Землі Сярэдняга Пабужжа

Насельніцтва. Тэрыторыя Сярэдняга або Беларускага Пабужжа ўклю-чае ў сябе землі, якія ляжаць у басейне сярэдняга цячэння Заходняга Буга і яго прытокаў (Мухавец, Лясная, Рыта). 3 далёкай старажытнасвд Буг з'яўляўся асноўнай воднай магістраллю рэгіёна. Важную ролю адыгрывалі таксама прытокі Буга, асабліва Мухавец. Гэты гандлёвы шлях на працягу шэрагу стагоддзяў звязваў не толькі тэрыторыю Сярэдняга Пабужжа, але і землі Старажытнай Русі з Літвой, Польшчай, Германіяй, Чэхіяй. Наяўнасць гандлёвага шляху станоўча адбілася на развіцці эканамічных адносін і гра-мадскага ладу Сярэдняга Пабужжа. Аб гэтым сведчаць вынікі археалагіч-ных даследаванняў, а таксама знаходкі грашова-рэчавых скарбаў X—XII стст. з манетамі розных краін: Англіі, Германіі, Даніі, Чэхіі, Полыычы.

У сувязі з адсутнасцю пісьмовых крыніц адзінымі гістарычнымі матэры-яламі з'яўляюцца археалагічныя даныя, якія сведчаць, што славянскія пля-мёны паявіліся ў Сярэднім Пабужжы ў VI—VII стст. Такі вывад можна зра-біць на падставе матэрыялаў, атрыманых у 1988 г. В. Вяргей пры раскопках паселішча каля в. Блювінічы Брэсцкага раёна, дзе знойдзена ляпная ранне-славянская кераміка пражскай культуры VI—VII стст.¹

Насельніцтва Сярэдняга Пабужжа працягвала жыць у IX—X стст. на ад-крытых паселішчах плошчай 1—3 га па берагах рэк. Адно з іх каля в. Дружба (раней Скорбічы) Брэсцкага раёна ў 1966 г. вывучала I. Русанава. У выніку раскопак было здабыта шмат канкрэтных звестак пра культуру насельніц-тва канца 1-га тысячагоддзя н.э. у басейне р. Лясная.

3 самага пачатку прыходу на тэрыторыю Сярэдняга Пабужжа ў VI—VII стст. славяне жылі ў неўмацаваных паселішчах. 3 другой паловы X ст. побач

___________________

 

¹Вяргей В.С., Кудрашоў ВЯ. Раскопкі паселішча Блювінічы на р. Лясной // Весці АНБ. Сер. грамад. навук. 1994. № 4. С 119,120.

 

 

з селішчамі яны вымушаны былі будаваць умацаваныя гарадзішчы, якія служылі сховішчамі ў выпадку варожай навалы.

Трупа ўсходнеславянскіх археалагічных помнікаў другой паловы X ст. вывучалася каля в. Франопаль. Устаноўлена, што спачатку людзі жылі на паселішчы, а ў другой палове X ст. било пабудавана гарадзішча¹. Аналагіч-ны помнік выяўлены каля в. Філіпавічы.

Насельніцтва тэрыторыі Сярэдняга Пабужжа другой паловы 1-га тысяча-годдзя н.э. мела звычай хаваць нябожчыкаў па абрадзе трупаспалення (крэма-цыя) пад насыпам кургана або ў насыпе². Нябожчыка спальвалі, потым рэшткі збіралі і хавалі ў іншым месцы ў круглай яме або на гарызонце ці ў насыпе кур­гана. Зрэдку памерлага спальвалі на месцы насыпання кургана.

Курганы з трупаспаленнем даследаваны каля в. Шэбрын Брэсцкага, ху-тара Гуркі, Струга Маларыцкага, Радасць, Войская, Кусцічы Камянецкага раёнаў. Каля вёсак Лісоўчыцы і Хацінава вывучаны курганы з частковым спаленнем. Яны адносяцца да пераходнага перыяду ад абраду крэмацыі да трупапалажэння. Вывучэнне ў рэгіёне больш за 260 курганоў дае магчы-масць упэўніцца, што тут замена крэмацыі трупапалажэннем адбывалася паступова ў XI ст.

