Метады даследавання зместу

Цэнтральнае месца ў СМІ займае змест паведамленняў – звяно, якое звязвае крыніцу інфармацыі – камунікатара з рэцыпіентам (аўдыторыяй). Існуе шэраг матадаў вывучэння зместу, падзеленых на дзве групы: класічныя (традыцыйныя) метады аналізу і фармалізаваны метад – кантэнт-аналіз. Іх аб’ядноўваюць аб’ект даследавання і мэты даследавання. Раз’ядноўвае іх тое, што традыцыйныя метады лічацца якаснымі (“качественными”), а кантэнт-аналіз – колькасным. Хаця апошні сёння ўжо лічыцца колькасна-якасным, а ў класічных метадах назіраецца разнастайная “квантыфікацыя” – колькаснае выражэнне (вымярэнне) якасных прызнакаў.

Традыцыйныя метады даследавання зместу публікацый – гэта, да прыкладу, гістарычны метад (дапамагае па розных прыметах дакумента (твора) раскрыць новыя старонкі гісторыі); біяграфічны метад (даследуюцца розныя матэрыялы, не толькі біяграфічныя, каб даследаваць развіццё грамадства, жыццёвы шлях чалавека). Апошнім часам вучоныя разам з біяграфічным метадам выкарыстоўваюць і метад кантэнт-аналізу. (Самым вядомым даследаваннем, праведзеным біяграфічным метадам з прыцягненнем кантэнт-аналітычнага аналізу, лічыцца праца У. Томаса і Ф. Знанецкага “Польский крестьянин в Европе и Америке”. Аўтары гэтай працы, якая стала класічнай, распавядае прафесар В. Іваноў, вырашылі даследаваць, з якімі праблемамі сутыкнуліся маламаёмасныя польскія сяляне ў Амерыцы. Яны вывучылі 8 тысяч нумароў газеты спецыяльнага перыядычнага выдання польскіх эмігрантаў у ЗША за 20 год, картатэку і афіцыйныя дакументы Саюза дабрачыннасці, які дапама­гаў небагатым эмігрантам, а таксама царкоўных прыходаў. Аўтары выка­рысталі для атрымання неабходных звестак грашовыя ўзнагароды: за сімвалічную плату (10–20 цэнтаў за пісьмо) яны атрымалі 754 лісты (50 камплектаў) польскіх эмігрантаў, за плату быў складзены жыццяпіс (500 старонак) польскага селяніна Уладака Віхноўскага, які эміграваў у Амерыку. Разумеецца, адзначае В. Іваноў, у гэтага даследавання былі не толькі прыхільнікі, але і праціўнікі. Напрыклад, амерыканскі даследчык Х. Блумер, крытыкуючы працу У. Томаса і Ф. Знанецкага, лічыў, што назбіраны імі матэрыял цалкам ілюстрацыйны і таму на яго падставе нельга рабіць высновы.) [___, c. 116] Гэты прыклад нас пераконвае, якія строгія патрабаванні выстаўляюцца да метаду даследаванняў.

