Гаспадарчыя заняткі насельнікаў

Металаапрацоўка.Металургія, апрацоўка i выкарыстанне медзі i брон­зы — адна з асноўных адзнак бронзавага веку. На Беларусі адсутнічаюць радовішчы руды, неабходнай для атрымання медзі i бронзы, што прымушала нашых продкаў імпартаваць сыравіну i металічныя вырабы з іншых рэгіёнаў.

Увогуле вядома, што Усходняя Еўропа ў бронзавым веку не ўваходзіла ў кола старажытнейшых цэнтраў станаўлення i развіцця металургіі. Навыкі

____________________

¹Зайковский Э.М. Неолит и бронзовый век Белорусского Подвинья. Мк., 1985. С. 15,16.

²Зайкоўскі Э.М., Цыркунова ВА. Металічныя прылады бронзавага веку Цэнтральнай i Паўночнай Беларусі // Гістарычна-археалагічны зборнік. Мн. 1996. № 9. С.57—60.

абыходжання з металам тагачасныя жыхары ўсходнееўрапейскіх раўнін перанялі ад населыгіцтва Балкан i Каўказа. На поўдзень ад Беларусі на тэрыторыі Украіны пад уздзеяннем Балканскіх цэнтраў ужо ў 4-м тысячагоддзі да н.э. з'яўляюцца ўласная металургія i металаапрацоўка, a ў 3-м тысячагоддзі да н.э. тут пачынаюць атрымліваць першы штучны сплаў — мыш'яковістую бронзу¹. У другой палове 3 — пачатку 2-гатысячагоддзя да н.э. у ранні перыяд бронзавага веку насельніцтва культур шнуравой керамікі Украінскага Перадкарпацця, Падоліі i Валыні ўжо карыстаецца алавяністай бронзай².

Самыя раннія сведчанні выкарыстання медзі i бронзы на тэрыторыі Бе­ларуси адносяцца да ранняга перыяду бронзы. На помніках насельніцтва сярэднедняпроўскай культуры, найперш у курганах пад Ходасавічамі (Рагачоўскі раён) i ў бескурганных пахаваннях ва ўрочышчы Страліца (в. Рудня Шлягіна Веткаўскага раёна) знойдзена вялікая колькасць металічных вырабаў, такіх, як шылы, нажы, віслаабушная сякера так званага калантаеўскага тыпу, утулкавая сякера, скроневыя кольцы, дыядэмы, грыўні, бранзалеты, трубчастьгя пранізкі, утулкавыя наканечнікі коп'яў. Болыпасць ix зроблена з чыстай медзі i мыш'яковістай бронзы. Для вырабу двух рэчаў (нажа i бранзалета) выкарыстоўвалася алавяністая бронза.

На думку І.Арцёменкі, насельніцтвасярэднедняпроўскай культуры карысталася металам як каўказскага, так i балкана-карпацкага паходжання. Знойдзены таксама рэчы, зробленыя са змешанага каўказска-карпацкага металу, што можа сведчыць пра ix мясцовую вытворчасць. Пацвярджэннем існавання мяс-цовай металаапрацоўкі з'яўляецца i той факт, што некаторыя вырабы сярэднедняпроўскай культуры не маюць прамых аналогій ні на Каўказе, ні ў Карпацкім басейне, a таму маглі быць адліты паводле мясцовых узораў. Кавадламі, якімі карысталіся для апрацоўкі металу, маглі служыць некаторыя каменныя вы­рабы, адшуканыя ў курганах сярэднедняпроўскай культуры, у тым ліку і пад Ходасавічамі. С.Беразанская звязвае з сярэднедняпроўскай культурай некато­рыя знаходкі гліняных формачак для адліўкі клінападобных сякер.

Паводле даследаванняў на суседніх тэрыторыях Украіны ў час знаходжан-ня там плямён сярэднедняпроўскай культуры тэхналогія металаапрацоўкі дасягнула даволі высокага ўзроўню. Акрамя кавальскай апрацоўкі металу выкарыстоўвалася таксама тэхніка ліцця ў гліняных i каменных формах, гатаваліся сплавы, у тым ліку не толькі мыш'яковістыя, але i алавяністыя³.

