Аудит отчетын жасау.

Аудитор (аудит фирмасы) аудиторлық тексеру нәтижесі туралы аудитор отчетын жасайды. Оны тапсырушыға аудит шартында белгіленген мерзімнен кешіктірмей өткізуі қажет. ол процесс арнайы құжат “қабылдау-өткізу актісі” арқылы орындалады. Негізінде, аудит отчеты қорытынды Қазақстанның 5-ші стандартында келтірілген “Қаржы отчетын тексерудің аудиторлық қорытындысы” талабына сәйкес жасалынады.

Басқалай көрсетілген аудиторлық қызметтер арнайы анықтама жазып берумен, сараптау қорытындылары немесе басқалай түрдегі актілермен анықталып тапсырылады.

Негізінде аудит отчетының мазмұны мен формасы арнайы принциптерге сәйкес болуы қажет. Олар:

- отчет тақырыбы болуы қажет, себебі әрбір отчет басқа отчеттардан өзінше бөлектеніп байқалатын болуы қажет;

- аудит отчетында аудит көлемі, мақсаты, ондағы ақпараттың шектелуі анықталуы қажет;

- аудит отчеты басылымға шығатын болса, онда оған қоса сол отчетқа негіз болған қаржылықты анықтаушы құжаттар да басылымға бірге шығуы қажет;

- аудит отчетында бардық тексерілген қаржылықтыанықтайтын құжаттар түгелдей көрсетілуі қажет;

- отчетта аудитке құқылық негіз болатын заң құжаттары, нормативтік құжаттар көрсетілуі қажет;

- отчеттың мазмұнында тұтынушылар үшін қажет ақпараттар, бухгалтерлік және аудиторлық стандарттар талабына сай, тексеру методикасын дұрыс қолданғаны анықталған болуы қажет;

- отчет мазмұнында келтірілген анықтамалар, түсініктер өте тиянақты, түсінікті, күдіксіз анық болуы қажет.

Осы принциптерге негізделе отырып, Қазақстанның 5-ші стандартында аудит қорытындысының негізгі элементтері келтіріліп, оның мазмұны мен жүйесі анықталған. 5-ші стандартта субъект басшысының қаржы отчеты туралы жауапкершілігі және аудитордың аудиторлық қорытындысына жауапкершілігі нақты көрсетілген.

Аудитор қорытындысының негізгі бөлімінде аудитор тексеруінің жалпы көлемі, мазмұны келтіріліп, оның құқылық жағы Қазақстан стандартына сүйене отырып жүргізілетіндігі көрсетіледі. Осы аудит материалын қолданушылар, тұтынушылар үшін сенімді ақпарат болады. Аудит қорытындысының негізгі бөлімінде келтірілген ақпарат қаржы отчетында жіберілген қате немесе кемшіліктер болуы мүмкіндігін, аудит рискісі қандай мөлшерде болатынын қарастырады. Яғни, ол көрсеткіштерді информация тұтынушылардың есіне салады. Одан кейін, аудит технологиясының барысы көрсетіледі:

а) тест арқылы талдау жасау, қаржы отчеттарын құжаттар арқылы дәлелдеу, анықтау;

б) бухгалтерлік есеп принциптерін, оның қаржы отчетын жасаудағы тиімділігін нақты, дәлелді түрде көрсету;

в) жалпы қаржы отчетына баға беру.

Аудит отчетының қорытындылау бөлімінде аудит қорытындысын жасау қажет.

3. Аудит қорытындысының түрлері

Қазақстандағы аудит стандартының талабына сәйкес аудит қорытындысының формасы мен мазмұны бір жүйеге келтірілген. Шет елдер тәжірибесіне сүйене отырып қазір Қазақстанда аудит қорытындысы төрт түрде (үлгіде) жазылады:

1). күдіксіз-сенімді аудиторлық қорытынды;

2). күдіксіз-ескерту келтірілген қорытынды;

3). күдікті-сенімсіз аудит қорытындысы;

4). теріс қорытынды.

Күдіксіз-сенімді аудит қорытындысы, аудиторлық тексеру барысында ешқандай қате қаржылық отчеты мүлтіксіз дұрыс болған жағдайда, бухгалтерлік есеп процесі заңдылықпен, мемлекет бекіткен ереже-нұсқау талабына, бухгалтерлік-аудиторлық стандартқа сәйкес жүргізілген жағдайда ғана беріледі.

Аудит қорытындысының екінші үлгісі, күдіксіз ескерту келтірілген қорытындысын жасауға, аудиттік тексеру барысында әр түрлі себептер кездесуіне байланысты болады. Мысалы аудит шартының талабына сәйкес аудит объектісінің тұйықтылығына, шектелуіне байланысты, тапсырушы субъектісі бастығының өз тарапынан шектелген талап қоюына байланысты, есеп саясатында келтірілген шешімдер талабына байланысты. Яғни, аудитордың күдіксіз-сенімді қорытынды жасауға өз тарапынан сенімді болмаған. Сондықтан, ол күдіксіз, бірақ ескерту келтірілген аудиторлық қорытынды береді.

Аудит қорытындысының үшінші үлгісі, күдікті-сенімсіз қорытынды жасауға, аудит тексеруі барысында қаржы отчетының, бухгалтерлік есеп жұмысының, есеп саясатының орындалмауына байланысты беріледі. Тапсырушының талабы аудит принциптеріне қарсы келгендіктен аудитор өзінің дербес тәуелсіздігін сақтайды. Оған негіз болатын аудитор этикасының кодексі.

Аудит қорытындысының төртінші үлгісі - теріс қорытынды. Субъектінің қаржы отчеты, бухгалтерлік есебі, бухгалтерлік-аудиторлық стандартқа сәйкес жүргізілмеген, мемлекет заңын, бухгалтерлік есеп ереже нұсқауын орындамаған жағдайда жазылады.

Аудит қорытындысы негізінде құпиялық принципте ұсталатын құжат. Сондықтан, аудит қорытындысы тек қана тапсырушының қолына тікелей тапсырылады. Тапсырушыға аудит қорытындысымен бірге аудит отчеты тапсырылады. Отчет өте тұжырымды, мәдениетті тілде жазылуы қажет. онда дөрекі, заңдылық ұғымдар кездеспеуі керек. Сонымен қатар ешқандай өлшем (цифр), сан, сомма көрсеткіштері келтірілуі қажет. ондағы мақсат тапсырушы субъектілерінің шаруашылық құпиялығын сақтау. Аудитор өзінің отчетында, тапсырушының бухгалтерлік есебінде, қаржы отчетында, тағы басқалай экономикалық жұмысындағы кемшіліктерді, қателерді нақты анықтап көрсетеді. Ал, соны түзету немесе бухгалтерлік стандарт талабына сәйкес етіп жөндеу, ол субъектінің жұмысы. Аудитор ешқандай есеп жұмысын немесе басқалай экономикалық қызмет жасауға міндетті емес.