Сярод класічных метадаў вылучаюць такія як літаратурны метад (з яго дапамогай вызначаецца індывідуальнасць аўтара твора); лінгвістычны метад (скіраваны не столькі на змест, колькі на частотнасць пэўных лінгвістычных адзінак, а таму падобны да метаду кантэнт-аналізу). Апроч пералічаных, існуюць метады пісхалагічны, юрыдычны, сацыялагічны ў класічным аналізе дакументаў. У цэлым усе класічныя метады падобныя. Яны дапамагаюць, захоўваючы арыгінальныя рысы дакумента, глыбока ўнікнуць у яго сутнасць. Але пры ўсім гэтым даследчыкі не прамінуць падкрэсліць, што гэтыя метады суб’ектыўныя і “могут свести на смарку весь труд исследователя в глазах людей с другими взглядами и подходами к рассматриваемой проблеме”. Высновы даследавання больш аб’ектыўнымі і пераканальнымі дазваляе зрабіць фармалізаваны метад вывучэння дакумен­та – кантэнт-аналіз. “Пальма первенства, как по количеству, так и по качеству использования контент-анализа, бесспорно, принадлежит американцам”. “Впервые на американском континенте формализованный анализ содержания (вылучана намі. – М.К.) применил Д. Спид, напечатав в 1893 г. статью “Дают ли сейчас газеты новости? “Исследование было связано с тем, что незадолго до этого “Нью-Йорк Таймс” значительно увеличила свой тираж благодаря снижению цены за экземпляр с 3 до 2 центов и одновременно увеличила объём номеров. Другие газеты, чтобы как-то удержаться на плаву, вынуждены были пойти тем же путём. Д. Спид с помощью контент-анализа показал, что изменения в газетах стали не только количественными, но и качественными. Он классифицировал воскресные выпуски нью-йоркских газет за 1871–1883 гг. по темам, подсчитал объём материалов по каждой теме в дюймах (расійская адзінка – 10 ліній, альбо 2,54 см; англійская – 1/12 фута, альбо 0,0254 м – М.К.) и сравнивал цифры. Оказалось, что за 12 лет нью-йоркские газеты начали значительно меньше уделять внимания таким темам как литература, политика, религия, однако увеличилась площадь, предоставленная на газетных полосах разным сплетням и скандалам. Следующим исследованием в области контент-анализа, ставшим очень известным, была работа Д. Уилкокса. Он проанализировал содержание 240 ежедневных американских газет одного дня. Исследователь классифицировал тематику по следующим пунктам:

1) новости: а) военные; б) общие: международные, политические, пре­ступления, разное;

2) иллюстрации;

3)литература;

4) мнения (редакционные статьи, письма);

5) реклама.

Особенно следует отметить тот факт, что почти все американские исследователи уделяют большое внимание изучению того, насколько объективная та или иная газета, не являются ли ее материалы предвзятыми» [_____, с. 117–119].

Украінскі вучоны В. Іваноў у сваім даследававнні спасылаецца на досвед, атрыманы ім падчас замежных камандзіровак і пры аналізе працэсаў, якія адбываліся ў краінах Захаду, супастаўляючы заходнія тэорыі масавай камунікацыі з айчынымі, адзначаючы ў іх нямала агульнага і нямала адрознага. Кніга “Современная журналистика” была выдадзена ў 1999 годзе. За 11 год адбылося шмат пераменаў і ў беларускай, і ў украінскай, і ў расійскай медыясферах.

Датычна агульнай метадалогіі масавай камунікацыі вылучаюць два метады: метад канстатацыі і метад інтэрпрэтацыі. Сутнасць першага – у фіксацыі фактаў, падзей, сітуацый і інш.; сутнасць другога – у аналізе, тлумачэнні, супастаўленні, ацэнцы, сінтэзе, раскрыцці сэнсу “аб’ектаў адлюстравання” [_____, с. 51]. Абодва метады па сваёй сутнасці прыдатныя для навуковых даследаванняў, у тым ліку і для дыпломнага даследавання ў сферы журналістыкі.

Існуе шэраг методык збору інфармацыі для выканання дыпломнай работы. У аснове сваёй яны ўжо знаёмыя для выпускнікоў Інстытута як метады збору інфармацыі пры напісанні тэкстаў для СМІ. Гэта група камунікатыўных метадаў – непасрэдных ці апасродкаваных зносінаў (інтэрв’ю, розныя спосабы апытання, запыт (“запрос”) інфармацыі); група некамунікатыўных метадаў (праца з дакументамі, рэдакцыйнымі архівамі; навуковымі крыніцамі); група сінтэтычных (сінтэз інфармацыі) метадаў, інакш – аналітычных (прагназаванне на падставе тэорыі як праверанай і даказанай сістэмы поглядаў) [______, с. 69–116].

Тэма, якую пастаянна асвятляе журналіст у СМІ, можа стаць прадметам навуковага аналізу. Пра тое, як журналісты выходзяць на сваю тэму, можна пачуць ад іх жа саміх: “Один из источников информации – всевозможные брифинги, пресс-конференции в пресс-центрах МВД, МИД и т. д., – сообщает редактор отдела новостей, хроники и экстремальных ситуаций газеты «Рабочая трибуна». – Слава богу, сейчас в каждом ведомстве есть люди, отвечающие за связи с прессой. Массу любопытной информации получаешь, побывав там. И любой факт может стать поводом для журналистского исследования – бери, копай, пиши. Но … ловлю себя на том, что боюсь принимать на веру сведения из самых, казалось бы надежных источников» [_____, с. 111].

