Плямены жалезнага веку. Паселішчы i матэрыяльная культура

У пачатку жалезнага веку на тэрыторыі Беларусі склаліся тры ўстойлівыя групы плямён, якія добра вылучаюцца на аснове археалагічных даных, На поўнач ад басейна Прыпяці, на берагах Нёмана i яго прытокаў, на Вер­хняй i Сярэдняй Бярэзіне рассяліліся носьбіты культуры штрыхаванай керамікі. Тэрыторыю Сярэдняга Падзвіння i прылеглыя раёны Верхняга Падняпроўя занял i плямёны днепра-дзвінскай культуры. У басейне Прыпяці, паўднёвай частцы Верхняга Дняпра i Ніжнім Пасожжы размясцілася насельніцтва мілаградскай культуры. Акрамя таго, у ранні перыяд жалезнага веку крайні паўднёвы захад нашага краю ўваходзіў у арэал распаўсюджання плямён паморскай культуры.

Характэрна, штоў Паўночнай i Сярэдняй Беларусі праз усю эпоху жале­за не назіралася асабліва радыкальных этнакультурных змен. У той жа час

 

 

на поўдні нашага краю гістарычныя працэсы былі больш разнастайнымі і дынамічнымі. Пад канец 1-га тысячагоддзя да н.э. тэрыторыі, да гэтага засе­лення мілаградцамі i паморцамі, заняло насельніцтва зарубінецкай культу­ры, a ў позні перыяд жалезнага веку тут ужо вядомы носьоіты кіеўскай куль­туры, а на Пабужжы i вярхоўях Прыпяці — вельбарскай. Поўдзень Беларусі раней за ўсіх адчуў і працэсы славянізацыі.

На тэрыторыі Беларусі вядома каля 1000 гарадзішчаў i некалькі сотняў селішчаў жалезнага веку, на якіх жылі носьбіты названых вышэй культур.

Плямёны Паўднёвай Беларусі.Пачынаючы з VIII—VIIстст. да н.э. большасць тэрыторыі Паўднёвай Беларусі i частку Паўночнай Украіны займалі плямёны мілаградскай культуры. На поўначы яны рассяляліся да сярэдняга цячэння Бярэзіны, Рагачова i Крычава, на поўдні — да р. Рось на Украіне, на захадзе — амаль да вярхоўяў Прыпяці, на ўсходзе распаўсюджваліся на заходнюю частку Браншчыны. Ix культура сваю назву атрымала па назве тыповага гарадзішча каля в. Мілаград Рэчыцкага раёна.

Для мілаградскага насельніцтва характэрны два тыпы паселішчаў: гарадзішчы i адкрытыя селішчы. Пераважная колькасць гарадзішчаў канцэнтруецца ва ўсходняй частцы арэала. Яны ўзводзіліся на невысокіх узвышшах або роўных месцах паблізу балот, на пагорках, а таксама на мысах рачных i азёрных тэрас. Гарадзішчы на ўзвышшах або каля балота характэрны толькі для Палесся.

 

 

Пляцоўкі гарадзішчаў у залежнасці ад рэльефу мясцовасці, дзе яны ўзводзіліся, мелі круглую, авальную, трох-, чатырох-, пяцівугольную фор­му. Нярэдка гарадзішчы складаліся з дзвюх i больш пляцовак, аддзеленых адна ад другой валамі. Некаторыя мысавыя гарадзішчы ўмацоўваліся валамi i ровам толькі з напольнага боку (Майсееўка Мазырскага раёна), але большасць гарадзішчаў гэтага часу, асабліва на поўдні Беларуci, абнесена адной i больш лініямі ўмацаванняў (Мілаград, Ліскі Рэчыцкага, Ястрабка Лоеўскага раёнаў i інш.). Частка мілаградскіх гарадзішчаў не мае культурнага пласта i, відаць, выкарыстоўвалася як сховішчы, куды падчас ваеннай небяспекі жыхары прылеглай акругі заганялі статкі жывёлы, зносілі свой пажытак i за сценамі якіх баранілі сваё жыццё. Найбольшая колькасць падобных умацаванняў знаходзіцца сярод балот Прыпяцкага Палесся.