 

Әдебиеттер : 1.7.1. ( 1. 78-81, 84-91)

7 –тақырып. Ұзақ мерзімді активтердің есебінің аудиті

1. МЕА-ді топтау және бағалау есебінің аудиті

2. Нақты қолда бар МЕА-дің кіріс, шығысын және қозғалысын есепке алудың аудиті

3. Негізгі құралдарды сақтаудың, есепке алудың және пайдаланудың аудиті

4. Негізгі құралдарды топтап сыныптау, бағалау және қайта

бағалау есебінің аудиті

 

  1. Материалды емес активтерді топтау және бағалау

есебінің аудиті

Шаруашылықтың мүліктерінің құрамында соңғы кездерде отандық бухгалтерлік есептің жаңа нысандарының қатарына жататын материалдық емес активтердің үлесі арта түсуде. Бұрын онша етене таныс емес жаңа нысандардың есебін жүргізуде түсініксіздіктердің кездесіп отыратыны заңды құбылыс. Аудитор материалдық емес активтердің қатарына жататын активтерді анықтап, топтау, бағалау, кіріс-шығыс құжаттарын рәсімдеу тәртіптеріне және амортизация есептеу ерекшеліктеріне назар аударып, бағдарлама жасауға, тексерілетін мәселелерді анықтауға міндетті.

Материалдық емес активтер дегеніміз - нақты табиғи қалпы жоқ, бірақ «сезілмейтін құндылық» қабілетіне ие, шаруашылыққа ұзақ уақыт (бір жылдан жоғары) немесе үнемі қосымша табысәкелетін, әрі субъектінің иелігінен шығару мүмкіндігіне иеактивтер. Материалдық емес активтерге аудиторлық тексеру жүргізген кезде оларға тән ерекшеліктерін білудің маңызы өте зор. Материалдық емес активтерді шаруашылық қызметінде алатын орнымен қызметіне қарай, олардың материалдық-заттық қалпының, яғни табиғи мағынасының болмағандығына қарамастан,оларды ұзақ уақыт бір жылдан жоғары пайдалану барысында табыс әкелетін және алшақтату белгілеріне сүйене отырып 3 топқа бөледі: интеллектуалдық меншік; мүлікті пайдалану құқы; кейінге қалдырылған шығындар.

Жалпы материалдық емес активтерді аталған үш топқа болудің негізгі мақсаты - оларды тізбектеп қайта-қайта жазып жатпай-ақ, топтар бойынша тұтас қарастыру.

Күшіндегі заң актілеріне сәйкес интеллектуалдық меншікке жататындар: авторлық құқық (ғылым, әдебиет,) өнер туындыларына аралас құқық нысандары (ЭЕТ бағдарламалары мен базалары), патенттер (өнертапқыштық, жаңалық ашу, өндірістік үлгілер, селекциялық жетістіктер, пайдалану куәліктері (тиімді үлгілерді, тауар, қызмет көрсету белгілері) лицензиялық келісімдер, «НОУ-ХАУ», «ГУДВИЛЛ» және т.б.

Аудитор материалдық емес активтердің топталуын тексерген кезінде мына мәселелерге назар аударуға тиісті:

- материалдық емес активтерге азаматтардың интеллектуалдық және іскерлік қасиеттері, оның біліктілігі және еңбекке қабілеттілігі жатпайтындығын, өйткені оларды азаматтан ажыратып (алшақтатып) басқа тұлғаға беру мүмкін емес;

- ұйымдастыру шығындарын және гудвилды субъектіден бөлек қарауға болмайтындығын. Өйткені, ұйымдастыру шығындарын және гудвилды субъектіден тыс және жалға беру, сату және басқадай пайдалану мүмкін емес.

Материалдық емес активтерге амортизация есептеп, өндіріс шығындарына немесе басқа көздердің шоттарына тарату арқылы жабу үшін олардың бастапқы құнын дұрыс анықтап бағалаудың маңызы зор.

2. Нақты қолда бар МЕА-дің кіріс, шығысын және қозғалысын

есепке алудың аудиті

Аудитор материалдық емес активтердің топталуы және бағалануымен танысқаннан кейін, оларды кіріске алу талаптарына сәйкестігіне көз жеткізе отырып, тексеруді жалғастырады.

Аудитор материалдық емес активтердің сипаттамаларына, ерекшеліктеріне қарай, талаптарға сай анықталып, кіріске алынғандығын тексеруді, материалдық емес активтердің шаруашылықтың бухгалтерлік есеп балансындағы көрсеткішіне, бас кітаптағы және басқа да есеп регистрларындағы, машина жазбалардағы, материалдық емес активтердің сиитетикалық шоттарындағы, қалдықтарының жиынтығының сәйкестігін салыстырудан бастайды. Бухгалтерлік есеп шоттар жоспарының 2730 «Басқадай материалдық емес активтер» синтетикалық шотының дебетінде материалдық емес активтердің кіріске алынған құнын көрсетеді. Материалдық емес активтердің құнының есебін тексеруді, субъектінің материалдық емес активтерге меншіктік (тұрақты немесе уақытша) құқын растайтын, бастапқы құжаттарымен және берілген құқықтық мерзімдерімен таныса отырып жалғастырады.

Материалдық емес активтер нысандары бастапқы бағаланған құны бойынша көрсетіледі: жарғылық капиталға үлесі ретінде берілген активтерді тәуелсіз аудиторлық тексеру растаған тараптарының келісімі бойынша (келісілген құнында); басқа шаруашылықтардан және тұлғалардан сатып алынған нысанды сатып алу және оны пайдалануға жарамды жағдайға жеткізу бойынша нақты жұмсалған шығындарымен; басқа шаруашылықтардан және тұлғалардан тегін төлем ақысыз алынғандарын сараптау жолымен.

Аудитор материалдық емес активтер бастапқы бағаланған құнында дұрыс көрсетілгендігін тексерумен шектеліп қана қоймай, сонымен қатар материалдық емес активтер нысандарының қолда бар екенін дәлелдейтін ішкі қозғалыс құжаттарын тексерумен қатар, шаруашылықтың активті алу фактісін растайтын құжаттарына тексеру жүргізу қажет.

Аудитор материалдық емес активтердің кіріске алу құжаттарын зерттеп, материалдық емес активтердің әр түрлі каналдар арқылы түсу жолдарының есепте дүрыс көрсетілуін тексеруге тиісті.