Важна адзначыць, што ва указаны час праходзіла змена пахавальнага аб­раду ў аднаго і таго ж у этнічных адносінах насельніцтва. Тут разам са звы-чайнымі курганамі ёсць насыпы, якія ў падножжы абкладзены камянямі-ва-лунамі. Сустракаюцца выпадкі, калі апрача абкладкі пад дзірваном кургана зроблена выкладка з больш дробных валуноў. У курганах з каменнай аб-кладкай, так і без яе пахаваны прадстаўнікі ўсходнеславянскіх плямён, у ас-ноўным дрыгавічоў, як лічаць некаторыя даследчыкі. У асобных выпадках сустракаюцца пахаванні ўсходнеславянскага племя валынян.

У сувязі з тым што выкарыстанне валуноў характэрна для заходнябалцкіх плямён і ў прыватнасці яцвягаў, іншьш даследчыкі мяркуюць, што курганы з прымяненнем валуноў пакінуты тут заходнябалцкім племем яцвягаў³. Такса-ма выказана думка, што гэта пахаванні славянізаваных нашчадкаў яцвягаў⁴.

Неабходна падкрэсліць, што ў пахаваннях знойдзены толькі ўсходнесла-вянскі пахавальны інвентар. Пры жаночых пахаваннях выяўлены этнавызна-чальныя жаночыя ўпрыгожанні, якімі з'яўляюцда ажурныя металічныя па-церкі, зробленыя на каркасе з меднага дроту і з напаянымі на яго срэбранымі шарыкамі, і скроневыя кольцы, якія ўключаюць па тры такія пацеркі. Гэтыя ўпрыгожанні каштавалі вельмі дорага. На тэрыторыі Сярэдняга Пабужжа знойдзена значная колькасць такіх этнавызначальных рэчаў. Так, каля в. Сві-шчова ў двух курганах выяўлена пяць ажурных пацерак дрыгавіцкага тыпу.

Такія пацеркі знойдзены ў курганах каля вёсак Ратайчыцы, Войская Ка­мянецкага раёна і в. Рогаўка (былы Бельскі павет). Тэты пералік можна прадоўжыць. Матэрыялы з шырокай тэрыторыі Сярэдняга Пабужжа даюць падставу адносіць курганы, а значыць, і насельніцтва да дрыгавічоў.

Вялікую колькасць курганоў налічваў могільнік каля хутара Гуркі Брэс­цкага раёна — 173 насыпы вышынёй 0,4—1 м, дыяметрам 6—14 м. Гэта самы значны па колькасці курганоў могільнік у Брэсцкай вобласці, які датуецца ХІ-ХІІІ стст.

На тэрыторыі Сярэдняга Пабужжа сустракаюцца так званыя "каменныя курганы", у насыпах якіх прысутнічае шмат валуноў. У некаторых курганах

__________________

 

¹ Іоў А. Этнічны склад насельніцтва Заходняга Палесся ў X—XIII стст. (па матэрыялах сельскіх паселішчаў) // Старонкі гісторыі Беларусі. Мн., 1992. С 27—30.

²Коробушкипа Т.Н. Курганы Белорусского Побужья X—XIII вв. Мн., 1993. С. 21.

³ Квятковская А.В. Курганы ятвягов конца I — начала II тысячелетия н.э. (устройство и типология) // Пстарычна-археалагічны зборнік. Мн., 1996. № ю. С. 58—61.

⁴ СедовВ.В. Восточные славяне в VI—XIII вв. С. 120.

 

 

назіраецца шчыльная каменная вымастка. Пахавальны абрад — трупапала-жэнне на гарызонце, у падкурганных ямах, у насыпах, галавой на захад, зрэд-ку на ўсход. Такія курганы даследаваны каля вёсак Войская, Свішчова, Трасцяніца, Ратайчыцы ў Камянецкім раёне і ў іншых месцах¹.

Наяўнасць у курганах валуноў лічьгцца заходнябалцкімі (яцвяжскімі) звычаямі.