Неўмацаваныя селішчы распаўсюджаны па ўсёй тэрыторыі, занятай плямёнамі мілаградскай культуры. У Падняпроўі яны звычайна прымыкалі да гарадзішчаў, а на Палессі існавалі незалежна ад ix. Пляцоўкі гарадзішчаў забудоўваліся жытлом уздоўж умацаванняў, са свабоднай прасторай у цэнтры або размяшчаліся кучна. Апошні прынцып забудовы характэрны i для селішчаў. Асноўным тыпам жылля былі наземныя або паглыбленыя ў зямлю пабудовы плошчаю 12—16 м², якія мелі слупавую канструкцыю сцен. Дах такога жытла часта апіраўся на цэнтральны слуп. У адзінкавых выпадках у Падняпроўі выяўлены зямлянкі. Мілаградскія жылыя пабудовы ў многіх выпадках маюць вельмі характэрную прыкмету, якая вылучае ix ся­род сінхронных i наступных культур: спецыфічны выступ прамавугольнай, авальнай або круглай формы ў адной са сцен або ў куце. Агнішчы змяшчаліся воддаль ад ўваходу, на ўзроўні пясчанай падлогі або ў невялікіх круглых ці авальных ямках. Гаспадарчыя пабудовы прадстаўлены невялікімі назем­нымі асобна размешчанымі збудаваннямі або ямамі-скляпамі розных форм.

Мілаградскае насельніцтва карысталася керамічным посудам, які мае своеасаблівы i выразны характар. Ён прадстаўлены гаршкамі з яйцападобнай i шарападобнай формы тулавам i прамою альбо крыху адагнутаю вонкі шыйкаю. Сустракаецца начынне чашападобнай формы без шыйкі, з прамымі або загну­тымі ўнутр краямі, трапляюцца таксама мініяцюрныя пасудзінкі. Значная колькасць посуду мае не плоскае, а закругленае дно, што вылучае мілаградскі керамічны комплекс сярод сінхронных культур лясной зоны. Большасць керамікі арнаментавалася па шыйцы або плечыках круглымі ямкамі, насечкамі, пазногцевымі або пальцавымі адбіткамі, выпуклінамі — "жамчужынамі", якія былі негатывамі ямак, нанесеных на ўнутраную паверхню сценкі, i інш.

Распаўсюджанай знаходкай на мілаградскіх паселішчах з'яўляюцца гліняныя грузікі разнастайных форм: крыжападобныя, у выглядзе шара або шпулькі. Іншыя нагадваюць мініяцюрны кругладонны посуд. Шмат якія грузікі арнаментаваныя заштрыхаванымі трохвугольнікамі, зоркамі, кры-жыкамі i інш. Многія даследчыкі лічаць, што падобныя гліняныя рэчы былі культавымі прадметамі, таксама як i гліняныя фігуркі жывёл, пераважна коней.

Комплекс металічных вырабаў, якімі карысталіся мілаградцы, багаты i разнастайны. Ён нясе на сабе яскравы адбітак традыцый паўднёвых суседзяў — скіфскіх

плямен. Адчуваюцца таксама ўплывы гальштацка-латэнскіх

 

 

культур Сярэдняй Еўропы. Рэчамі, безумоўна, скіфскага паходжання з'яўляюцца бронзавыя трохлопасцевыя i трохгранныя наканечнікі стрэл i меч-акінак з Асарэвіцкага гарадзішча, некаторыя тыпы ўпрыгожанняў — завушніцы з грыбападобным шчытком, цвікападобныя шпількі i інш.

Аб высокім развіцці металургічнай вытворчасці ў мілаградскага насельніцтва сведчаць шматлікія знаходкі сякер, сярпоў, матык, нажоў з гарбатай спінкай, брытваў, шылаў, наканечнікаў дзід i стрэл. Металічнымі былі многія дэталі касцюма i ўпрыгожанні — фібулы, бляшкі, бранзалеты, грыўні, пярсцёнкі, скроневыя кольцы i іншыя прадметы. Аздобы мясцовай вытворчасці дапаўняліся прывазнымі пацеркамі з бурштыну, халцэдону, шкла i бронзы.

Насельніцтва мілаградскай культуры хавала сваіх памерлых на фунтавых i курганных могільніках. Курганы выяўлены ў басейне р.Гарынь, каля в.Дубай Столінскага раёна. Там знойдзены рэшткі нябожчыкаў, пахаваныя па абрадзе трупапалажэння на старажытным гарызонце, часам у драўляных скрынях або ў неглыбокіх прамавугольных ямах. Звёрху насыпаліся невысокія паўсферычныя, круглыя ў плане курганы дыяметрам ад 2 да 22 м. Пахавальны інвентар складаўся з аднаго або некалькіх гаршкоў, зрэдку сустракалася зброя (наканеч-нікі коп'яў) або ўпрыгожанні, у тым ліку і залатая завушніца скіфскага тыпу.