Материалдық емес активтер шаруашылыққа әр түрлі жолдар арқылы түсуі мүмкін: құрылтайшылардың жарғылық капиталға үлесі ретінде (құны құрылтайшыларының келісімі бойынша анықталады) жабдықтаушылардан сатып алу жолымен (құны нақты шығындарына қарай анықталады); басқа да шаруашылықтардан және жеке тұлғалардан төлем ақысыз тегін алу жолымем (құны нарықтық бағасына қарай анықталады) және т.б. Материалды емес активтер нысандары шаруашылықтың өзінде дайындаудың нәтижесінде де нақты өзіндік құны бойынша кіріске алынуы мүмкін.

Материалды емес активтерді сатып алуға /сатып алу, дайындау/ байланысты шығындары күрделі сипатты болғандықтан, оларды есепке алудан бұрын 2930 «Аяқталмаған құрылыс», «Материалдық емес активтерді жасау бойынша шығындары» аралық шотында дұрыс жинақталып таратылғандығына баса назар аудару қажет.

Аудитор, сондай-ақ материалдық емес активтерді қабылдау актісінің әрбір нысанға бір дана етіп толтырылғандығын, бірнеше біртектес активтерді қабылдау ортақ бір дана акт жасау арқылы жүзеге асырылғандығына баса назар аударуға тиіс. Толтырылған қабылдау актілерінің дер кезінде шаруашылықтың бухгалтериясына беріліп, оған бас бухгалтердің қолы қойылып, шаруашылықтың басшысының немесе бұған уәкілетті тұлғаның, бекіткендігін тексереді. Қабылдау актісі бекітілгеннен кейін кіріске алынған нысандардың барлық түрлеріне шаруашылықтың бухгалтериясында «Материалдық емес активтерді» есепке алудың мүліктік карточкалары ашылып, олардың «Материалдық емес активтерді есепке алудың тізімдемесінде» топтастырылғандығын, тізімдемеде активтердің аталуы, айдын басындағы және аяғындағы қалдықтары, айлық айналымы дұрыс көрсетілгендігін тексереді.

Материалдық емес активтерді кіріске алу құжаттарында міндетті түрде басқа да маңызды көрсеткіштерімен бірге, нысанның пайдалы қызмет ету қоса мерзімі көрсетіледі. Материалдық емес активтердің пайдалы қызмет ету мерзімінде өнімнің (жұмыс, қызмет) өзіндік құнына, бастапқы құнын амортизациялау арқылы өзінің пайдалану мерзімін жоюдың нәтижесінде тіршілік етуін тоқтатып шығысқа шығарылады. Материалдық емес активтер, сондай-ақ тегін берудің жарғылық капиталға үлес ретінде қосудың, жалға берудің нәтижесінде де шығысқа шығарылады.

Материалдық емес активтердің шығысқа шығарылу себебін тексергенде аудитордан мына мәселелерге назар аударуды талап етеді:

- материалдық емес активтердің қозғалысының операцияларының дұрыс құжатталғандығына; өндіріс шығындарына амортизациялану құны дұрыс есептеліп жазылғандығына;

- шығысқа шығару операцияларының корреспонденцияларының дұрыс берілгендігіне;

- материалдық емес активтерге есептелген салыктардың дұрыстығына.

Сонымен қатар, шығысқа шығарылған материалдық емес активтердің нәтижелерінің дұрыс анықталғандығын шығыс жасау актілерінің талапқа сай толтырылғандығын және олардың шығысқа шығарылу себептерін анықтауға тиіс. Сондай-ақ аудитор материалдық емес активтердің моральдық тозудың нәтижесінде шығысқа шығарылу операцияларын да назарынан тыс қалдырмауы керек.

3. Негізгі құралдарды сақтаудың, есепке алудың және пайдаланудың аудиті.

Негізгі құралдар дегеніміз - материалдық және материалдық емес өндірістік салаларда еңбек құралы ретінде ұзақ мерзімге (бір жылдан жоғары) қасиетін, қалпын жоймай сақтап пайдаланылатын материалдық активтер.

Негізгі құралдар субъектінің материалды-техникалық жарақтану базасын құраудың негізін қалыптастырып, қызметіндегі жетекші бағыттарды іске асыруда маңызды рөл атқарады. Негізгі құралдарды сақтау, есепке алу және пайдалану ерекшеліктерінен оның аудитінің мақсаты туындайды. Яғни аудитінің мақсаты - негізгі құралдардың сақталу орындары бойынша ішкі және сыртқы қозғалыстарының құнына, пайдалы қызмет ету мерзіміне енгізілген өзгерістерінің дер кезінде бухгалтерлік есепте дұрыс керсетілгендігін және оларды қорытынды есептегі мәліметтерімен сәйкестігін тексеру болып табылады.

Аудитордың міндеті қолда бар негізгі құралдардың сақталуын бақылаудың қалай ұйымдастырылғандығын тексерумен шектелмейді. Оларды сақтауды қамтамасыз етуге байланысты атқарылған іс-шараларды да тексеруге міндетті. Отандық және шетелдік авторлардың жасаған бағдарламаларына сүйене отырып, негізгі құралдардың сақталу және пайдалану есебінің аудитінің бағдарламасы мынандай мәселелерді қамтиды:

- баланстың көрсеткіштерінің, бас кітап, есеп регистрларындағы және машинажазбалардағы мәліметтермен сәйкестігін тексеруді;

- негізгі құралдардың аналитикалық және синтетикалық есебінің дұрыс жүргізілгендігін тексеруді;

- негізгі құралдарды сақтау, пайдалану орындарындағы нақтылығын және оларға бақылаудың қамтамасыз етілгендігін тексеруді;

- негізгі құралдардың ішкі және сыртқы қозғалыстарының дұрыс құжатталғандығын тексеруді;

- негізгі құралдардың дұрыс топталып сыныпталғандығын тексеруді;

- негізгі құралдарды бағалау және сыртқы қозғалыстарының дұрыс құжатталғандығын тексеруді;

- негізгі құралдарды кіріске алу және шығыс жасау операцияларының дұрыстығын тексеруді;

- негізгі құралдарға тозу есептеу және амортизациялану операцияларының дұрыстығын тексеруді;

- негізгі құралдарды жөндеуге (күрделі ағымдағы) жұмсалған шығындардың негізділігін және олардың бухгалтерлік есеп шоттарында дұрыс көрсетіліп таратылғандығын тексеруді;

- негізгі құралдардың техникалық жағдайын және олардың тиімді пайдалануын тексеруді;

- негізгі құралдарды сақтандыру және оларға салық есептеу операцияларының дұрыстығын тексеруді.