Знойдзеныя ў Страліцы i Ходасавічах (урочышча Мошка) наканечнікі коп'яў з літымі незамкнутымі ўтулкамі, магчыма, з'яўляюцца найстаражытнейшымі ў Еўропе наканечнікамі з адлітай утулкай i тэарэтычна маглі быць зроблены раней, чым у XVII ст. да н.э.⁴ Вядома, што адліўка наканечнікаў коп'яў і кельтаў з так званай "сляпой" утулкай i шырокае выкарыстанне ала-вяністай бронзы — адзнака новага этапу ў развіцці металургіі ва Усходняй Еўропе, якіпачаўсяз XVI ст. да н.э. (паводле меркавання Е.Чарных), акрамя таго, распаўсюджанне рэчаў з класічнай (так званай алавяністай) бронзы пачынаецца ў Заходняй i Сярэдняй Еўропе каля 1600 г. да н.э.⁵

Пасля XVII ст. да н.э. змяншаецца роля каўказскіх металургічных традыцый i ў Еўропе вялікае значэнне набывае Карпата-Трансільванскі металургіч-

______________________

¹ Ремесло эпохи энеолита-бронзы на Украине. К., 1994. С.98.

²Рындиш Н.В. Металл в культурах шнуровой керамики Украинского Предкарпатья, По-долии и Волыни // СА. 1980. №3. С.24-41,

³Ремесло эпохи энеолита — бронзы на Украине.С. 129,130; РындинаН.В. Металл в куль­турах шнуровой керамики Украинского Предкарпатья, Подолии и Волыни. С. 24—41.

⁴Klochko V. Weapons of the Treibs of the Northern Pontic Zone in the 16 th — 10 th centuries B.C. // Baltic - Pontic Studies. Vol. i. Poznać, 1993. P. 53.

⁵Prahistoria Ziem Polskich. T. III. Wczesna epoka brązu. Wrocław; Warszawa; Kraków; Gdańsk, 1979. S. 28, 29.

 

 

ны цэнтр. Выключную ролю ат-рымлівае алавяністая бронза i тэхніка ліцця ў высокавытворчыя каменныя формы, у тым ліку па метадзе "сляпой" утулкі. Пачынаюць актыўна фарміравацца мясцовыя металаапрацоўчыя традыцыі. На думку В. Клочкі, мясцовая металавытворчасць магла ўзнікнуць у асяроддзі ўсходнетшцінецкага i сосніцкага насельніцтва, пра што сведчаць, як лічыць даследчык, некаторыя знаходкі ліцейных форм у правабярэжных раёнах Украіны i асаблівасці тутэйшай вытворчасці металу.

Колькасць металічных вырабаў, знойдзеных пераважна ў цэнтральных i паўночных раёнах Беларусі, дазваляе меркаваць, што вялікае значэнне ў позні перыяд эпохі бронзы мелі так званыя кельты — сякеры, у якіх утулка размяінчалася ў абушковай частцы перпендыкулярна лязу. У Скандынавіі кельты датуюцца ў межах 1000—600 гг. да н.э. На Беларусі шырока рас-паўсюджваліся бронзавыя кельты меларскага тыпу, большасць якіх выкарыстоўвалася ў першай чвэрці 1-га тысячагоддзя да н.э. i мела пашырэнне не толькі на прасторах Скандынавй i Беларусі, але i Усходняй Прыбалтыкі, Ютландыі, Фінляндыі, Цэнтральнай Расіі¹. Паводле даных спектральнага аналізу, кельт, знойдзены недалёка ад р. Чарніца (Віцебская вобласць), быў адліты з алавяністай бронзы, сыравінай для якой маглі быць радовішчы Цэнтральнай Еўропы².

