Фанетычныя адзінкі, іх функцыянальная хар-ка.
Вусная мова –гук.плынь, якая падзяляецца з дапамогай інтанацыі і націску на асобныя адрэзкі, фанетычныя азінкі.
1) тэкст – вусна аформленая думка, пэўнага інфа, якая характэрызуецца завершанасцю. працяглыя паўзы ў пач і канцы. уступ, кульмін, заключэнне.
2) Фраза (//) – інтанацыйная і сістэматычна закончаная адзінка маўлення, абмежаваная 2-ма працяглымі паўзамі. Можа складацца з аднаго слова ці спалучэння слоў або аднаго ці некалькіх сказаў.
3) Мойны такт (сінтагма) (/) – частка фразы з аднаго ці некалькіх слоў, з інтанацыяй незавершанасці і крыху карацейшымі паўзамі, аб’ядноўваецца адным націскам.
4) Фан. слова – гук, адзінка, аб’яднаная адным націскам.
5) склад – гук ці комплекс гукаў, вымаўл. 1-ым верт. шутурм.
6) гук – элементарная фанет. адзінка, складаюць гукавую матэрыю слова.
9. Аспекты вывучэння гука, іх сутнасць. Азначэнне гука. Утварэнне гукаў.Аспекты вывучэння гукаў:
1) акустычны – фіз. якасці гукаў даслед. фізіка – акустыка + хар = вышыня, працягласць, тэмбр, сіла гука.
2) артыкуляцыйны (фіялагічны) – апісанне гукаў мовы з пункту гледжання іх утварэння. + хар = дзе і як утвараецца кожны гук.
3) функцыянальны (лінгвістычны) – розглад гукаў з боку іх функцый + хар = якую ролю выконвуюць гукі ў моўнай плыні. (словаўтварэнне, словаадрозневанне функцый гукаў)
Гук – гэта найменшы членараздельны элемент вуснай мовы, утвораны органамі маўлення за адну артыкуляцыю.
10. Моўны апарат. Актыўныя і пасіўныя органы маўлення.
Гукі утвараюцца ў выніку складанай работы моўнага апарата: лёгкія, гартань, глотка, голас, звязкі, цв і мяккое паднябенне губы, поласць носа і рота, язык, язычок, губы.
Актыўныя органы – рухомыя. Сярод іх большая нагрузка выпадае на губы, язык і газ звукі, ніжняя сківіца, мяккае паднябенне.
Пасіўныя органы – нерухомыя: зубы, паднябенне, поласць носа. Да іх толькі набліжаюцца або з імі змыкаюцца пры ўтварэнні гукаў актыныя органы маўлення.
Ахарактыразаваць артыкуляцыйна асобны гук – апісаць становішча актыўн. органаў маўлення або вызначыць, якія часткі пасіўных органаў сутыкаюцца з актыўнымі у момант утварэння.
11. Артыкуляцыйная хар-ка зыч. гукаў паводле: удзелу голасу і шуму, спосаб ўтварэння, месца ўтварэння, палатальнасць.
39 зычных гукаў. Пры класіфікацыі улічваюцца 4 прыметы:
1) удзел голасу і шуму (удзел гал звязак.)
2) месца утвар (перашкоды па шляху выраж паветра)
3) спосаб утварэння (спосаб пераадольвання гэтых перашкод)
4) наяўн. або адсутн змягчэння (наяўны дадатак рух языка ў напрамку да цв паднябеннага.)
1 – удзел голасу і шуму: шумныя – гл і шум, санорныя (больш голасу, а не шуму.)
непарныя цв [дж], [ж], [ш], [ч], [р], [ў]
непарныя мяк [j’]
зацвярдзелыя [ж], [ш], [дж], [ч], [р]
санорныя (л, л’, м, м’, н, н’,р,в, в’. ў, й)
Паводле спосабу ўтварэння зычныя:
А) змычныя (выбухныя): б, б’, п, п’, д, т, к, к’, выбухныя г і г’.