Вылучаная мною фраза – галоўная перасцярога як для аўтараў публіцыстычнага тэксту, так і для аўтараў навуковага тэксту. І яшчэ адна перасцярога. Навуковы твор адрозны ад публіцыстычнага як па характары інфармацыі, чытацкім адрасе, так і па стылі. Гэта трэба мець на ўвазе пры напісанні дыпломнай работы, каб не збівацца на публіцыстычны стыль у выкладзе навуковай інфармацыі, а ўвесь час трымацца навуковага стылю, ўзорам якога з’яўляюцца навуковыя крыніцы. Маё папярэджанне не безпадстаўнае: менавіта дыпломнікам-журналістам уласцівая перавага публіцыстыснага стылю над навуковым у тэксце дыпломнага даследавання. Навуковыя кіраўнікі гэта заўважаюць і з гэтым змагаюцца.

 

ТЭРМІНАСФЕРА ЖУРНАЛІСЦКІХ НАВУКОВЫХ ДАСЛЕДАВАННЯЎ

У дэкадзіраванным варыянце тэрмінасфера – гэта тэрміналагічная сістэма, абмежаваная адной галіной навукі. (Тэрмін[ад лац. terminus – мяжа, “предел”] – слова, якое ўжываеццадля абазначэння пэўнага паняцця з адценнем спецыяльнага навуковага значэння. Сістэма тэрмінаў звычайна называецца тэрміналогіяй.) Улічваючы спецыфічную функцыю СМІ – служыць грамадскім інтарэсам – вучоныя вылучаюць тэрміналогію двух відаў (тыпаў): грамадска-палітычную – тэрміны, якія абслугоўваюць грамадска-палітычную галіну інтарэсаў, канцэптуалізуюць адпаведную карціну свету, сацыяльна-палітычную рэчаіснасць, адлюстроўваюць масавую свядомасць і інш.; і спецыяльную тэрміналогію як асобы спосаб рэпрэзентацыі спецыяльнага досведу, спецыяльных ведаў («специального знания»). (Рэпрэзентацыя [фр. représentation] прадстаўніцтва.) Спецыяльныя тэрміны з’яўляюцца носьбітамі і ахоўнікамі інфармацыі, важнай у паняццевай сістэме адпаведных навуковых інтарэсаў. Для нашага дыпломнага да­следавання маюць аднолькава важнае значэнне абедзве тэрмінасферы – грамадска-палітычная і спецыяльная. Прывяду адзін фрагмент, пазычаны ў расійскіх калег, з гутаркі першага прэзідэнта Расіі з журналістам.

«Б.Н. Ельцин заметил: “Термин “оппозиция” у нас имеет неприятный оттенок. Произносят его с трудом. На полпути были найдены слова альтернатива и плюрализм. На реплику интервьюера:“Мне кажется, что “оппозиция” и “альтернатива”– это одно и тоже” – Ельцин продолжил: “В принципе – да. Но никто не хочет это признавать. Такие слова как оппозиция, фракция внушают страх. Они тут же ассоциируются со словами “враги народа”. Однако необходимо привыкнуть к тому, что в демократизирующемся обществе все это – реальные факты. И если сегодня кое-кому не удается произнести это слово, со временем он научится» (АиФ. 1989. № 27. Цыт. па: [____, с. 21]). Прайшоў 21 год. Навучыліся ці не навучыліся? Другі прыклад мой, нядаўні. Журналістка гутарыць з народным артыстам Рассіі, мастацкім кіраўніком тэатра «Содружество актёров Таганки», намеснікам старшыні Маскоўскай гарадской думы Мікалаем Губенкам.

– Николай Николаевич, своей «Ареной жизни» вы «наехали» на всех власть имущих. Это вызов? Хотя постановка заявлена в афишах как феерическая театрально-цирковая мистерия, ваш новый спектакль многие считают политическим.