Сярод адзінкавых i выпадковых знаходак сярэдняга перыяду эпохі бронзы на Беларусі даследчыкі адзначаюць сякеры з бакавымі закраінамі, ці пальштабы (Пінск, Кальвішкі Браслаўскага раёна, Новы Быхаў), якія ма-юць аналогіі ў Скандынавіі i Прыбалтыцы. Ёсць таксама звесткі пра іншыя вырабы эпохі бронзы: бронзавыя мячы, уступчатую сякеру, наканечнік стралы, меднае плоскае цясла i г.д.

Вытвараючая гаспадарка — жывёлагадоўля i земляробства. Працэс актыўнага авалодання вытвараючымі формамі гаспадаркі — земляробствам i жывёлагадоўляй, які пачаўся яшчэ ў неаліце, з пачаткам бронзавага веку стаў паўсюдным.

Носьбіты культур шнуравой керамікі был i аселымі жывёлаводамі i земляробамі. Ix статкі складаліся з буйной i дробнай рагатай жывёлы, свіней i коней, а на полі вырошчвалі пшаніцу, ячмень, авёс, сачавіцу i інш.³

На паселішчах раннябронзавага часу, на якіх жылі нашчадкі неалітычнага насельніцтва, а таксама прышлае насельніцтва—шнуравікі, у пахаваннях, а тым больш на пазнейшых помніках захавалася даволі шмат сведчанняў існавання земляробства. Найперш гэта крамянёвыя сякеры, асабліва з прышліфаванымі лёзамі або запаліраваныя спрэе. Для высечкі лясоў i хмыз-няку пад палі выкарыстоўваліся i зашліфаваныя каменныя сякеры-кліны,

¹Зайкоўскі Э. М„ Цыркунова В. А. Металічныя прылады бронзавага веку Цэнтральнай i Паўночнай Беларусі. С. 57, 58.

²Там жа. С. 58.

³Артеменка И. И. Культуры шнуровой керамики //Эпоха бронзы лесной полосы СССР. М, 1987. С.35.

 

 

магчыма, i некаторыя сякерьгса свідраванымі адтулшамі, хаця апошнія многімі даследчыкамі вызначаюцца як зброя. Зямлю рыхлілі каменнымі, рагавымі i нават драўлянымі матыкамі. Мяркуецца, што тагачаснае насельніцтва Паўночнай У краіны ўжо апрацоўвалa зямл ю з дапамогай i цяглавых жывёл - валоў¹. Падобнае магло існаваць i на Беларускім Палессі. Для жніва служылі масіўныя крамянёвыя пласціны з рэтушаваным краем, а таксама серпападобныя нажы. На поўдні Бел ару ci з сярэднябронзавага часу начал i выкарыстоўваць масіўныя крамянёвыя сярпы з двухбаковай буйной рэтушшу ляза. На тэрыторыях, размешчаных на поўдзень ад Беларусі, бліжэй да старажытных металургічных цэнтраў, былі вядомы і бронзавыя сярпы. Але яны на беларускіх помніках пакуль не знойдзены. Некаторыя каменныя плі-ты i акруглыя камяні маглі служыць для расцірання зерня.

Наяўнасць земляробства ў насел ьніцтва бронзавага веку ўстанаўліваецца таксама па адбітках зерня на кераміцы i па пылку акультураных раслін і пустазелля.

У лясной зоне магло быць перспектыўным толькі падсечна-агнявое (ляднае) земляробства, якое патрабавала вялізнай колькасці сякер. Менавіта ў бронзавым веку назіраўся росквіт дзейнасці Краснасельскіх крамянёвых шахтаў i майстэрань, якія спецыялізаваліся на вырабе такіх прылад.