Бескурганныя могільнікі размяшчаліся на невялікай адлегласці ад паселішчаў або непасрэдна прымыкалі да валоў гарадзішчаў. Даследавана звыш 150 нахаванняў. Нябожчыка спальвалі па-за межамі могільніка. Невялікую колькасць кальцыніраваных костак ачышчалі ад вугольчыкаў i попел у i змяшчалі на дне невялікіх круглых альбо авальных у плане ям глыбінёю 0,5—1 м. Паха­вальны інвентар больш сціплы, чым у курганах, або ўвогуле адсутнічае.

Заходняе Палессе ў IV—III стст. да н.э. засялялі плямёны паморскай культуры, арэал распаўсюджання якіх распасціраўся на тэрыторыю Польшчы, Паўночна-Заходняй Украіны і Паўднёва-Заходняй Беларусі. На поўначы ix паселішчы займалі ўзбярэжжа Балтыйскага мора, на захадзе дасягалі Одэра, на поўдні — вярхоўяў Віслы i Днястра, на ўсходзе i паўночным усходзе — Гарыні, Ясельды i Мазурскіх балот. Асноўная тэрыторыя, якую займалі паморцы, знаходзілася натэрыторыі Польшчы. Тут ix суполыіасць сфарміраваласяяшчэў VII ст. да н.э., нааснове мясцовых традыцый лужыцкіх плямён эпохі позняй бронзы, на ўсход жа ад Буга яны праніклі толькі ў IV ст., на завяршальным этапе сваёй экспансіі.

Паморцы жылі толькі на неўмацаваных паселішчах, забудаваных паўзямлянкамі або наземнымі пабудовамі слупавой канструкцыі з адным

 

 

або двума памяшканнямі i адкрытымі агнішчамі, выкладзенымі камянямі. Аднак паселішчы пакуль што даследаваны мала, лепш вывучаны могільнікі гэтага насельніцтва, прадстаўленыя пераважна бескурганнымі некропалямі. Курганы пакуль што выяўлены толькі на Гданьскім Памор'і.

Пахаванні паморскай культуры на тэрыторыі Беларусі даследаваліся каля вёсак Ратайчыцы, Трасцяніца ў Камянецкім, Аздамічы ў Столінскім раёнах, каля Драгічына i Пінска i ў некаторых іншых месцах. Пахаванні адбываліся па абрадзе трупаспалення за межамі могільніка. Перапаленыя кос-ткі ссыпалі проста на дно магільнай ямкі альбо ў вялікую гліняную пасудзіну — клёш, якую зверху накрывалі міскай або гаршком. Часам рэшткі ня-божчыка змяшчал i ў гліняную урпу або абстаўлялі па перыметры камянямі.

Асноўная маса знаходак у пахаваннях i на паселішчах — ляпны гліняны посуд, прадстаўлены глянцаванымі з бліскучай паверхняй гаршкамі, міскамі, вазамі, кубкамі, накрыўкамі. Пашыраны былі таксама грубаляпныя вялікія пасудзіны-клёшы i гаршкі з бугрыстай паверхняй. 3 упрыгожанняў знойдзены фібулы раннелатэнскага выгляду, спіральныя i рубчастыя бранзалеты, кольцы, шкляныя i каменныя пацеркі.

На мяжы III—II стст. да н.э. на тэрыторыі, да гэтага занятай мілаградскім i часткова паморскім насельніцтвам, пачынае фарміравацца супольнасць плямён зарубінецкай культуры. Зарубінецкія старажытнасці цалкам пера-крываюць тэрыторыю мілаградскай культуры на Беларусі. Яе носьбіты за­нял пабудаваныя ў ранейшы час гарадзішчы i селішчы. Жылыя збудаванні выяўлены на паселішчах каля вёсак Велямічы, Рубель, Давыд-Гарадок, Хотамель Столінскага, Чаплін, Мохаў Лоеўскага раёнаў i інш. Па асаблівасцях канструкцыі яны падзяляюцца на тры групы: паўзямлянкавыя, з паглыбленай у зямлю падлогай i наземныя. Першыя з ix сустракаюцца толькі на Палессі, апошнія — у Прыдняпроўі. Усе яны маюць невялікія памеры (10—24 м²), квадратную або прамавугольную ў плане форму. Паўзямлянкавае жытло мела зрубавую канструкцыю сцен, ацяплялася глінабітнымі агнішчамі або печамі. Наземныя i злёгку паглыбленыя збудаванні з адкрытымі агнішчамі i ca слупавой канструкцыяй сцен выяўлены на ломніках Падняпроўя. Пераемнасціў будаўнічых традыцыях мілаградскага i зарубінецкага насельніцтва не назіраецца. Калі мілаградцы ўзводзілі дамы слупавой канструкцыі, то зарубінецкае насельніцтва будавала i зрубавыя паўзямлянкі. Мілаградскія жылыя памяшканні ацяпляліся агнішчам, месца якога зрэдку аб-кладвалася камянямі, зарубінцы выкарыстоўвалі агнішчы i печы з камянёў i гліны.