– Нет, он исторический. Во властных структурах государства Российского за 160 лет – с момента, когда Салтыков-Щедрин написал свое произве­дение, – почти ничего не изменилось. … Есть народ, который безмолв­ствует, и власть, которая делает всё, что хочет, пока она у власти. … Я считаю, что настоящая свобода действительно отсутствует. А вот свобода экстремизма во всех сферах нашей жизни, свобода насилия, когда слабый всегда в проигрыше, а сильный бьёт по темени или в лоб стреляет, есть. Так что я попросил бы не акцентировать, что наш спектакль политический. Слово «политика» сразу отпугивает, вызывает у потен­циального зрителя неприязнь (вылучана намі. – М. К.). Политики последних времен часто обманывали людей, в результате чего народ обнищал до изнеможения. И, как говорят у Щедрина персонажи, сейчас за наш рубль полтинник дают, а скоро будут давать по морде (АиФ. 2011. 5 февр. С. 3).

Як сведчаць прыведзеныя прыклады са сродкаў масавай інфармацыі, сама грамадска-палітычная тэрміналогія прэтэндуе на прадмет навуковага даследавання. Што датычыць спецыяльнай, масмедыйнай, тэрмінасферы, дык шэраг тэрміналагічных паняццяў дагэтуль застаюцца сэнсава, а значыць, і функцыянальна, не размежаванымі. У навуковых даследаваннях падобныя з’явы спараджаюць падмену паняццяў, якая адразу адаб’ецца на логіцы навуковага разважання і на выніках даследавання. Часцей за ўсё падмяняюцца паняцці сэнсава блізкія, кшталту: масавая камунікацыя – масавая інфармацыя; інфар­мацыйная прастора – інфармацыйнае поле; метадалогія даследавання – методыка даследавання; рэдакцыя – рэдагаванне; агульнаўжывальная лексіка – нейтральная і інш. Апошнім часам назіраецца пэўная терміналагічная недакладнасць, спароджаная “амерыканізацыяй” айчынных СМІ.

Каб не дапусціць у дыпломным даследаванні тэрміналагічных зрухаў, неабходна ў працэсе навуковага аналізу вызначыць сэнсавы аб’ём тэрміна; пазбавіцца ад шматзначнасці тэрміна ў межах тэрмінасістэмы; сфармуляваць сістэматызуючыя прыметы паняцця, абазначанага тэрмінам. Выкарыстоў­ваючы тэрмін, трэба добра ўсведамляць, што ён прызначаны для дакладнага выражэння спецыяльнага паняцця і суадносіцца з іншымі тэрмінамі гэтай жа галіны навукі, утвараючы разам з імі тэрмінасістэму, інакш – тэрмінасферу. У якасці прыкладу прывяду частотны ў даследаванні СМІ лінгвастылістычны тэрмін канатацыя, які ў тэрміналагічных слоўніках дэфініруецца наступным чынам: канатацыя (лац. com-con – разам + nota­re – абазначаць) – дадатковыя семантычныя ці стылістычныя адценні, якія накладваюцца на асноўнае значэнне і надаюць эмацыянальна-экспрэсіўную афарбоўку выказванню (урачыстасць, фамільярнасць і інш.) [___, с. 68].

Пры напісанні кандыдацкай дысертацыі, мне прыйшлося пашырыць змест паняцця канатацыя і ў тэксце дысертацыі зазначыць наступнае: “У рабоце прынята шырокае тлумачэнне паняццяў канатацыя, канататыўная семантыка. Каната­цыя – гэта эмацыянальна-экспрэсіўная, ацэначная, сацыяльна-гістарычная, асацыятыўная, культуралагічная семы, якія ўтрымліваюцца ў слове. У задачы даследавання ўваходзіць вызначыць ролю словаўтваральных сродкаў у фарміраванні канататыўнага кампанента семантыкі асабовых намінацый і выявіць ступень іх міжмоўнай камунікатыўнай адэкватнасці”.

Падобным чынам дзеля празрыстасці навуковага даследавання давялося ўдакладніць сэнс паняццяў стылістычнае значэнне – стылістычная афарбоўка – стылёвая афарбоўка; адрозніць паняцце агульнаўжывальная (міжстылёвая) лексіка ад паняцця нейтральная лексіка, гэта значыць пазбаўленая ацэначнасці, таму і лічыцца нейтральнай. Гэтыя два паняцці – агульнаўжывальная лексіка і нейт­ральная дагэтуль у стылістыцы часам лічацца сінонімамі.