Значнае месца ў гаспадарцы займала жывёлагадоўля. Так, сярод астэалагічнага матэрыялу на крывінскіх паселішчах паўночнабеларускай куль­туры косці свойскіх жывёлін займаюць каля 25 %. Значыць, каля чвэрці мяснога харчавання тутэишае жыхарства ўжо атрымлівала не з палявання, а з гадоўлі быдла. Прыкладна трэцюю частку статка на Асаўцы-2 складалі каровы i свінні, коней было каля 17%, значна менш разводзілі коз i авечак. Апошнія, мабыць, яшчэ не паспелі адаптавацца ў лясной зоне. Памочнікам чалавека ў выпасе жывёлыбыў сабака.

Такіх жа свойскіх жывёл гадавалі i плямёны сярэднедняпроўскай культу­ры, аднак вынікае, што ў ix жывёлагадоўля ўжо пачала пераважаць над паляваннем. Сярод тшцінецкага населыгіцтва на поўначы Украіны, a напэўна, i на поўдні Беларусі была асабліва распаўсюджана гадоўля буйной рагатай жывёлы. Гэта, відаць, было абумоўлена выкарыстаннем валоў у земляробстве.

Захаванне прысвойваючых форм гаспадаркІ.I з наступленнем новай эпохі на тэрыторыі Беларусі ў многіх рэгіёнах заставаліся нашчадкі мясцовага познанеалітычнага насельніцтва, якія, ужо валодаючы навыкамі земля­робства i жывёлагадоўлі, па-ранейшаму шырока практыкавалі традыцыйныя для лясной зоны заняткі — паляванне, рыбалоўства i збіральніцтва. Прысвойваючая гаспадарка яшчэ мела істотнае значэнне i для прышлага на-сельніцтва культур шнуравой керамікі.

Найбольш сведчанняў аб прысвойваючай гаспадарцы, асабліваў ранні перыяд бронзавага веку, зноў жа маецца на стаянках Крывінскага тарфяніку.

На важную ролю інтэнсіўнага палявання ўказвае не толькі наяўнасць зброі — наканечнікі стрэл i коп'яў, нажы i кінжалы, але i астэалагічны матэрыял. Сярод яго каля 75 % складаюць косткі дзікіх жывёлін. Найбольш рас-паўсюджаным аб'ектам палявання быў лось. На яго прыпадала трэцяя частка ад усіх здабытых млекакормячых, а сярод мясных гэтыя суадносіны яшчэ болын узрастаюць. Другое месца ў мясным рацыёне крывінскага на-сельніцтва займаў дзік. На трэцім знаходзіўся мядзведзь. Значна менш спажывы давала паляванне на высакароднага аленя. На апошніх месцах знаходзіліся тур, казуля, зубр. Натуральна, што гэтыя паказчыкі былі ў прамой залежнасці ад колькасці канкрэтнага віду ў наваколлі. Мясцовыя ўмовы най­больш спрыялі для размнажэння ласёў i дзікіх свіней.

¹Береэанская С.С. Средний период бронзового века в Северной Украине, С. 183.

 

Каб здабыць пушніну, палявалі на куніц, барсукоў, лісіц, выдраў. Аднак костак гэтых жывёлін на паселішчах сустракаецца мала, таму бачна, што здабытчыкаў цікавіла найперш шкура. Шмату культурных напластаваннях костак бабра. Ен даваў не толькі футра, але i спажыву.

Калі меркаваць па памерах костак, забіваліся дарослыя асобіны — фауна выкарыстоўвалася рацыянальна.

У балотна-азёрным краі важным аб'ектам палявання з'яўляліся птушкі, пераважна вадаплаўныя. Мяркуючы па матэрыялах Крывіны-1,2, здабывалі найбольш кракву, сярод костак траплягоцца рэшткі гусі звычайнай i гу-менніка, шыраканоскі, шэрай качкі, шылахвосткі, чырка-траскунка, гогаля, паганкі вялікай, гагары. Жыхары Асаўца-2 таксама палявалі пераважна на вадаплаўных птушак, асабліва на розныя віды качак.