Аднак, на думку аўтараў, наяўнасць валуноў у курганах не з'яўляецца эт-навызначальнай рысай па той прычыне, што яны сустракаюізда не толькі ў заходніх балтаў, але і ва ўсходніх. Галоўнае, што такая дэталь прасочваецца таксама ва ўсходнеславянскіх плямён, а таксама плямён Пскоўшчыны і Наўгародчыны. Насельніцтва ўказанай тэрыторыі выкарыстоўвала валуны пры збудаванні кургана не толькі ў X—XIII стст., але і пазней. У курганах Наўгародскай зямлі валуны выкарыстоўвалі значна шырэй.

У яцвяжскіх курганах Сувалкіі (Польшча) валунамі выкладалі ўсю пло-шчу будучага кургана, а ў асобных выпадках і магільную яму. На тэрыторыі Сярэдняга Пабужжа няма нічога падобнага.

3 улікам усіх навуковых даных можна сцвярджаць, што курганы Сярэд­няга Пабужжа вядуць сваё паходжанне не ад заходнябалцкіх, а ад болын ранніх усходнеславянскіх помнікаў з пахаваннямі па абрадзе трупаспален-ня. Пацвярджэннем гэтаму служаць раннія курганы з трупаспаленнем на могільніках тэрыторыі Пабужжа.

У кургане № 20 каля в. Ратайчыцы з трупаспаленнем зафіксавана аб-кладка з валуноў на падэшве. У ім выяўлены рэшткі жаночага пахавання, ся-род якога былі шкляныя пацеркі, у тым ліку залачоныя і пасярэбраныя, а таксама, што надзвычай істотна, металічная ажурная пацерка дрыгавіцкага тыпу. Гэтыя і іншыя прыведзеныя вышэй прыклады — яскравае сведчанне таму, што як пахаванні па абрадзе трупаспалення, так і трупапалажэння на-лежаць аднаму ў этнічных адносінах насельніцтву. Гэтым насельніцтвам было ўсходнеславянскае племя дрыгавічоў².

Курганныя пахаванні Сярэдняга Пабужжа параўнальна бедныя на знаход-кі, тым не менш яны даволі разнастайныя. У мужчынскіх пахаваннях прысут-нічаюць кавалкі ганчарных гаршкоў (зрэдку гаршкі цэлыя), нажы, паясныя спражкі, крэсівы і зрэдку пярсцёнкі. Жаночыя пахаванні значна багацейшыя. У іх змешчаны кавалкі керамікі і цэлыя гаршкі, скроневыя кольцы розных форм, пацеркі з каляровага шкла і металічныя ажурныя дрыгавіцкага тыпу, сланцавыя праслачкі, бронзавыя бразготкі, металічныя гузікі. Для параўнання можна прыгадаць рэчы, якія часта сустракаюцца ў ранніх курганах яцвягаў з абрадам трупаспалення на тэрыторыі Сувалкіі ў Польшчы. У іх часта знахо-дзяць зброю, прадметы рыштунку каня і кошгіка. На тэрыторыі Сярэдняга Па­бужжа ў курганах другой паловы 1-га тысячагоддзя н.э. звычайна фіксуюцца рэшткі вогнішча з перапаленымі касцямі і ляпная кераміка. Такое ж станові-шча і ў позніх курганах, толькі кераміка тут кругавая.

Такім чынам, курганы тэрыторыі Сярэдняга Пабужжа істотна адрозні-ваюцца па дэталях абраду і пахавальнаму інвентару ад курганоў Сувалкіі на тэрыторыі Польшчы. Аб гэтым пасля дэталёвага вывучэння адпаведных помнікаў можна сцвярджаць з упэўненасцю. Інвентар у каменных курганах Пабужжа пацвярджае, што насельніцтва, якое ў іх пахавана, у этнічных ад-носінах мае дачыненне да славян.

Гарады.У канцы X ст. дзякуючы Прыпяцка-Бугскаму гандлёваму шля­ху і эканамічнаму развіццю паяўляюцца рэальныя ўмовы для ўзнікнення на

___________________

 

¹ Археалогія і нумізматыка Беларусі. С 301.

²Коробушкина Т.Н. Курганы Белорусского Побужья. С. 109; Яна ж. Насельніцтва Бела-рускага Пабужжа X—XIII стст. Мн., 1999. С. 56.

