп љскенде простатаныњ кљлемі ђлѓаяды, џрпі тџтігі ќысылып ќалады, несеп шыѓарылуы ќиындап ќуыќта іркіледі, артынан бџйрек ќызметініњ сџлде жеткіліксіздігі дамуына ѕкеледі.
Ѕйелдерде гипогонадизм
Ѕйелдерде гипогонадизм біріншілік жѕне салдарлыќ болып ажыратылады. Бірінші тџрі анабездерініњ туа біткен жетілмеуінен немесе туылу кезењінде бџліністерінен дамиды. Бђл кезде ќанда эстрадиол мен прогестеронныњ дењгейі тљмен болуынан гипофизде фоллитропин мен лютропин љндірілуі кері байланыс бойынша тежелмейді. Сондыќтан ќанда бђл гормондардыњ дењгейі кљбейеді (гипергонадотроптыќ гипогонадизм). Салдарлыќ гипогонадизм аденогипофизде гонадотроптыќ гормондардыњ љндіріліп шыѓарылуы болмауынан немесе тым аз болуынан дамиды (гипогонадотроптыќ гипогонадизм). Бђл кезде анабездер бџлінбеген болады.