Зместавага размежавання патрабуюць нават ключавыя паняцці нашай даследчай сферы, такія як масавая камунікацыя і масавая інфармацыя, хаця сродкі іх агульныя: друк, радыё, кіно, тэлебачанне, інтэрнэт. “Масавая камунікацыя – гэта сістэматычнае распаўсюджванне паведамленняў сярод вялікіх, рассяроджаных аўдыторый з мэтай уздзеяння на ацэнкі, меркаванні і паводзіны людзей” – так дэфініруецца паняцце Філасофскім энцыклапедычным слоўнікам (1989г.) [уыт па: ___, с. 13]. Схему масавай камунікацыі яшчэ ў 1946 г. прапанаваў вядомы амерыканскі даследчык Х. Лассвэл.

Масавая інфармацыя, маючы ўсёабдымны характар, адначасова з’яўляецца выбіральнай (“избирательной”) у адносінах да зместу, які дыктуецца ініцыятарам тэксту, аўтарскай інтэнцыяй (намерам). Нема­лаважную ролю ў масавай інфармацыі выконваюць фонавыя веды яе атрымальніка – носьбіта пэўнай культуры, члена канкрэтнай дзяржаўна-камунікатыўнай супольнасці. “Фонавыя веды складаюць тую аснову, базуючыся на якой можна паўплываць на ўспрыманне тэксту рэцыпіентам і/ці на яго паводзіны” [тамсама].

“Масавая інфармацыя – інфармацыя, запатрабаваная грамадствам” – так сцісла вызначае гэтае паняцце прафесар А.Р. Самарцаў [____, с. 510].

(У апошняе дзесяцігоддзе, адзначаюць даследчыкі, “навука аб сродках масавай інфармацыі – гэта новы міждысцыплінарны накірунак, які, базуючыся на традыцыйных метадах, прадугледжвае пэўныя змены даследчых акцэнтаў. З пункту гледжання гэтай навукі такія з’явы, як тэатр, літаратура і прэса, адносяцца да традыцыйных, а фатаграфія, кіно, радыё, тэлебачанне, відэа і інтэрнэт – да сучасных сродкаў масавай камунікацыі” [____, с. 14].

Шэраг тэрміналагічных пытанняў апошнім часам звязаны з вывучэннем вопыту замежнай журналістыкі, з арыентацыяй на мадэлі заходняй прэсы, на Брытанскую мадэль журналістыкі, якая, зазначае доктар філалагічных навук прафесар Я. М. Засурскі, “па праве можа лічыцца адной з самых дасканалых у сусветнай практыцы”. Пра гэта яскрава сведчыць прафесар А.Р. Самарцаў ў сваёй кнізе «Творческая деятельность журналиста: очерки теории и практики: учеб. пособие; под ред. Я.Н. Засурского (2009) [____]. Ён піша: “Западная журналистика более столетия пользуется понятиями, которые в отечественной прессе известны фрагментарно, но тем не менее широко используются на практике. Изложение материала в стиле перевернутой пирамиды, стандартное для любого западного издания, почти не описано. … Не секрет, что интернет-журналистика использует «перевернутую пирамиду» в качестве базовой структуры в силу своей технологической специфики, однако технология такого письма зачастую остаётся методологической загадкой, которую каждый разгадывает по-своему» [____, с. 9–10].

Прафесар А. Р. Самарцаў слушна канстатуе, што журналісцкая практыка часта апярэджвае тэорыю: інфармацыя ў глабальнай сетцы і ў рассійскім яе сегменце пішацца і афармляецца ў агульнапрынятым стылі “перавёрнутай піраміды”, гэтак пішуць і ўсе інфармацыйныя агенцтвы. «Хэдлайн, лид, корпус – традиционная структура современного текста, составляющая перевернутую пирамиду, тем не менее остаётся “за кадром отечественных учебных дисциплин” [____, с. 10].

(Заўважу, што ў 2007 годзе мною быў уведзены “ў кадр” нашай беларускай журналіцкай навукі тэрмін хедлайн (прозе) у артыкуле пад назвай “Хедлайн. Сэнсавая і граматычная структура”, які неадназначна быў успрыняты калегамі [____, с. ____].)