Негізгі құралдарды, аудитордың бағдарламасы көрсетіп отырғандай, алдымен олардың баланста дұрыс көрсетілгендігін тексеру үшін 2410 «Негізгі құралдар», 2420 «Негізгі құралдардың амортизациясы және құнсыздануы» бөлімшелерінің құрамына енген синтетикалық шоттарындағы қалдықтарының Бас кітаптағы басқа есеп регистрларындағы, машинажазбалардағы көрсетілген мәліметтермен және аналитикалық есеп шоттарындағы көрсеткіштерінің қосындысының жиынтығы синтетикалық есеп шоттарындағы мәліметтерімен сәйкестігін анықтау қажет. Олардың есепті кезеңдегі бастапқы және соңғы қалдықтары айлық айналымдары сәйкес келуі керек. Мәліметтерінде ауытқулар кездескен жағдайда, себебін анықтау үшін субъектіге негізгі құралдарға түгендеу жүргізуді ұсыну керек.

 

4. Негізгі құралдарды топтап сыныптау, бағалау және қайта бағалау есебінің аудиті

Аудитор негізгі құралдар нысандарының топталып сыныпталуын тексерген кезде кейбір мәселелерді анықтап көз жеткізуге міндетті:

- негізгі құралдарды кіріске алу есеп актісіне тіркелетін техникалық құжаттарының сақталғандығына, олардың сақталу тәртібіне және кімдердің жауап беретіндігіне;

- негізгі құралдар нысандарының толық мінездемесі жазылған мүліктік есеп карточкаларының сақталғандығына;

- негізгі құралдар нысандары сәйкес белгілеріне қарай кіріске алынып, техникалық құжаттары мен мүліктік карточкаларының негізінде топтаудың жүзеге асырылғандығына.

Аудитордың басты мақсаты - негізгі құралдар нысандарының пайдалану мақсатына, сипатына, заттық нысанына, меншіктік қатынасына, болмыстық құрамдарыма қарай дұрыс топталып сыныпталғандығын анықтау болып табылады.

Аудитор негізгі құралдардың топталып, сыныпталу тәртібіне сәйкестігімен танысқаннан кейін, олардың бағалану тәртібіне назар аударуы тиіс. Егер бұлардың әрқайсысына қысқаша тоқталатын болсақ:

1. Өндіріске пайдалану мақсаты бойынша негізгі құралдар екі топқа бөлінеді:

а) өндірістік мақсаттағы негізгі құралдар;

б) өндірістік емес мақсаттағы негізгі құралдар.

Өз кезеңінде өндірістік мақсаттағы негізгі кұралдар пайдалану бағыттарына қарай шаруашылықтың салаларына бөлінеді.

2. Заттық нысанына қарай негізгі құралдар бухгалтерлік есеп шоттарының жоспарында көрсетілген тәртіп бойынша топталады.

3. Меншіктік қатынасына қарай меншіктегі және жалдағы болып болінеді.

4. Пайдалану сипатына карай да пайдаланудағы, пайдалануда жоқ (нақты қолда бар, пайдаланылмай доғаруға қойылған негізгі құралдар) және резервтегі негізгі құралдар болып үш топқа бөлінеді.

5. Болмыстық құрамдарына қарай негізгі құралдар мүліктік және мүліктік емес болып екі топқа бөлінеді.

Болмыстық күйінде ұстап, көзбен көріп, санауға болатын негізгі құралдарды мүліктік топқа жатқызады (үйлер, ғимараттар, машиналар т.с.с.). Ал заттық нысаны жоқ санауға келмейтін күрделі шығындарды мүліктік емес топқа жатқызады (жерді тегістеу, алқаптарды түбіртектерден, тастардан тазалау, эрозияға қарсы жерді гипстеу, әктеу т.с.с. шығындар).

Бухгалтерлік есепте негізгі құралдар бастапқы құны бойынша, есепке алу сәтінде көрсетіліп, оған негізгі құралдарды салу немесе сатып алуға кеткен барлық қажетті шығындар, оның ішінде сатып алған кезде төленген қайтарылмайтын салықтар мен алымдар (үйлер мен жеңіл автомобильдерді сатып алған кезде төленген ҚҚС, сатып алуға арналған шартты жасау кезінде төленген мемлекеттік баж және т.б.), жеткізу, құрастыру, құру, пайдалануға қосу жөніндегі шығындар, құрылыс кезінде берілген несие үшін пайыздар және активті мақсатқа сай пайдалану үшін жұмыс жағдайына келтірумен тікелей байланысты кез келген басқа да шығындар жатады. Негізгі құралдарды тасымалдау, құрастыру, орнату кезінде болған ақауларды жөндеуге кеткен шығындар бастапқы құнға енбей, ағымдағы кезеңнің шығыны ретінде есепке алынады. Аудитор негізгі құралдардың бастапқы құнының анықталу тәртібімен танысқаннан кейін, олардың қалыптасу көздеріне қарай бастапқы құнының құжаттарындағы нақты шығындар көлемінде анықталғандығына назар аударуға тиісті.

Айырбастау операциялары нәтижесінде алынған нысандардың құны алынған активтердің ағымдағы құны бойынша есепке алынып, қосымша алынган (төленген) акша қаражаттар сомасына түзетіліп, ағымдағы құнға теңестіріледі.

Уақыт өткен сайын негізгі құралдардың бастапқы құнына үкімет органдарының шешімімен қайта бағалау жүргізудің нәтижесінде реттеулер енгізіліп, олардың ағымдағы құны анықталып отырылады. Қайта бағалаудьң мақсаты негізгі құралдардың бастапқы бағасын сол кездегі қолданылып жүрген бірыңғай нарықтық бағаға сәйкес келтіру болып табылады.

Қайта бағалаудың нәтижесінде негізгі құралдар бухгалтерлік және қаржылық есепте ағымдағы құны (бағасы) бойынша көрсетіледі. Қайта бағалау субъектінің өз меншігіндегі негізгі құралдарға жүргізіліп қана қоймай, сонымен қатар ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі құрал-жабдықтарға, әлі орнатылмаған қоймадағы құрал-жабдықтарға және біткен күрделі құрылыс нысандарына жүргізілгендігі аудитордың назарынан тыс қалмауы тиіс.

 

Әдебиеттер : 1.7.1. ( 1. 93-99, 104-121)

 

8 - тақырып. Инвестициялар есебінің аудиті

 

1. Ұзақ мерзімді еншілес (тәуелді) серіктестіктердегі және бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардағы нақты инвестициялардың есебінің аудиті

2. Қаржылай инвестициялардың есебінің аудиті

 

  1. Ұзақ мерзімді еншілес (тәуелді) серіктестіктердегі және

бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардағы нақты инвестициялардың есебінің аудиті

Ұзақ мерзімді (айналымнан тыс) активтердің маңызды тарауының бірі - инвестициялар деп мемлекетіміздің ішіндегі және шетелдердегі экономиканың салаларына күрделі қаржы (капитал) түрінде табыс алу мақсатында салынып, жұмсалатын шығындардың жиынтығын айтамыз. Инвестициялар бірнеше баптарға топталады.