 

 

тэрыторыі Сярэдняга Пабужжа гарадоў. Дакладныя летапісныя звесткі аб Берасці (Брэсце) адносяццада 1019 г.¹

Ёсць падставы меркаваць, што старажытны Брэст быў пабудаваны на мяжы X—XI стст. 3 самага пачатку існавання ён адыгрываў ролю палітычна-га, эканамічнага, адміністрацыйнага і культурнага цэнтра Пабужжа, а такса-ма з'яўляўся ваенна-абарончай крэпасцю. У ім, згодна Іпацьеўскаму летапі-су, быў пабудаваны "столп камен" накшталт Камянецкай вежы і царквы свя-тога Пятра².

Неўзабаве на Заходнім Бугу быў заснаваны Драгічын (Дарагічын), а по-тым Мельнік, які ў Іпацьеўскім летапісе названы пад 1260 г., дзе гаворыцца аб існаванні ў горадзе царквы святой Багародзіцы. У гэтым летапісе яшчэ паведамляецца пра два гарады ў Пабужжы. На р. Лясная ў 1276 г. быў закла-дзены Камянец, а ў 1287 г. Кобрын, размешчаны на Мухаўцы, пабудаваны князем Уладзімірам Васількавічам для "сваей княгіні"³.

Старажытны Брэст (Берасце, Бярэсце) з'яўляецца адным з найбольш вывучаных гарадоў на тэрыторыі Беларусі і самым даследаваным у Сярэд-нім Пабужжы. Пры раскопках была вызначана забудова старажытнага гора-да, атрымана яскравае ўяўленне аб структуры гарадской гаспадаркі. Па колькасці вывучаных драўляных пабудоў (звыш 200) ён пераўзыходзіць многія іншыя гарады. Гэтае ж самае можна сказаць аб выключнай захаванас-ці будынкаў (іншы раз на 10—12 вянцоў). Ускрыты тры вымашчаныя тоўстымі дошкамі вуліцы. У Берасці адсутнічала дваровая планіроўка.

Дзядзінец меў надзвычай стабільную і шчыльную забудову. Драўляныя аднакамерныя пабудовы памерамі 10—16 м² размяшчаліся ў 3—4 рады паміж паралельна пракладзеных вуліц. Вокны знаходзіліся з тыльнага боку жыл-лёвых пабудоў, якія мелі падлогу з дошак і глінабітныя, а з XIII ст. і цагляныя печы. Дахі былі двухскатныя, зробленыя з дошак, дзверы — вузкія і нізкія.

Матэрыял археалагічных раскопак, якія доўжыліся амаль 20 гадоў, дае ўяўленне аб развіцці ў горадзе разнастайных рамёстваў, занятках жыхароў земляробствам, жывёлагадоўляй, хатнімі промысламі. Сярод звычайных рэчаў выяўлены унікальныя, да якіх можна аднесці самшытавы грэбень з выразанымі літарамі алфавіта канца XII — пачатку XIII ст., дубовае рала XIII ст., касцяную шахматную фігурку з выявай воіна, выкананую ў рэаліс-тычнай манеры, касцяны мастыхін — прыладу мастака для нанясення і рас-цірання фарбаў.

У сувязі з выдатнай захаванасцю драўляных пабудоў XIII ст. было выра-шана закансерваваць іх і зрабіць музей старажытнага горада "Бярэсце". У ім размешчаны шматлікія археалагічныя знаходкі. У сакавіку 1983 г. ён адчы-ніў свае дзверы наведвальнікам.

Пісьмовыя і археалагічныя матэрыялы даюць падставу зрабіць вывад аб заснаванні горада ўсходнімі славянамі, верагодней за ўсё дрыгавічамі. 3 са­мага пачатку пасля ўзвядзення ўсходнеславянскага горада на яго ўсклада-лася адказная роля ў жыцці насельніцтва Сярэдняга Пабужжа. I нават калі на гэтай тэрыторыі вырастаюць іншыя гарады (Мельнік, Камянец, Коб­рын), яго роля як галоўнага горада Сярэдняга Пабужжа не зменшылася.

Драгічын Надбужны размяшчаўся на гандлёвым прыпяцка-бугскім шляху і быў яго канечным усходнеславянскім горадам. Менавіта тут пера-гружалі тавары, якія ішлі з усходу на захад, і наадварот. Не выпадкова ў ся-рэдзіне XIX ст. у Драгічыне было знойдзена некалькі тысяч таварных свін-цовых пломбаў XII—XIII стст.