Дастаткова добра вывучаны таксама пахавальныя звычаі зарубінецкіх пля­мён. На 11 могільніках даследавана ка­ля 750 пахаванняў. Могільнікі не маюць знешніх прыкмет. Пахаванні адбываліся па абрадзе трупаспалення за межамі некропаля. Рэшткі нябожчыка змяшчалі ў круглых або падоўжаных у плане ямках глыбінёю 0,2—1 м. У Верхнім Падняпроўі выяўлены ямныя пахав анні i кенатафы, a ў Прыпяцкім Палессі — ямныя i урнавыя трупаспаленні i пахаванні няспаленых чарапоў. Пахавальны інвентар даволі багаты i разнастайны.

Ён складаецца з ляпных глянцаваных гаршкоў, місак, кубкау, радзей сустра-

 

 

каецца грубаляпны, неглянцаваны посуд. У вялікай колькасці знойдзены спецыфічныя, так званага зарубінецкага тыпу фібулы з трохвугольным шчытком, сярэднелатэнскія i позналатэнскія фібулы, посахападобныя i ca спіральнай галоўкай шпількі, кольцы, падвескі, пранізкі, шкляныя i бурштынавыя пацеркі, прылады працы i зброя, косткі хатніх жывёлін, рэшткі рытуальнай стравы. У некаторых пахаваннях палескіх могільнікаў знаходзяць вялікія бронзавыя шпількі са спіральным навершам, якія не сустрака-юцца ў іншых рэгіёнах зарубінецкай культуры. Своеасаблівасцю вызначаецца пахавальны інвентар могільніка каля в.Сямурадцы Жыткавіцкага раёна, у пахаваннях якога выяўлены мініяцюрныя пасудзінкі, якія па сваёй форме падобныя на вялікія начынні зарубінецкай культуры.

На даследаваных паселішчах выяўлены ўпрыгожанні, прылады працы, бы-тавы інвентар — сякеры-кельты i абушковыя сякеры, нажы, сярпы, іголкі, ты­лы, прабойнікі, долаты, наканечнікі дзід, стрэл i дроцікаў, гліняныя біканічныя i шайбападобныя праслачкі, грузікі i інш. На паселішчах пераважае грубаляп­ны посуд у адрозненне ад могільнікаў, дзе пахаванні звычайна суправаджаюц-ца глянцаванымі пасудзінамі чорнага, карычневага або шэрага колеру.

Увесь комплекс знаходак, выяўленых на паселішчах i могільніках, сведчыць аб тым, што насельніцтва зарубінецкай культуры валодала адпаведнымі навыкамі i прыёмамі атрымання i апрацоўкі жалеза i каляровых металаў i мела сталыя абменныя сувязі з блізкімі i далёкімі суседзямі. У I ст. н.э. класічная зарубінецкая культура спыняе сваё існаванне.

У II—IV стст. н.э. тэрыторыю Заходняга Палесся, абмежаваную рэкамі Буг, Ясельда i Гарынь, займала насельніцтва велъбарскай культуры, якая сфарміравалася на польскім Памор'і ў I ст. н.э. УII ст. адбылося значнае перамяшчэнне носьбітаў гэтай культуры на паўднёвы ўсход, праз палескія балоты далей на Украіну i ў Прычарнамор'е. У Беларусі адкрыты паселішчы i бескурганныя могільнікі вельбарцаў каля вёсак Вялічкавічы i Кругель Камянецкага, Блювінічы Брэсцкага, Струга, Велямічы Столінскага раёнаў i інш. Найбольш поўна даследаваны могільнік Брэст-Трышын, выяўлены на ўскрайку Брэста каля р.Мухавец. Пахаванні адбываліся па абрадзе трупаспалення ў невялікіх ямах глыбінёю да 1 м, Перапаленыя косткі, нярэдка з рэшткамі вогнішча, ссыпаліся на дно паглыблення. Пэўйая колькасць урнавых пахаванняў выяўлена толькі на могільніку Брэст-Трышын. Най­больш тыповы набор прадметаў у пахавальным інвентары — гліняны по­суд, касцяныя грэбені, металічныя фібулы. Зброю ў магілы ніколі не клалі.