Б) шчылінныя (фрыкатыўныя): в, в’, г, г’, ж, з, з’, й, с, с’, ў, ф, ф’, х, х’. ш.
В) змычна-шчылінныя (афрыкаты): дж, дз. Дз’, ц, ц’, ч
Г) змычнапраходныя : насавыя: м, м’, н, н’.
Дрыжачы(вібрант): р
Плаўныя: л л’
Паводле месца ўтварэння:
А) губныя:
Губна-губныя б, б’, п, п’, м, м’, ў.
Губны-зубныя в, в’, ф, ф’
Б) язычныя:
Перэднеязычныя:
Зубныя: д, дз, з, л, л’, н, р, с, т, ц,
Пярэднепаднябенныя: дз’, ц’, з’,с’,ж,ш,дж,ч,н’
Сярэднеязычныя:
Сярэднепаднябенны: й
Заднеязычныя г, г’ (выбухныя і фрыкатыўныя), к, к’, х, х’.
12.Артыкул. хар-ка гал. гукаў (рад, пад’ём, лабілізав., нелабілязав.)
Галосныя гукі – гукі, якія вымаўляюцца толькі пры ўзеле голасу.
Класіфікацыя заснавана на іх артыкуляцыі, паводля удзелу губ і языка.
Паводле губ: - лабілізаваныя (о, у), або губныя – нелабілізаваныя (а,э,і,ы)
Паводле ступені под’ёму языка – верхні – сярэдні – ніжні (пад’ём)
Паводле перамяшчэння языка па гарызанталі – пярэдні – сярэдні – задні (рад)
| рад пад’ём | пярэдні | сярэдні | задні |
| Верхні | [і] | [ы] | [у] |
| Сярэдні | [э] | [о] | |
| Ніжні | [а] |
13. Фанет. законы (закон недысімілятыўн. акання, асіміліяц., дысіміляцыя)
Асіміляцыя – фан. працесс прыпадаблення аднаго гука да другога.
– рэгрэсіўная – памер гукаў, прагрэсіўная - падаўжэнне
1) па глухасці - даро[ш]ка, сту[ш]ка, але: канцы не, а зуб, дуб, нож, грыб, дождж, як шыпячыя.
2) па звонкасці - про[з’]ба, но[з’]біт
3) па мяккасці [з] [с] [ч] [ц] - [з’]мена, [с’]вята. Выклэч.:перад г,к,х – не асіміл.
4) [з], [с] – свіст перад шып [ж] [ш]: пераво[ш]чык, [ж]жаць, ра[ш]чоска.
Дысіміляцыя – 1) замена аднаго з 2-х аднолькавых або падобных гукаў іншымі, менш падобнымі па вымаўленні. 2) замена 1 ці нек гукаў іншымі па артыкуляцыі
ъ къто – кт – хто
ь кьто – кч – што
распадабн [дт] [тт] – ведті – весці, кладті-класці, - плетті-плесці, метті-месці
Недысемелятыўная аканне [о] пасля цв зычных, [э] ненаскны à а у вуснай і пісмовай мове
[о]націскное гучыць як [а] Напр: воўк- ваўкі, год-гады, сорак – саракавы, рэчка – рачны, дрэва – драўляны.
14.Фанетычныя працэсы (пратэза, эпентэза, дыярэза, метатэза, гаплалогія).Фанетычныя працэсы характэрны для ўсiх моў.
1. Дыярэза – выпадзенне асобнага гука са спалучэння зычных
Напрыклад: здн-позна, рдц- сэрца, рдн-мiласэрны, лнц-сонца, стл-засланы
Вынiкам з`яуляецца сцяжэнне гукау ( беларус + ок +i)
У iншых спалучэннях на месцы кораня I суфiкса адразу адбылося прыпадабненне гукау, а потым сцяжэнне. (хара(ш)ство, каза(к+с)цкi).
2. Гаплалогiя – выпадзенне аднолькавых складоу
Напрыклад: мiнера(ла)логiя
3. Эпентэза – з`яуленне новага гука у становiшчы памiж галоснымi.