Шмат на Крывінскіх паселішчах i сведчанняў рыбалоўства. Гэта гарпу­ны i кручкі, грузілы i паплаўкі да сетак, рэшткі пастак з прутоў i лучынак, пешні для падлёднай лоўлі з масіўных трубчастых костак, фрагменты чоўнаў. Важнейшыя сведчанні рыбалоўства—косткі рыбы i луска. Скапленні апошняй у Асаўцы-2 утвараюць лінзы таўшчынёй да 10 см i больш. Кал i меркаваць па наяўных костках, тут найбольш лавілі акунёў, крыху менш — шчупакоў. Здабычай рыбака былі таксама ляшчы, плоткі, ліні. А вось костак сама, карася i ярша выўлена зусім мала.

Важнай галіной гаспадарчай дзейнасці чалавека лясной зоны нават у бронзавым веку, асабліва ў яго пачатку, заставалася збіральніцтва. У напластаван­нях крывінскіх стаянак даволі шмат рэшткаў лясных i вадзяных арэхаў, жалудоў, насення жоўтай лілеі, карнявішчы якой таксама ішлі ў харч. Багата на помніках і ракавін перлавіцы. Яны ў здробненым выглядзе выкарыстоўваліся пры лепцы посуду, аднак запасы малюскаў у развалах некаторых гаршкоў даюць магчымасць дапусціць, што ix мяса спажывалася чалавекам.

Апрацоўка каменю, костак, рагоў i дрэва. Выраб керамікі.Большасць зброі i прылад працы жыхары Беларусі ў бронзавым веку па-ранейшаму выраблялі з каменю. Пры гэтым у асноўным захаваліся неалітычньш прыёмы крэмнеапрацоўкі. Аднак у ёй ужо праяўлялася і тое новае, што было характерным для бронзавага веку. Kpai некаторых рэжучых i колючых вырабаў пачалі пакрываць ахайнай струменьчатай або пільчатай рэтушшу. Распаўсюдзілася шліфаванне крамянёвых сякер, асабліва на лёзах. Усё часцей пачалі выкарыстоўваць трохвугольныя наканечнікі стрэл з шыпамі паабапал увагнутай асновы.

Акрамя крэменю ў бронзавым веку шырока выкарыстоўваліся іншыя пароды каменю. 3 ix шляхам абабівання і наступнага шліфавання па ўсёй паверхні рабілі плоскія сякеры-кліны, долаты, цёслы, матыкі. Шліфаванне праводзілі на каменных плітах. Майстравалі таксама сякеры i булавы з пра-свідраванымі адтулінамі для рукаятак. Большасць матык таксама мела такія ж адтуліны. Свідраванне выконвалася з дапамогай свідравальнага станка, асноўнай рабочай часткай якога была трубчастая костка з пяском. Сярод знаходак на помніках бронзавага веку часам знаходзяць стрыжні-высвідравіны, а таксама прылады з незакончаным свідраваннем. Каменнымі былі большасць грузілаў для сетак i іншых рыбалоўных прыстасаванняў.

У канцы бронзавага веку з больш значным пашырэннем металічных вырабаў у крэмнеапрацоўцы назіраецца заняпад. А вось каменнымі сякерамі карысталіся яшчэ i ў наступную эпоху — у жалезным веку.

Людзі эпохі бронзы па-ранейшаму выкарыстоўвалі для сваіх патрэб i іншыя матэрыялы, асабліва косці, рогі i дрэва. 3 косці i pora майстравалі зброю — наканечнікі стрэл i нават коп'яў, кінжалы; прыстасаванні для рыбалоўства — кручкі i жэрліцы, гарпуны, пешні для падлёднага лову, нажы для разборкі рыбы; прылады працы — праколкі, іголкі, нажы, рубячыя i колю-

чыя прылады, інструменты для апрацоўкі крэменю, скуры, керамікі; побытавыя рэчы — лыжкi, шпількі для вопраткі; упрыгожанні — розныя падвескі, плоскія кольцы, пранізкі. 3 pora i косці рабілі духавыя музы­кальный інструменты, выявы людзей, звяроў i птушак.