Керамічны комплекс прадстаўле-ны гаршкамі, вазападобнымі пасудзінамі, збанамі, кубкамі, міскамі, мініяцюрнымі пасудзінкамі. Гаршкі звы­чайна маюць шурпатую або сітаватую паверхню тулава i загладжаныя шыйкі i прыдонныя часткі. Усе астатнія формы посуду глянцаваліся. Практычнаўся кераміка зроблена рукам і. Ганчарны гаршчок, ваза i міска зной­дзены толькі ў трох выпадках. Акрамя керамікі на вельбарскіх помніках Беларусі сустракаюцца разнастайныя

 

 

рэчы з металу, шкла, косці, pora — рознатыповыя фібулы, бранзалеты, падвескі, наясныя спражкі, шпількі, пацеркі, фрагмент брытвы, часткі замкоў i фрагменты шклянога посуду.

У II—V стст. н.э. паўднёвы ўсход Беларусі ад р. Пціч i да мяжы з Расіяй займала насельніцтва кіеўскай культуры, якое жыло таксама на тэрыторыі Чарнігаўскай, Сумскай i на поўначы Кіеўскай абласцей на Украіне, на поўдні Бранскай i захадзе Курскай абласцей Расіі.

Культура прадстаўлена толькі неўмацаванымі селішчамі, якія размяшчаліся па берагах рэк i азёр на невысокіх узвышшах поплаву або на надпоймавых тэрасах. Ix памеры вагаюцца ад 1 да 7 гектараў. Тапаграфія паселішчаў адлюстроўвае асноўны напрамак гаспадарчай дзейнасці: ураджайныя глебы на тэрасах выкарыстоўваліся пад палі, a поплаў — пад пашу. Зрэдку паселішчы размяшчаліся ў 1—2 км адзін ад аднаго i складалі кампактныя групы-гнёзды. Напрыклад, такое гняздо даследавалася каля в.Адаменкі на Дняпры ў Быхаўскім раёне.

На паселішчах кіеўскай культуры выяўлены разнастайныя жылыя i гас-падарчыя збудаванні, якія ўтвараюць розныя тыпы планіроўкі. Часам жытло будавалася кампактна адно каля другога, а гаспадарчыя пабудовы размяшчаліся крыху воддаль ад ix. У некаторых выпадках хаты знаходзіліся на большай адлегласці між сабой, пры такой планіроўцы гаспадарчыя аб'екты памяшчаліся паміж імі і вакол ix. Вылучаюцца і асобныя сядзібы, якія ўключаюць комплекс жылых i гаспадарчых пабудоў. Болыиасць жылых пабудоў

насельніцтва кіеўскай культуры ўяўляла сабой аднакамерныя канструкцыі прамавугольнай формы, блізкай да квадрата, памерам 8—20 м², з паглыбленай падлогай. Падлогі был i пясчаныя, зрэдку падмазаныя глінаю, часам вымошчваліся драўлянымі плашкамі. У цэнтры памяшкання на падлозе або ў неглыбокай ямцы будаваліся з камянёў, гліны або чарапкоў посуду агнішчы. Сцены жытлатрымаліся на слупах, у шэрагу выпадкаў прасочаны централь­ны слуп, які падпіраў дах. Акрамя паўзямлянак на паселішчах кіеўскай культуры на Беларусі адзначаюцца наземныя слупавыя збудаванні. Разнас-тайнасць жылых пабудоў сярод насельніцтва кіеўскай культуры ў пэўнай ступені сведчыць аб незавершаным працэсе складвання домабудаўнічых традыцый.

Пахавальны абрад вядомы па раскопках бескурганных могільнікаў каля Абідні, Тайманава Быхаўскага раёна, Новага Быхава i інш. Трупаспаленне адбывалася замежамі могільнікаў. Косткі, часам ачышчаныя ад рэшткаў пахавальнага вогнішча, ссыпаліся ў круглыя або авальныя ў плане ямкі глыбінёю 0,2—0,6 м. Сустракаюцца i урнавыя пахаванні. У магілах выяўлены цэлыя i разбітыя пасудзіны i зрэдку рэчы побыту i ўпрыгожанні.