________________

 

¹ ПСРЛ. Т. 2. С. 132.

² Там жа. С. 927.

³ Там жа.С.876,925.

 

 

Горад упамянуты ў летапісе пад 1142 г., але бьгў пабудаваны значна раней. Археалагічныя даследаванні Драгічына былі праведзены польскім археолагам КМусяновіч¹. Выяўлены сельскія паселішчы VI—XI стст., у якіх пражывалі невялікія групы населыгіцтва. У пачатку XI ст. сфарміраваўся горад, ад якога на беразе Буга засталося гарадзішча Замкаваягара. Каля гарадзішча размя-шчаліся неўмацаваныя паселішчы — пасады. Верагодна, у XII ст. узніклапасе-лішча Драгічын Рускі на другім беразе ракі. На тэрыторыі горада каля ракі бы­ла заснавана прыстань для выгрузкі і пагрузкі тавараў, адкуль іх везлі далей ці па сушы ў польскія землі, ці, выкарыстоуваючы цячэнне Буга, накіроўвалі ў землі яцвягаў, якія жылі на р. Нараў. Побач з прыстанню знаходзілася мытня.

Водны шлях, які звязваў Кіеу з Драгічынам праз Прыпяць і Днепр, абаз-начаны знаходкамі скарбаў араоскіх манет — дархемаў. У Драгічыне зной-дзены скарб такіх манет, які быў схаваны ў канцы IX ст. Скароы арабскіх ма­нет знойдзены ў Антопалі і Пінску.

Пры археалагічных раскопках у Драгічыне знойдзена шмат суручскіх каменных праслачкаў і мноства шкляных бранзалетаў. У суседняй Мазовіі такіх бранзалетаў няма.

У пласце канца XII — пачатку XIII ст. выяўлена касцяная ручка вялікага баявога нажа з надпісам, зробленым кірыліЦай: "Ежков нож а иже и украдет проклят будет". Надпіс меў магічны сэнс, з якім уладальнік нажа звязваў на-дзею на захаванне сваей уласнасці. Мяркуюць, што надпіс зрабіў сам ула-дальнік нажа, які быў, верагодна, воінам.

У Драгічыне пражьшала змешанае насельніцтва, але пераважалі "рўсіны", г. зн. усходнія славяне. Тут знаходзілася таксама заходнеславянскае насельніц-тва, якое перасялялася з суседняй Мазовіі. У горадзе былі групы купцоў, якія займаліся гандлем. Адны з іх жылі пастаянна, другія часова, пакуль заключалі-ся гандлёвьы пагадненні. У Мазовію праз Драгічын паступала галіцкая соль. У Драгічыне жыў князь ці яго пасаднік, знаходзілася княжацкая рэзідэнцыя².

Палітычная гісторыя. Важным палітычным цэнтрам Сярэдняга Пабуж-жа на працягу ўсяго сярэднявечча з'яўляўся г. Берасце. 3 пачатку XI ст. ён уваходзіў у склад Тураўскага княства, якое атрымаў у спадчыну Святаполк ад вялікага князя кіеўскага Уладзіміра. Пасля смерці Уладзіміра кожны з яго сыноў імкнуўся завалодаць велікакняжацкім сталом, барацьба за які праходзіла з пераменным поспехам.

У1015 г. прастол у Кіеве захапіў Святаполк — прыёмны сын Уладзіміра, і хутка былі забіты два малодшыя Уладзіміравічы: Барыс і Глеб. Аднак Яраслаў Уладзіміравіч, тады наўгародскі князь, у выніку трохгадовай ба-рацьбы (1016 — 1019) канчаткова перамог Святаполка, які быў у 1019 г. ушчэнт разбіты ў бітве на р. Альце і з рэшткамі дружыны ўцякаў да свайго цесця караля Баляслава Харобрага ў Польшчу. Летапісец піша: "Бежашу ему нападе на (нь) бес и расслабеша кости его". У вельмі цяжкім стане, калі Святаполк не мог рухацца, яго на насілках "принесоша к Берестью"³. Так увайшоў у пісьмовую гісторыю горад, якому было наканавана стаць стратэ-гічным і палітычным цэнтрам зямель Пабужжа. Важнасць і значэнне гэтай тэрыторыі добра ўяўлялі сабе кіеўскія князі, таму на працягу дзесяцігоддзяў яны вялі барацьбу за гэтыя землі з польскімі каралямі.