Рогі i косці выкарыстоўвалі паўсюдна. Але для жыхароў нашай поўначы, беднай на крамя-нёвую сыравіну, гэты матэрыял меў асабліва вялікае значэнне.

З'яўленне шліфаваных рубячых прылад дало новыя магчымасці для выкарыстання дрэ-ва. 3 яго рабілі жытло, гаспадарчыя i культавыя збудаванні — бажніцы, чоўны.

Асноўныя прыёмы вырабу керамікі былі выпрацаваны яшчэ ў неалітычны час, асабліва ў яго пазнейшы перыяд. Жыхары бронзавага веку Бел ару ciляпілі пераважна пласкадонны посуд, найбольш распаўсюджаны тып якога складалі гаршкі з выдзеленай шыйкай. Выкарыстоўвалі таксама розныя слоікі, місы, кубкі і інш. З'явіліся раней зусім невядомыя друшлякі.

Кераміка была звычайна танкасценная i добра выпаленая. У сценках не заўважаюцца дамешкі арганікі, асабліва валакністай, яе замянілі пясок, жарства i шамот. Паверхні пасудзін былі гладкія або заштрыхаваныя, у не­каторых вьшадках яны звонку пакрьшаліся ангобам. У арнаментах часам захоўваліся элементы з папярэдняй эпохі, асабліва ямкі пад краем венца. Аднак у цэлым стыль аздаблення керамікі бронзавага веку істотна мяняецца. Узоры пераважна канцэнтруюцца ў версе пасудзін, з'яўляюцца амаль невя­домыя ў папярэдні час элементы — наляпныя карбаваныя валікі i вушкі. У канцы эпохі назіраецца заняпад керамічнай арнаментацыі,

Абмен. Далейшае эканамічнае развіццё ў эпоху бронзы прыводзіла да фарміравання некаторай спецыялізацыі асобных раёнаў i груп насельніцтва на вытворчасці тых або іншых відаў прадукцыі, што спрыяла абмену. У бронзавым веку такая спецыялізацыя развівалася пераважна ў залежнасці ад геаграфічных асаблівасцей пэўных рэгіёнаў, у прыватнасці ад наяўнасці сыравіны i матэрыялаў, якія карысталіся попытам, арыентацыі рэк, распаўсюджвання унікальнай флоры i фауны i г.д. У меншай ступені скіраванасць на пэўную вытворчасць магла залежыць ад культурных традыцый, палітычнай арыентацыі і некаторых іншых прычын. Абмену спрыяла таксама фарміраванне груп людзей, якія спецыялізаваліся на апрацоўцы металаў, здабычы крэменю i інш. У выніку пашырэння вытвараючай гаспадаркі назіраецца арыентаванасць некаторых чалавечых супольнасцей на жывёлагадоўчыя заняткі, a іншых — на захаванне паляўніча-рыбалавецкага укладу жыцця, што таксама прыводзіла да пашырэння практыкі абмену.

Предметам абмену становіцца метал, радовішчы і кампаненты для атры-мання сплаваў з якога знаходзіліся толькі ў пэўных рэгіёнах. Адсутнасць сваіх радовішчаў меднай i іншых руд, неабходных для выплаўкі медзі i брон-

зы, вымушалі старажытных жыхароў Бела­русі карыстацца, як i раней, крамянёвымі i касцянымі прыладамі або наладжваць абменныя сувязі для атрымання металаў ад суседзяў. У ранні перыяд бронзы на поўдзень Беларусі металічныя вырабы або сыравіна для ix вытворчасці маглі трапляць праз пасрэднікаў з Каўказскага i Балка­нам Карпацкага металургічных рэгіёнаў. На пэўным этапе такімі пасрэднікамі пры распаўсюджванні металу i металаапрацоўчых традыцый на поўнач у асяроддзе сярэдне-дняпроўскай культуры маглі выступаць плямёны катакомбнай культуры, а таксама насельніцтва са шнуравой керамікай Украінскага Перадкарпацця, Падолля i Валыні. 3 пашырэннем вытворчасці металічных вырабаў i пастуттовым складваннем у сярэдні i позні перыяды бронзавага веку іншых рэгіянальных цэнтраў металавытворчасці насельніцтва тэрыторыі Беларусі пашырае геаграфію абменных сувязяў. Металічныя прылады, упрыгожанні ў гэты час трапляюць у межы нашага краю не толькі з Каўказа, Украіны i Цэнтральнай Еўропы, але i ca Скандынавіі, Ютландыі, Прыбалтыкі, цэнтральных раёнаў Расіі,