Жыхары паселішчаў кіеўскай культуры карысталіся грубаляпнымі таўстасценнымі пасудзінамі. Сярод глінянага начыння ў невялікай колькасці сустракаўся таксама глянцаваны i ўпрыгожаны расчосамі посуд. Функцыянальна вылучаюцца гаршкі, міскі, падстаўкі-дыскі, мініяцюрныя пасудзіны. Яскравай адметнасцю керамічнага комплексу з'яўляецца наяўнасць у ім масіўных пасудзін вышынёй да 50 см, якія выкарыстоўваліся для зберагання харчовых прыпасаў.

На паселішчах i могільніках жыхароў кіеўскай культуры знойдзены разнастайныя рэчы, якія адлюстроўваюць характар заняткаў насельніцтва, узровень хатніх рамёстваў i тэндэнцыі развіцця моды, Знойдзены жалезныя сярпы, сякеры, нажы, шылы, крэсівы, кавальскі інструментарый, высокай мастацкай вартасці ўпрыгожанні з выемістай эмаллю, падвескі, бляшкі, шкляныя пацеркі.

 

 

Плямёны Сярэдняй i Паўночнай БеларусьПраз увесь жалезны век асноўным насельніцтвам Сярэдняй i Паўночна-Заходняй Беларусі былі пля­мёны культуры штрыхаванай керамікі. На поўдні i паўднёвым усходзе яны пранікалі да раёна Слуцка i вярхоўяў Ясельды, на ўсходзе пераходзілі за Бярэзіну, у межы тэрыторыі ix панавання ўваходзіла таксама Паўднёва-Усходняя i Усходняя Літва.

Самыя старажытныя паселішчы носьбітаў культуры штрыхаванай керамікі першапачаткова не мелi абарончых умацаванняў i ўяўлялі сабою адкрытыя селішчы i амаль не адрозніваліся ад стаянак эпохі бронзы. Яны датуюцца VIII—V стст. да н.э. i выяўлены каля вёсак Гатавічы i Занарач Мядзельскага, Яселевічы Шчучынскага, Таўкуны Дзятлаўскага раёнаў.

Пазней асноўным тыпам паселішчаў штрыхавікоў стал i гарадзішчы. Яны будаваліся на ўзвышшах або мысападобных выступах тэрас, каля рэк i іншых вадаёмаў, у месцах, звычайна добра абароненых самой прыродай, Найбольш раннія гарадзішчы (Аўгустова Лепельскага раёна) умацоўваліся па краі пляцовак толькі драўлянай сцяной, а схілы мыса альбо пагорка штучна зразаліся, чым дасягалася ix большая стромкасць. Пазней у IV—I стст. да н.э. плямёны культуры штрыхаванай керамікі пачалі ўзводзіць доб­ра ўмацаваныя гарадзішчы, аранейшыя — перабудоўваць, Пляцоўкі ix павялічваліся, а па краях, з боку поля насыпалі земляныя валы i выкопвалі равы (Аздзяцічы, Навасёлкі Барысаўскага раёна). Па ўнутраным перыметры пляцовак будавалі доўгія дамы слупавой канструкцыі, падзеленыя на 3—6 асобных жылых памяшканняў. Унутры кожнага памяшкання змяшчалася агнішча круглай, авальнай або падковападобнай формы, абкладзенае камя-нямі ці глінянымі валікамі. У першай палове 1-га тысячагоддзя н.э. гарадзі-шчы насельніцтва культуры штрыхаванай керамікі набываюць яшчэ больш складаную сістэму абарончых умацаванняў. Равы i земляныя валыз моцнымі драўлянымі сценамі на ix грэбенях з усіх бакоў акружаюць пляцоўкі. Цяпер уся ix плошча забудоўвалася невялікімі чатырохвугольнымі наземнымі жылымі збудаваннямі слупавой канструкцыі, з адкрытымі агнішчамі ў сярэдзіне (Малышкі Вілейскага, Васількоўка Лагойскага раёнаў).