На жаль, зазначае вучоны, шматлікім паняццям заходняй журналістыкі цяжка падабраць рускія аналагі. «Множество споров вызывают такие термины, как ХЭДЛАЙН (headline), его многие путают с заголовком, или ЛИД (lead), которому приписывают совершенно различные и часто ошибочные функции», – адзначае А. Р. Самарцаў. Разам з тым аўтар падручніка сам заблытаўся з інтэрпрэ­тацыяй тэрміна хэдлайн, які, піша аўтар, «многие путают с заголовком». Пры ўсім гэтым чытаем: “Хэдлайн – см. заголовок. “Смотрим”: Заголовок (headline) – часть текста, в которой содержится главная мысль произведения”. Далей ў тэксце кнігі на с. 302 у параграфе «Почему хэдлайн не заголовок» чытаем: «Хэдлайн может выполнять множество различных функций, и заголовка в том числе, однако заголовок только одна из его ролей» [___, с. 302]. Зыходзячы з гэтага, аўтару трэба было напісаць: “Хэдлайн не толькі загаловак”.

Ад загалоўка не патрабуецца выражэння галоўнай думкі – гэта функцыя хэдлайна, заўважае даследчык. Але ж, паводле маіх даследчых назіранняў, для загалоўка і не забараняецца выражаць галоўную думку. І калі ён гэтую думку выразіў, дык такі загаловак мы справядліва назавём хэдлайнам [___, с. 29].

Такім чынам, выкарыстоўваючы нетрадыцыйныя для нас тэрміналагічныя па­няцці заходняй журналістыкі, яшчэ неўпарадкаваныя, даследчык павінен акрэсліць зместавыя параметры тэрміна. Да прыкладу, “тэрмін хэдлайн намі выкарыстоўваецца ў дачыненні да загалоўка, які ўтрымлівае галоўную думку тэксту, інакш кажучы, да загалоўка-факта, кшталту: Прэзідэнт Егіпта пайшоў у адстаўку; Радыя­цыйны фон Японіі ў норме і інш. У астатніх выпадках функцыянуе тэрмін загаловак”.

Як ужо адзначалася, любы тэрмін у пэўнай тэрмінасферы павінен мець дакладна акрэслены змест, незалежны ад кантэксту. Тэрмін у сваім значэнні “кантэкстна нерухомы”, адзначаюць даследчыкі. Тым не меней нават ў традыцыйную, навукова ўпарадкаваную тэрмінасферу часам пранікаюць хлуслівыя ноты, здольныя разбурыць ўвесь тэрміналагічны парадак, які склаўся на падставе векавога досведу. Прывяду прыклад. (Можна было б абмінуць гэты пасаж, калі б ён не крануў непасрэдна нашу, журналісцка-рэдактарскую, навуку.) Апошнім часам, а дакладна – пяць гадоў таму, у тэрмінасістэму літаратурнага рэдагавання ўкраліся паняцці “аўтарскае рэдагаванне”, “самарэдагаванне”, “самарэцэнзаванне”. Ды не ў метафарычным, пераносна-вобразным значэнні, кшталту “сам сабе рэжысёр”, “сам сабе рэцэнзент”, а ў значэнні тэрміналагічным: пісьменнік як творца атрымаў назву пісьменніка-рэдактара, пісьменніка-рэцэнзента уласных твораў. “Закінула” гэтыя паняцці ў нашу рэдактарскую навуку аспірантка з Украіны, удзельніца навукова-практычных канферэнцый “Журналістыка-2007” і “Журналістыка-2008” праз свае творы: “Авторское редактирование публицистики Олеся Гончара как источники изучения вопросов саморедактирования писателя» (2007 г.) і “Эпистолярий и дневниковые записи Олеся Гончара как источники изучения вопросов саморедактирования писателя” (2008 г.) (вылучана намі – М.К.). (Звернем увагу на фармулёўку прадмета даследавання: “источники изучения вопросов саморедактирования писателя” – пісьменнік стаў прадметам рэдагавання самога сябе.) Будучы рэдактарам зборніка “Журналістыка-2007”, мне ўдалося перакрыць шлях саматужнаму, не існуючаму ў рэдактарскай навуцы паняццю аўтарскае рэдагаванне, замяніўшы яго сапраўдным навуковым тэрмінам “аўтарская рэдакцыя” ў значэнні “варыянт тэксту літаратурнага твора, атрыманы ў выніку яго перапрацоўкі аўтарам”. Менавіта новыя варыянты публіцы­стычных твораў Алеся Ганчара, падрыхтаваныя ім праз шэсць гадоў пасля атрымання Украінай незалежнасці для выдання свайго зборніка, склалі прадмет навуковага інтарэсу даследчыцы. На гэтай падставе я змяніла аўтарскую фармулёўку, і загаловак загучаў так: “Публицистика Олеся Гончара в авторской редакции”, гэта значыць, у аўтарскім варыянце, “получившемся в результате переработки произведения автором”. А не “в результате авторского редактирования”, якога не можа быць ні ў гэтай сітуацыі, ні ў іншай “по определению”. Такім чынам, я, на правах рэдактара зборніка, унесла ў аўтарскі (чужы!) тэкст праўку, тэарэтычна абгрунтаваную, а значыць, прафесійную.