- еншілес серіктестіктердегі инвестициялар;

- тәуелді серіктестіктердегі инвестициялар;

- басқа да инвестициялар;

Инвестиция шаруашылықтың экономикасын дамытуда жоғарғы және тұрақты қарқын қалыптастыруда, ғылыми-техиикалық жетістіктерді енгізуде, инфрақұрылымдарды дамытуда маңызды рөл атқарады.

Аудитор еншілес, тәуелді және бірлесіп бақыланатын серік-тестіктердің, Қазақстан Республикасының Азаматгық Кодексінде қаралған баптарға сәйкес құрылғанына көз жеткізіп, нақты инвестиция салу тәртібінің сақталып, салынған салымдардың шаруашылық жарғылық капиталының және материалдық-өндірістік қорлардың өсуіне ықпал еткеніне назар аударуы тиіс. Негізгі (БАС) субъектімен еншілес, тәуелді және бірлесіп бақыланатын шаруашылық серіктестіктердің қатынастарының реттелу тәртіптерімен танысып, олардың іске асырылу жолдарын бағалауға тиіс. Нақты салынған салымдарға негізгі құралдар, материалдық емес активтер, тауарлы- материалдық қорлар және акша қаражаттары түрінде берілген активтер жатады.

Аудитор сонымен қатар негізгі (БАС) субъектімен еншілес, тәуелді және бірлесіп бақыланатын міндеттемелері мен дебиторлық борыштарының өзара есеп айырысу құралы ретінде бір-біріне жатқызу фактыларының орын алғандығын анықтап, олардың рәсімделу тәртіптерімен танысуы керек. Үкіметтің шығарған қаулысына сәйкес қайта бағалауға байланысты салымшылардың үлестеріне реттеулер енгізу тәртіптерінің сақталғандығын анықтап салынған инвестицияның көлеміне қарай үлес қосушылардың еншілес (тәуелді) және бірлесіп бақыланатын серіктестіктердің табысынан алынатын үлестерінің анықталу жолдарымен танысып, есептелген табыстан, табыс салық ұсталып, бюджетке аударылғандығына тексеру жүргізеді.

Еншілес (тәуелді) және бірлесіп бақыланатын серіктестіктердің тіршілік етуін тоқтатып тарауына байланысты олардың мүліктерінің салымшыларына қайтарылу тәртіптеріне байланысты құрылған комиссияның хаттамасымен танысу қажет. Олардың мүліктеріне тәуелсіз сараптау жүргізіліп бағаланғандығын, серіктестіктердің өтелмеген міндеттемелері мен борыштарының құрылтайшыларының арасында наразылық туғызбайтындай етіп бөлінгендігінде көз жеткізіп, дұрыстығын анықтауы қажет. Инвестициялардың қозғалысы бойынша орын алған операциялардың бухгалтерлік есеп регистрларында, машинажазбаларда, таспаларда дұрыс көрсетілгендігін тексеріп, кеткен кемшіліктерді аудиторлық қорытынды есепте көрсетуге міндетті.

2. Қаржылай инвестициялардың есебінің аудиті.

Қаржылай инвестициялар дегеніміз - пайыздар, дивидендтер,роялти және жалақысы түрінде, инвестицияланған капиталдыарттыру немесе коммерциялық қатынастардың нәтижесінде пайда табу мақсатында субъект ие болып отырған актив. Қаржылай инвестицияларға, сондай-ақ пайдаланылмай тұрған жылжымайтын мүлікке салынған инвестиция да жатады.

Аудитор қаржылай инвестициялардың есебін тексеруге кірісердің алдында тексерудің сапасы мен тиімділігін арттыру мақсатында тексеру барысында анықтауды, назар аударуды, тсксеруді талап ететін мәселелер бойынша бағдарлама жасайды:

- баланста инвестициялардың дұрыс көрсетілгендігін тексеру;

- инвестициялардың аналитикалық және синтетикалык есеп мәліметтерінің сәйкестігін тексеру;

- шаруашылықта қаржылай инвестициялардың дұрыс сыныпталуын тексеру;

- инвестициялардың құнын анықтауда бағалану тәртіптерінің қолданылғандығын тексеру;

- нақты қолда бар құнды қағаздардың сақталу орнын аныктайтын бастапқы құжаттарымен танысу;

- құнды қағаздарды сатып алу операцияларының бухгалтерлік есеп жазуларының дер кезінде жүзеге асырылғандығын тексеру;

- қаржылай инвестицияларды қайта бағалаудың нәтижесін, қайта бағалаудың қайталану жиілігін тексеру;

- қаржылай инвестицияларды шығысқа шығару операцияларының бухгалтерлік есеп жазуларының дұрыс, дер кезінде жүзеге асырылғандығын тексеру;

- шаруашылықтың басқа заңды тұлғаларға берген қарыздарының (займдарының) құжаттарымен танысу.

Жасалған бағдарламаға сәйкес, аудитор жылдың басындағы және ағымдағы мәліметтерін салыстырып тексеруге міндетті. Тексеру барысында аудитор қаржылай инвестицияларды дұрыс сыныпталғандығына назар аударып, олардың есебінің шаруашылықтың қабылдаған есеп жүргізу саясатына сәйкес ұйымдастырылғандығына көз жеткізуі тиіс. Қаржылай инвестициялар мақсаттық бағытына және салыну мерзіміне қарай ұзақ мерзімді (бір жылдан жоғары) және қысқа мерзімді (бір жылға дейін) болып екіге бөлінеді.

Аудитор қысқа мерзімді қаржылай инвестициялардың бухгалтерлік баланста ағымдағы құны бойынша немесе сатып алу құны мен ағымдағы құнының ең төмен бағалануы бойынша есепке алынып, олардың ағымдағы құнының өзгеруінен болған табыстың немесе зиянның сол есепті кезеңде танылғандығына тексеру жүргізеді.

Ұзақ мерзімді қаржылай иивестициялардың бухгалтерлік баланста сатып алу құны бойынша қайта бағалаудың нәтижесі ескеріліп, есепке алынған құны бойынша және қоржын негізінде айқындалатын сатып алу құны мен ағымдағы құнының төменгі бағалануы бойынша есепке алынғандығын тексереді.

Әдетте қаржылай инвестициялар операциялары онша көп болмағанымен, құндылығы жөнінен өте маңызды. Аудитор тәртіп бойынша бақылау тестін жүргізбегенімен, қаржылай инвестициялардың әрбір операциясын жеке-жеке мұқият зерттеуге және бағалауға міндетті.