На паселішчах культуры штрыхаванай керамікі выяўлены разнастайныя рэчы, якія адлюстроўваюць шматвяковы працэс сацыяльна-эканамічнага развіцця яе насельніцтва. У ранні перыяд існазання культуры яе носьбіты яшчэ не былі знаёмыя з металургіяй жалеза i прылады працы i зброю выраблялі з ка-меню, косці, рога, дрэва. Знойдзены каменныя сякеры, цёслы, жніўныя нажы, зерняцёркі, тачыльныя брускі, касцяныя i рагавыя ўпрыгожанні. Найбольш масавай знаходкай з'яўляюцца абломкі глінянага посуду, які рабіўся метадам стужкавага налепу без прымянення ганчарнага кола Вырабляліся розных па-мераў слоікападобныя, конусападобныя i з выпуклым тулавам пасудзіны, уп-рыгожаныя па шыйцы ямкавымі ўцісканнямі. Паверхня асноўнай масы посу­ду была пакрыта вельмі характэрнай штрыхоўкай, якая, магчыма, наносілася пучком саломы або травы. 3-за гэтай характэрнай штрыхоўкі керамікі культу­ра мясцовага насельніцтва i атрымала сваю назву.

У другой палове 1-га тысячагоддзя да н.э. плямёны культуры штрыхава­най керамікі авалодваюць навыкамі вытворчасці жалеза, якое да рубяжа эр канчаткова выцясняе камень як сыравіну для вырабу прылад працы i зброі. Асартымент вырабаў пашыраецца, яны робяцца больш дасканалымі і сведчаць аб больш высокім эканамічным патэнцыяле грамадства. Жалезныя прадметы таго часу, якія вырабляліся кавалямі, разнастайныя па сваім прызначэнні i характарызуюць шматлікія гаспадарчыя заняткі насельніцтва, яго побыт, дэталі касцюма i ваенную справу. Выкарыстоўваліся жалезныя сякеры з вузкім і выг­нутым лязом, долаты, зуоілы, сярпы i нажы для жніва, брытвы з выпуклым ля-

 

 

зом, розных памераў гаспадарчыя нажы, шылы, іголкі, наканечнікі коп'яў, дроцікаў i стрэл, падковападобныя i латэнскага тыпу фібулы, паясныя спражкі, посахападобныя шпількі. Многія аздобы вырабляліся з бронзы — пярсцёнкі, скроневыя кольцы, спіралькі, бранзалеты з разамкнёнымі кан-цамі, трапецападобныя i акулярападобныя падвескі, бляшкі i інш. У гэты час у кераміч-ным комплексе з'яўляюцца рабрыстыя штрыхаваныя гаршкі, упрыгожаныя па рабру зашчыпамі або ямкавымі паглыбленнямі. 3 гліны вырабляліся i шматлікія праслачкі, якія надзяваліся на канец драўлянага верацяна, тыглі i тыглі-льячкі, у якіх плавілі каляровыя металы, рыбалоўныя грузілы, грузікі i інш. Знойдзены таксама рэчы немясцовага паходжання, якія трапілі на паселішчы культуры штрыхаванай керамікі ў выніку абмену з насельніцтвам іншых тэрыторый.

За межамі нашых ведаў застаецца пахавальны абрад штрыхавікоў, які археала-гічна не прасочваецца.

Паўночны ўсход Беларусі ў жалезным веку займалі плямёны днепра-дзвінскай культуры. У арэал ix распаўсюджання ўваходзілі таксама паўднёвая Пскоўшчына i значная частка Смаленшчыны да вярхоўяў Дняпра i Дзвіны.

Насельніцтва днепра-дзвінскай культуры, як i штрыхавікі, узводзіла свае гарадзішчы наўзгорках i мысах, Пры выбары месца для паселішча, з аднаго боку, улічвалася яго абароненасць прыроднымі фактарамі — балотамі, рэчкамі, ярамі, стромкімі схіламі, a з другога — наяўнасць на невялікай адлегласці зарослых травою йаплавоў i значных плошчаў надпоймавых тэрас або схілаў карэнных берагоў, зручных для земляробства. Сістэма штучных умацаванняў старажытных гарадзішчаў стваралася з мэтай эфектыўнай абароны з усіх бакоў пляцоўкі, з размешчанымі на ёй пабудовамі i маёмасцю. Яна складалася з земляных валоў i равоў. На працягу існавання ўмацаваных паселішчаў характар абарончых збудаванняў на ix мяняўся ад простых форм да больш складаных. Пляцоўкі гарадзішчаў мелі авальную, круглую, трохвугольную або прамавугольную форму i дасягалі плошчы ад 500 да 2500 м². Самыя раннія з ix (VIII—V стст. да н.э.) мелі толькі драўляную сцяну па перыметры пляцоўкі (Кастрыца Лепельскага раёна), пазней (IV—I стст. да н.э.) па краі пляцовак насыпаліся земляныя валы i выкопвалісяравы (Мазуры Міёрскага раёна). Уздоўж унутранага схілу вала будаваліся вялі-кія дамы слупавой канструкцыі, падзеленыя на асооныя памяшканні з ка­меннымі агнішчаміўсярэдзіне, На познім этапе існавання днепра-дзвінскай культуры (I—IV стст. н.э.) значна ўдасканальваецца сістэма абароны гарадзішчаў. Плошча пляцовак узрастае ад 2000 да 7000 м². Вакол ix узводзіцца двайная i трайная сістэма валоў з драўлянымі сценамі на ix i равоў. Уся пра-стора гэтых моцных крэпасцей забудоўваецца невялікімі наземнымі жылы-мі збудаваннямі слупавой канструкцыі з адкрытымі каменнымі агнішчамі ўсярэдзіне (Паддубнікі Міёрскага, Заронава Віцебскага раёнаў i інш.).