Аднак выяўленне канкрэтных ніляхоў i сувязяў пэўных рэгіёнаў, дынаміка i час наступления металу застаюцца дагэтуль нявырашанымі.

Важным i даволі прэстыжным прадметам імпарту ў эпоху бронзы быў бурштын. Бліжэйшыя ад Беларусі і буйнейшыя ў свеце радовішчы бурштыну знаходзяцца на паўднёвым узбярэжжы Балтыйскага мора. Адсюль па Дзвіне, Неману, Вісле i Бугу гэта выкапнёвая смалатрапляла на тэрыторыю Беларусі, Украіны, Верхняга Паволжа, Усходняга Міжземнамор'я. Вялікае зиачэнне ў ранпябронзавы перыяд для насельніцтва Беларусі набываў дзвінскі бурштынавы шлях з яго адгалінаваннем на Падняпроўе. Шмат бурштынавых упрыгожанняў знойдзена на Падзвінні на паселішчах паўночнабеларускай культуры (Крывінскі тарфянік на мяжы Сенненскага i Бешанковіцкага раёнаў). Бурштынавыя вьфабы пранікалі таксама на Верхняе Падняпроўе ў асяроддзе насельніцтва сярэднедняпроўскай культуры.

У адным з пахаванняў сярэднедняпроўскай культуры на могільніку Страліца знойдзена фаянсавая пацерка. Картаграфаванне падобных вырабаў, знойдзеных у Еўропе, паказвае, што найбольш ix канцэнтруецца ў Цэнтральнай i Цэнтральна-Усходняй Еўропе¹. Апошнім часам даследчыкі схіляюцца да меркавання аб цэнтральнаеўрапейскім паходжанні фаян-савых пацерак ранняга перыяду бронзы, тэхналогія вытворчасці якіх прыйшла сюды на хвалі ўплываў цывілізацыі Бліжняга Усходу адначасова з пашырэннем металургіі бронзы². Аднак пакуль нявызначанымі заста­юцца шляхі ix распаўсюджвання ў Еўропе. Найбольш верагодна, што та­кая пацерка на бераг Сожа магла трапіць з бліжэйшых цэнтральна-ўсходнееўрапейскіх раёнаў.

Harding A. The earliest glass in Europe//Archeologtckerozhledy, T. XXIII., 1971. S.190,191.

²Kadrow S. Gospodarka i społeczeństwo. Wczesny okres epoki brązu w Małopolsce. S. 189—191, 193.

 

 

Прадметам абмену ў эпо­ху бронзы, асабліва на раннім этапе, быў высакаякасны крэмень. Некаторыя вырабы, такія, як крамянёвыя шліфаваныя сякеры, наканечнікі дроцікаў, сярпы, маглі трапляць у цэнтральныя i ўсходнія раёны Палесся, дзе адсутнічаюць радовішчы якаснага крэ-меню, з суседняй Валыні i За-ходняга Палесся. Менавітана Валыні жыхары многіх пасе-лішчаў бронзавага веку спецыялізаваліся на здабычы i апрацоўцы мясцовага шэрага крэменю, які разыходзіўся на суседнія тэрыторыі. У бронзавым веку квітнела шахтавая крэмнездабыча на Краснасельскіх радовішчах пад Ваўкавыскам. Тут жа дзейнічала i мноства спецыялізаваных майстэрань па вырабу нарыхтовак сякер, якія пераважна ішлі на абмен.