Негізінен күрделі қаржы салымдарының ұйымдастырылуын аудиторлық тексеруді, аудиттің бес бағытына сәйкес жүргізуге тиісті: тіршілік ету немесе пайда болу; толықтық; бағалау; құқық және міндеттеме, тапсыру және ашу. Бұл аталған бағыттар субъектінің басшысының қаржылық саясатында іске асыратын шараларға көзқарасын білдіреді. Осы мәселелерге сүйене отырып, аудитор тексеруге тиісті сұрақтарын кәсіби біліктілікке және нақты дәл белгілеуге тиіс.

Аудитор қаржылай инвестицияларды тексерген кезде құнды қағаздардың түрлеріне қарай есеп мәліметтерінің жинақталып көрсетілгендігіне көз жеткізіп, олардың ерекшеліктеріне назар аударуга тиіс.

Аудитор шаруашылықтың басқа да заңды тұлғаларға берген қарыздарын тексеруге ерекше назар аударып, көңіл бөлуге міндетті. Банк қызметін жүргізуге құқық беретін лицензия болмаған жағдайда бұндай қарыздар ешқандай және несиелік борыштарды катыстырмай тек қана алынған табыстың есебінен субъектінің өз қаражатынан берілуі мүмкін екендігін естен шығармаған жөн.

Аудитор, сондай-ақ инвестицияларды соңғы мүліктік түгендеудің материалдарымен танысуға тиіс. Шаруашылықтағы сақталған құнды қағаздарды мүліктік түгендеу шаруашылықтың басшысының белгілеген мерзімінде және мүліктік түгендеуді өткізу міндетті болған жағдайда субъектінің кассасындағы ақша-қаражаттарын мүліктік түгендеумен бір мезгілде түгендеу жүргізілгендігін анықтауы қажет.

Шаруашылықтан тыс банкте немесе депозиттарийге (құнды қағаздарды сақтайтын арнайы орын) сақтауға өткізілген құнды қағаздарды мүліктік түгендеу кезінде шаруашылықтың бухгалтерлік есебінің тиісті шоттарындағы сомалардың қалдықтарын банктен немесе депозитарийден алынған мәліметтерімен салыстырады.

Бұндай мәліметтер мүліктік түгендеу кезінде шаруашылықтың басшысы арқылы аудиторлық тексеруге қажетті материал ретінде банктен немесе депозитарийден сұратылып алынады.

Ел ішінде және шетелдерде құрылған басқа шаруашылықтың жарғылық капиталдарына шаруашылықтың аударған ұзақ мерзімді қаржылай инвестиция салым қаражаттарын, сондай-ақ басқа шаруашылықтарға берілген ұзақ мерзімді қаржылай және басқа займдарды мүліктік түгендеу кезінде аударылған салымдарды куәландыратын және шаруашылықтың тиісті құқықтарын растайтын құжаттармен танысуға тиісті.

Аудитор жүргізілген мүліктік түгендеудің материалдармен шаруашылықтың басшысын таныстырып, тиісті шешім қабылдауы қажет.

 

Әдебиеттер : 1.7.1. ( 1. 128-141, 3. 47-51)

 

9-тақырып. Ағымдағы активтердің есебінің аудиті

  1. Материалдық құндылықтар, оларды жіктеудің, бағалаудың және түгендеудің аудиті
  2. Аяқталмаған өндіріс есебінің аудиті
  3. Дайын өнімдердің есебінің аудиті
  4. Тауарлардың есебінің аудиті

 

1. Материалдық құндылықтар, оларды жіктеудің, бағалаудың және түгендеудің аудиті

Тауарлы материалдық қорлардың есебінің аудитінің негізгі мақсаты - олардың есебінің дұрыс ұйымдастырылып жүргізілгендігін анықтау болып табылады:

- олардың сақталу және пайдалану орындарындағы қозғалыстары мен нақты қолда барлығы туралы дәлелді мәліметтер алу;

- олардың сақталу ережелерін қамтамасыз ету;

- өндіріске жұмсалу нормаларының сақталуын камтамасыз ету;

- өндіріске қажеті жоқ материалдық ресурстарды табу, анықтау және оларды сату.

Аудитор тауарлы-материалдық қорлардың есебінің ауқымын кеңейтіп, аудиторлық тексеру барысында қаралатын мәселелердің мазмұнын ашатындай іс-әрекеттерді жүзеге асыру мақсатында бағдарлама жасап, тексеру барысында түзетулер мен өзгерістер енгізіп, толықтырып отырады.

Тауарлы-материалдық қорлардың есебінің аудитін тереңдетіп жүргізу үшін жоғарыда келтірілген аудиторлық тексеру бағдарламасын, кеңейте түсетін олардың ішкі жағдайын бақылауды тексеру тестерінің сауалнамасын жасауы қажет.

Аудитор қойылған сұрақтарына алынған жауаптарын зерделеп және талдап ішкі бақылаудың жағдайы туралы қорытынды жасап бағдарламаға сәйкес аудиторлық іс-әрекеттерді жүзеге асырады.

Ұзақ мерзімді активтер сияқты ағымдағы активтерді баптары бойынша мәліметтерін тексерген кезде қолда барлығын, баланстың Бас кітаптың, есеп регистрларының мәліметтерінің арасында тепе-тендіктің сақталғандығын анықтап, синтетикалық және аналитикалық ақпараттардың сәйкестігіне көз жеткізудің маңызы зор.

Есеп саясатында анықталғандай, өндіріс қорларының өзіндік құнын бағалау, арнайы (жалпылама) бірыңғай ұқсастық, орташа есептік құны, ФИФО, ЛИФО әдістерінің бірін қолдану арқылы жүргізіледі.

Материалдарды аудиттеген кезде тасымалдау-дайындау шығындарының нақты өзіндік құнының олардың есептік бағасы бойынша кұнынан ауытқудың таратылу тәртібінің дұрыстығына назар аудару қажет.

Материалдардың нақты өзіндік құнының олардың тұрақты есептік бағасы бойынша құнынан ауытқуын жұмсалған және қоймада тұрақты бағасы бойынша қалдық материалдардың кұндарының арасында пропорционалды таратады. Осы максат үшін материалдардың нақты өзіндік құнымен тұрақты есептік бағасының арсындағы ауытқу пайызының қатынасын тұрақты есептік бағасы бойынша босатылған және қалдық материалдарының құнына көбейтеді.

Материалдардың нақты өзіндік құнының тұрақты есептік бағасынан ауытқуының пайыздық қатынасын формула бойынша анықтайды.