Як i насельніцтва культуры штрыхаванай керамікі, у ранні перыяд развіцця днепра-дзвінскай культуры яе носьбіты не валодалі вытворчасцю жа-

 

 

леза і неабходныя ва ўсіх сферах жыцця рэчы выраблялі пераважна з каменю, косці i рога. Гэта сякеры, матыкі, астрогі, качадыкі, праколкі, іголкі, рукаяткі, зерняцёркі, наканечнікі стрэл i дроцікаў, шпількі, пранізкі, падвескі-амулеты i інш. У сярэдзіне 1-га тысячагоддзя да н.э. i пазней усё шырэй распаўсюджваюцца вырабы з жалеза, а на пасел ішчах гэтага часу дастаткова яскрава прасочваюцца сляды чорнай метал ургіі ў выглядзе метал урпчнага жужаля, кавалкаў крыц і гліняных рэшткаў домніц, паўфабрыкатаў. На ру-бяжы эр i да канца існавання днепра-дзвінскай культуры асартымент металічных вырабаў становіцца даволі шматлікім i разнастайным. Гэта ў ас-ноўным прылады працы i зброя: нажы, сякеры, сярпы, шылы, іголкі, наканечнікі кол'яў i стрэл. Сустракаецца кавальскі інструментарый — кавадла, накавальня, зубілы, прабоі i інш. 3 жалеза вырабляліся i некаторыя тыпы ўпрыгожанняў: гладкія, вітыя i рубчастыя бранзалеты, нашыйныя грыўні, шпількі.

Даволі часта старажытныя майстры выкарыстоўвалі для вырабу ўпрыгожанняў бронзу. Гэты прыгожы жоўтага колеру метал прывозіўся з-за меж арэаладнепра-дзвінскай культуры, а разнастайныя ўпрыгожанні з яго адліваліся на месцы ў каменных i гліняных формачках, якія знойдзены пры раскопках паселішчаў. 3 бронзы вырабляліся разнастайныя па форме шпількі — посахападобныя, ca спіральнай або ажурнай галоўкай, бранзалеты, пярсцёнкі, кольцы, грыўн, фібулы. Бронза выкарыстоўвалася таксама для вырабу некаторых прылад працы, такіх, як сякеры-кельты, іголкі, брытвы, шылы.

Адным з найбольш характэрных элементаў днепра-дзвінскай культуры з'яўляецца яе гліняны посуд, які прадстаўлены ляпнымі гладкасценнымі слабапрафіляванымі i слоікападобнай формы гаршкамі, зрэдку арнаментаванымі перакрэсленымі касымі лініямі, ямкамі i насечкамі. Гліна выкарыстоўвалася не толькі для вырабу посуду. 3 яе рабілі ліцейныя формы, тыглі, льячкі, праслачкі, рыбалоўныя грузілы, грузікі.

У сярэдзіне І-га тысячагоддзя н.э. у жыцці насельніцтва Беларусі адбы-ваюцца значныя змены. У IV—V стст. спыняюць сваё існаванне помнікі днепра-дзвінскай, штрыхаванай керамікі, кіеўскай i вельбарскай культур. На поўначы Падзвіння фарміруецца культура доўгіх курганоў, у Паўночнай i Цэнтральнай Беларусі складваецца супольнасць банцараўскай культуры, а на поўдні з'яўляецца насельніцтва пражскай i калочынскай культур.