Хутка Берасце (Бярэсце) было занята польскім войскам. Летапісец па-ведамляе аб паходах Яраслава (пазней празванага Мудрым) к Берасцю ў 1020 г., яго барацьбе з палякамі ў 1022,1031 і 1044 гг.

___________________

 

¹ Musianowicz K. Drohiczyn od VI do XIII wieku. Bialystok, 1982; Каробушкіна Т.М. Насель-ніцтва Беларускага Пабужжа X—XIII стст. С. 63,91—93.

² Musianowicz K. Drohiczyn od VI do XIII wieku..

³ ПСРЛ.Т.2.С. 118,132.

 

 

У сваім "Павучанні" Уладзімір Манамах пісаў, што каля 1073 г. ён быў пас7 ланы вядікім князем кіеўскім ахоўваць Берасце, якое было спалена палякамі ў час набегу. У гэтым паведамленні Берасце ўпершыню названа горадам.

Вялікі князь кіеўскі Святаполк Ізяславіч у 1097 г. прагнаў з Берасця ва-лынскага князя Давыда Ігаравіча. Пасля смерці Святаполка ў 1113 г. Берас­це разам з Тураўскім княствам апынулася ў падпарадкаванні вялікага князя кіеўскага Уладзіміра Манамаха. Але ў 1146 г. горад быў вернуты Тураўска-му княству¹.

У другой палове XII ст. Берасце ўвайшло ў склад Уладзіміра-Валынска-га княства. У горадзе адбываліся розныя палітычныя падзеі. На працягу XII—XIII стст. летапісы адзначаюць спробы Берасця стаць самастойным цэнтрам асобнага ўдзела.

Драгічын Надбужны ў сярэдзіне XII ст. дасягнуў свайго росквіту. Фактыч-на ён быў другім пасля Берасця адміністрацыйным цэнтрам у Пабужжы. У 1181 г. Драгічын, верагодна, стаў сталіцай асобнага княства пад уладай князёў з турава-пінскай галіны, якія ў 1087—1157 гг. валодалі ўсім Сярэднім Пабуж-жам. Нейкі час Драгічын знаходзіўся пад уладай валынскіх князёў, якія яшчэ раней авалодалі Берасцем і ўсёй паўднёвай часткай Сярэдняга Пабужжа. У 1235 г. горад захапіў мазавецкі князь Конрад (Кандрат). У 1237 г. ён пасяліў

________________

 

¹ ПСРЛ. Т. 2. С. 118,132; Лысенко П.Ф. Берестье. Мн., 1985. С. 11-19.

 

 

тут нямецкіх мечаносцаў, якія былі ў яго на службе. У1237 г. галіцка-валынскі князь Даніла Раманавіч з боем узяў горад. Многія крыжакі загінулі ці трапілі ў палон. Даніла Раманавіч распаўсюдзіў сваю ўладу на Драгічын каля 1240 г. Драгічын часта быў пунктам збора паходаў рускага мазавецкага войска суп-раць яцвягаў¹. У 1254 г. у час паходу на яцвягаў у Драгічыне сціпла карана-ваўся Даніла Раманавіч. Ен прыняў ад рымскага папы каралеўскі тытул, спа-дзеючыся стварыць у Еўропе кааліцыю для барацьбы з мангола-татарамі.

Драгічын быў важным горадам на ўсходнеславянска-мазавецкім памеж-жы. Меркаванне аб тым, што Драгічын быў сталіцай Ятвязі, не пацвярджа-ецца фактамі. Сталіца Ятвязі знаходзілася недзе ў іншым месцы, калі яна на-огул існавала.

У 1260 г. праз Драгічын прайшлі мангола-татары, якія накіроўваліся з зямель яцвягаў у г. Мельнік. Мельнік быў усходнеславянскім невялікім го­радам. У 1274 г. Драгічынам канчаткова завалодалі літоўскія князі.