Тб = (Аб+Ас/ Ат+Ак) х 100%

Бұнда, Тб- материалдардың нақты өзіндік құнының тұрақты есептік бағасына ауытқу пайызы;

Аб - айдың басындағы материалдардың нақты өзіндік құнының тұрақты есептік бағасы бойынша құнынан ауытқуы;

Ас - айдың ішінде келіп түскен материалдардың нақты өзіндік құнының тұрақты есептік бағасы бойынша құнынан ауытқуы;

Ат - айдың басындағы материалдардың тұрақты есептік бағасы бойынша құны;

Ак - ай ішінде келіп түскен материалдардың тұрақты есептік бағасы бойынша құны;

Осы пайыз бойынша жұмсалған материалдардың ауытқуын (тиісті шоттарға) шығысқа шығару қажет. Бұл пайызды есептен шығару мәліметтері материалдардың қозғалысының есебінің ведомостінің бөлігінде келтірілген. Материалдық қорларды бағалау және тасымалдау-дайындау шығындарының (ауытқуы; +, -) сомалары сатылған өнімнің, жұмыстың, қызметтің өзіндік құны арқылы жалпы табыстың көлеміне тікелей әсер етеді, демек заңды тұлғаларға салынатын табыс салығының көлемінде. Сондықтан материалдық қорларды бағалауды және оларды өндіріске шығысқа шығаруды дұрыс қолдану салық органдарының бақылауында болатындықтан, аудитор шаруашылық жүргізуші шаруашылықтың бухгалтериясының бұл бағыттағы жұмысын өте мүқият тексеруі қажет.

Материалдық құндылықтардың сақталуын қамтамасыз етуде шикізаттарға, материалдарға, отындарға, косалқы бөлшектерге және басқа да материалды құндылықтарға дер кезінде сапалы түгендеу жүргізудің маңызы зор. Аудитор, нақты қолда бар материалды құңдылықтарға түгендеу жүргізу тәртібінің және оның мерзімінің сақталғандығына толтырылған түгендеудің көшірмесіне салыстыру ведомостіне түгелдеудің нәтижесіне оның шаруашылықтың басшысының қатысуымен жіберген кемшіліктерге қолданылған әкімшілік шараларына тексеру жүргізіп және танысуға міндетті.

 

2. Аяқталмаған өндіріс есебінің аудиті

Аяқталмаган өндірісті тексерген кезде, аудитор 1340 шотының Бас кітаптағы нақты қалдықтарының баланста көрсетілген мәліметтерімен сәйкестігін салыстырып тексеруге міндетті. Ол үшін, есеп мәліметтеріндегі аяқталмаған өндірісті түгелдеу мен олардың қалдықтарын бағалаудың нәтижесінде расталғандығына көз жеткізуі керек. Өнімнің өзіндік құны және қаржылық нәтиже туралы есеп және қорытынды есеп мәліметтерінің дұрыстығы дайын өнімдер мен аяқталмаған өндірістің арасында шығындарын таратудың негізділігіне байланысты болғандықтан, әрбір айдың соңындағы аяқталмаған өндіріс қалдықтарын тексерудің маңызы өте зор. Аяқталмаған өндірістіңқұрамын және бағалауды тексеру үшін бастапқы ақпарат ретінде, өнім өндіру шығындарының (жұмыс, қызмет), кезеңдік шығындардың, әлеуметтік сала бойынша шығындардың және өндірістік ақау бойынша шығындардың есебіне арналған №10 журнал-ордерге ашылған №2 ведомостың мәліметтері қызмет етеді. Бұл ведомоста айдың басындағы аяқталмаған өндіріс қалдығы ведомостың өткен айдағы мәліметі бойынша көрсетілсе, ал айдың соңғы қалдығы аяқталмаған өндірісті түгендеу актісі немесе есептік бағасы бойынша анықталады. Дара, жеке өнімдер шығаратын өндіріс сипатындағы субъектілерде аяқталмаған өндіріс қалдықтары баланста накты өндірістік шығындары бойынша бағаланып көрсетіледі. Жаппай және сериялы өндірісте баланста нормаланған (жоспарланған) өндіріс өзіндік құны бойынша бағаланып көрсетіліп, бұндай жағдай өндірістік шығындардың нормасынан ауытқулары дайын өнімдердің өзіндік құнына шығысқа шығарылады.

Технологиялық үрдіс кезеңі қысқа, жеңіл, тамақ және басқа да өнеркәсіп салаларының субъектілеріндегі аяқталмаған өндірісті бағалауды, жоспарлау, есептеу және өнімді калькуляциялау бойынша тексерген кезде кейбір салалық әдістемелік ұсыныстарда (ережелерде) аяқталмаған өндіріс шығындарының құрамында тек қана негізгі тікелей шығындарын қалдыру қаралғандығын естен шығармаған жөн. Мысалы, тоқыма өнеркәсібінде (иіру және тоқыма өндірісінде) аяқталмаған өндірісті тек қана негізгі шикізаттың және материалдың құны бойынша бағалайды. Өңдеуге байланысты барлық шығындарын, оның ішінде өндіріс жұмысшыларына есептелген еңбек ақы шығындарын бүтіндей дайын өнімге жатқызады. Тек қана жеке өңдеу өндірісінде өңдеу бойынша 50 пайыз көлемінде нормаланған (жоспарланған) өнімнің бірлігіне жұмсалған шығынның нормаланған немесе жоспарланған калькуляциясы есептелетін «Директ костинг» жүйесі бойынша өндірістік есеп ендірілсе, онда 7110, 7210, 7440, 7310, 7320, шоттары бойынша шығындарының қалдықтарын, нақты немесе нормаланған (жоспарланған) өндірістік шығындары бойынша бағаланады.

Егер шаруашылыққа шығарылған өнімді жартылай фабрикат жолымен кіріске алу көзделсе, онда өнім өндіруге жұмсалған шығынды дайын өнімге, жартылай фабрикатқа және аяқталмаған өндіріске бөледі. Жартылай фабрикат күйінде кіріске алынған өнімдерді дайын өнім түрін және материал түрінде де пайдалануға болады. Оны сатқан кезде ол дайын өнімге айналса, өндіріске ары қарай жетілдіре түсу, өңдеу үшін босатылса, онда ол материалдың қатарына жатады. Тоқыма өнеркәсібінде шикізат есебінде пайдаланылған жүн, мақта қашан дайын мата күйінде шыққанша бірнеше цехтан өңдеуден өтеді. Жүнді, мақтаны жуу, кептіру, түту цехы, жіп иіру цехына жібереді, жіп йіру цехынан бояу цехына жіберіледі; боялып кептірілген жіпті тоқыма цехына жөнелтеді, тоқыма цехынан ол дайын өнім болып шығады. Қалған цехтардың бәрінде де сол цехтардың шығарған дайын өнім түрінде өзіндік құны анықталғанымен, оларды кіріске алғанда жартылай фабрикат түрінде кіріске алады. Бұндай жағдайда дайын өнімнің өзіндік құнын жартылай фабрикаттардың өзіндік құндарының жиынтығына оларды оңдеуге жұмсалған шығындарын қосу арқылы табады. Бұндай технологиялық үрдіс тамақ өнеркәсібіне тән қасиет.