Напрыклад: павук, кi(j)яскер
4. Пратэза – з`яуленне дадатковага гука на пачатку слова
Напрыклад: iмгла, iмкненне, вокны
5. Метатэза – перастаноука складоу у слове. (дзіцячае маўленне).
Напрыклад: сыроватка – сываратка, нагбом – набгом
15.Фанетыч. пазіцыі гукаў у моўнай плыні.Вылучаюць пазіцыі гукаў у слове:
· моцная-гук вымаўляецца так, ці амаль так, як ізалявваная гукавая адзінка: для галосных-пад націскам, для зычных-становішча перад гал ці сан.
· слабая-адбываецца прыстасванне гука да іншых, або змена яго іншымі гукамі: для галосных-не пад націскам, для зычных-становішча звонкіх у канцы слова перад паўзай ці перад глухімі,для глухіх-становішча перад звонкімі
Рэдукцыя – змяненне гучання галосных у ненаціскным становішчы.
Віды рэдукцыі: -танктная; -дыстактная;
· якасная – ненаціскныя гал.змяняюць свой тэмбр, якасць і супадаюць з іншымі гукамі: беларускія гаворкі паўночна-ўсходняга дыялекту, аканне: воды-вада
· колькасная - галосныя менш напружаныя і карацейшыя: сад-садок-садавіна (аканне, яканне, іканне).
· Поўная - галосны гук зусім знікае: жаваранак-жаўранак
Акамадацыя – узаемадзеянне суседніх разнатыпных гукаў-гал.і зыч.,частковае прыстасаванне артыкуляцыі зыч.да гал.і наадварот: до[м’і]к
Сінгарманізм – разнавіднасць дыстактнай прагрэсіўнай асіміляцыі (прыпадабненнне наступнага гука да папярэдняга):цюркскія мовы
return false">ссылка скрыта16.Пазіцыйныя і гістарычныя чаргаванні гукаў
Як у сістэме гал.,так і ў сістэме зыч.адбываюцца пазіцыйныя і гіст-ныя чаргаванні.
Пазіцыйныя чаргаванні – адбываюцца пад уплывам суседніх зыч. у сярэдзіне слова або залежаць ад становішча зыч.у канцы слова. Адлюстроўваюць фанетычныя нормы суч.бел. м.:
1) чаргаванні звонкіх і глухіх у сяр. слова у выніку асіміляцыі (рыба - рыб[п]ка)
2) чаргав. звонкіх і глухіх у выніку аглушэння звонкіх на канцы слова (зубы - зуб)
3) чаргаванні цвёрдых і мяккіх зычных у выніку асіміляцыі па мяккасці (зносіць - з[з']несці, спаў - с[с']піць)
4) чаргаванні цвёрдых і мяккіх зычных як вынік асіміляцыі па мяккасці і змякчэння зычных перад [э],[і] пры змене формы слова і ўтварэнні новых слоў: (плата – плаціць, улада - ва уладзе, сон - у сне)
5)чаргав. заднеязычных перад іў спрадвечна беларускіх словах: падлога-падлогі
6)па большасці чаргаванні галосных заснаваны на аканні і яканні:
а) [о] - [а]: новы - навіна, мёд - мядок
б) [э] - [а]: цэгла - цагліна, несці - нясу./Гістарычныя чаргаванні зычных не абумоўлены фанетычнай пазіцыяй гука ў слове, а з’ўляюцца вынікам змен, якія адбываліся ў мінулым:
1) заднеязычныя//свісцяч, шыпяч (бераг, беражок, на беразе),(рука, ручны, руцэ; муха, мушка, на мусе)
2) зубныя//шыпячыя: вадзіць-ваджу
3) ()/губны +л’: любіць-люблю;
4) л//ў: чытаць-чытаў
5) э-о/а воз-везці, лезці-лазіць,
6) а/у вязаць-вузел,
7) у/ы-о суха-сохнуць-высыхаць,
8) а/ і, () бяру-збіраць-збор,
9) ()/э.