Аудитор жоғарыда аталған ерекшеліктерді ескере отырып дайын өнімнің, жартылай фабрикаттың, аяқталмаған өндірістің өзіндік құнына енетін шығындар баптарының олардың элементтерінің дұрыс анықталып таратылғандығына көз жеткізуі керек.

 

3. Дайын өнімдердің есебінің аудиті

Дайын өнім деп сол шаруашылықта толық өңдеуден өткен қолданыстағы стандарттарға сәйкес (бекітілген техникалық жағдайына) келетін техникалық бақылау бөлімі қабылдап қоймаға кіріске алынған өнімді айтамыз.

Баланстың «Дайын өнімдер» баптарында дайын бұйымдардың қоймалардағы қалдықтары көрсетіледі. Дайын өнімдерге өзінің күрделі құрылысы және әлеуметтік саласы үшін сыртқа орындалған өнеркәсіптік сипаттағы жұмыстар мен қызметтері, сонымен қатар сатуға арналған өз өндірісіндегі жартылай фабрикаттардың құны да жатады. Шаруашылықтың қызметін сипаттайтын негізгі көрсеткіші, өндірілген дайын өнім (жұмыс, қызмет) сатылған өнімнің көлемі болып табылады.

Аудитор дайын өнімдердің дұрыс бағаланып, қоймаға кіріске алыну операцияларының бухгалтерік есепте көрсетілуі тексеруге кірісердің алдында қаралатын мәселелерді түгел қамтитындай етіп бағдарлама жасап, тексеру барысында кездескен фактылардың нәтижесінде толықтырулар мен түзетулер енгізіп басшылыққа ала отырып, мынандай мәселелерді анықтауы керек:

- өндірістен қоймаға тапсырылған өнімдердің дұрыс және уақтылы құжатталғандығын;

- дайын өнімдерді шығаруға байланысты орын алған операциялардың бухгалтерлік есепте дұрыс көрсетілгендігін;

- дайын өнімдер бұйымдарының түрлері және тапсырыстар бойынша өндірістік өзіндік құнының дұрыс анықталғандығын;

- өнімнің жоспардағы құнымен нақты өзіндік құнының ауытқу сомасының дұрыс есептеліп және олардың шығысқа шығарылғандығын;

- шығарылған дайын өнімдердің (жұмыс, қызмет) бухгалтерлік корреспонденцияларының дұрыс берілгендігін;

- бухгалтерлік есеп регистрларының және машина жазбаларының дұрыс жүргізілгендігін;

- дайын өнімдердің дұрыс бағаланғандығын.

Аудитор үшін ең алдымен қажеттісі баланста келтірілген мәліметтің Бас кітаптағы мәліметтерімен салыстыру және басқа да есеп регистрларының дұрыс жүргізілуін өндірістен қоймаға өткізілген өнімдердің өзіндік құнының дұрыс анықталғандығын, құжаттарының уақтылы және дұрыс толтырылғандығын тексеру болып табылады.

Дайын өнімдердің аудитін сапалы өткізу үшін шаруашылықтың шарт бойынша міндеттемесінің уақтылы орындалуын қамтамасыз ететін, шығарылған өнімді жедел бақылауды жүзеге асыру тәртібімен танысудың маңызы зор.

Кейбір жағдайларда есепте жоқ өнім алынған өнімді көрсететін құжаттарымен, қоймалардың және цехтардың өнім өндірушінің құжаттарының мәліметтерімен, шаруашылықтың цехтарындағы және қоймаларындағы дайын өнімдерді түгендеу мәліметтерімен, түгендеу жүргізілген жұлдызындағы есептік мәліметтермен және т.б. салыстыру жолымен анықталуы да ықтимал.

Есепте жоқ шығарылған өнім қоймаға дайын өнім түрінде толығымен төменгі бағамен, натуралды және ақшаға шаққан күйінде анықталып кіріске алынуы мүмкін, яғни ең төменгі дара бағасымен. Өнімді төмендетіп бағалау шаруашылықтың лауазымды және материалды жауалкершілікті түлғаларының сауда ұйымдарымен өзара келісімі бойынша, есепте төмендетілген өнімнің құнымен сатылу құнының арасындағы айырмасын құрайтын түсімнің бөлігін жасырып қалуға мүмкіндік береді. Мұндай жағдайға жол берушілікті аудитор өндірілген өнімнің алуын және сортын растайтын цехтың құжаттарының мәліметтерін осы өнімді қоймаға кіріске алған немесе оны сауда ұйымдарына босатқан құжаттарымен салыстыру жолымен анықтауға міндетті.

Жөнелтілген (босатылған) өнімдердің есебі 1330 «Тауарлар», 1210 «Сатып алушылар және тапсырыс берушілердің қысқа мерзімді борыштары», 2110 «Сатып алушылар және тапсырыс берушілердің ұзақ мерзімді борыштары» және 6010 «Өнімді сату және қызмет көрсетуден алынған табыстары» шоттары бойынша сатып алушылармен және тапсырыс берушілермен есеп айырысудың есебінің ведомостарында жүргізіледі.

Ведомостқа шот-фактураның, бұйрық-накладнойлардың, төлемді талап етуі құжаттарының негізінде жазулар жүзеге асырылады. Ведомостқа төленгендігі туралы белгіні банк көшірмесінің кассалық ордерлердің немесе басқа да ақша құжаттарының негізінде жасайды. Төлемді талап ету құжаты инкассаға қою арқылы банкке беріледі. Инкасса дегеніміз - сатып алушыдан тиісті төлемді алу туралы сатушының тапсырмасын орындауды банк өзіне қабылдаған кезіндегі есеп айырысу тәртібі.

4. Тауарлардың есебінің аудиті

Аудитор шаруашылықтың өзінде шығарылмайтын, бірақ ішкі тұтыну сұраныс қажеттілігін қанағаттандыру және сатып табыс табу үшін сырттан сатып алу, айырбастау, сыйға тартылып тегін алу жолдарымен алынып, кіріске алынған тауарлардың есебіне және олардың қозғалысының есебіне тексеру жүргізуді назарынан тыс қалдырмауы тиіс.

Шаруашылықтағы сатып алу, айырбастау және басқа да жолдарымен алынған тауарлардың есебі, материалдардың есебі сияқты, материалдардың есебінің карточкаларында жүргізіледі. Тауарларды субъектінің балансындағы қоғамдық тамақтандыру орындарында, мектепке дейінгі мекемелерде, бала-бақшаларда, денсаулық сақтау, демалыс, сауықтыру мекемелерінде, жұмыскерлерге натуралды еңбек ақы ретінде таратуға және сатып табыс табу үшін пайдаланады.