(Дзеля абгрунтавання выкарыстала энцыклапедычную крыніцу – Советский энциклопедический словарь. – М.: Изд-во «Советская энциклопедия», 1979 і акадэмічную – Словарь русского языка, в 4-х т. – М.: Изд-во «Русский язык», 1983. – Т. III. С. 695 і два аўтарытэтныя падручнікі для студэнтаў ВНУ, якія навучаюцца па спецыяльнасці “Издательское дело и редактирование” [____] і “Журналистика”.

Мы не знойдзем сёння ні ў навуковых крыніцах, ні ў падручніках па рэдагаванні сінтаксічнай формулы “рэдагаваць самога сябе”. Пры ўсім гэтым даследчыца дазволіла сабе “павесіць” сваё “навуковае” дасягненне на знакамітых вучоных у галіне рэдагавання – маўляў, “фрагментарно отдельные вопросы саморедактирования рассматриваются в работах таких исследователей, как Н. Сикорский, А. Мильчина, М. Феллер”. Насамрэч, доктар навук, прафесар Мікалай Мікалаевіч Сікорскі, абагульняючы сваю шматгадовую навукова-даследчую, выкладчыцкую працу, вопыт рэдагавання ў выдавецтвах “Наука”, “Книга”, ніколі не змешваў такога ключавога паняцця, як рэдактарская дзейнасць класікаў рускай літаратуры з паняццем творчая, літаратурная дзейснасць як бясконцая праца пісьменнікаў па ўдасканаленні тэксту літаратурнага твора. Дастаткова разгарнуць яго фундаментальны падручнік “Теория и практика редактирования” [____] і прачытаць назвы глаў, каб пераканацца ў тым, што ў полі зроку аўтара падручніка быў, з аднаго боку – рэдактарскі вопыт класікаў рускай літаратуры ў падрыхтоўцы чужых твораў да друку, а з другога – іх літаратурны вопыт – “неутомимый труд писателя над слогом: «Надо, главное, не торопиться писать, не скучать поправлять, переделывать 10, 20 раз одно и то же»; «Надо навсегда отбросить мысль писать без поправок, 3, 4 раза – это еще мало» – раіў Л.М. Талстой маладым літаратарам. Але талстоўскае «не скучать поправлять» не азначае «не скучать редактировать себя»: пісьменніцкае “поправлять” мае іншую прыроду. Сам пісьменнік “Вайну и мир” перарабляў сем разоў, “Анну Карэніну” – адзінаццаць, “Воскресенье” мае шэсць рэдакцый, партрэт Кацюшы Маславай з “Воскресенья” у канчатковай рэдакцыі (не рэдагаванні!) 16 радкоў, перарабляўся 20 разоў. А. П. Чэхаў: «…Я занят, занят по горло: пишу и зачёркиваю, пишу и зачёркиваю»; «Рукописи всех настоящих мастеров испачканы, перечёркнуты вдоль и поперек, потёрты и покрыты латками». У. Маякоўскі: «Ради единого слова извозишь тысячи тонн словесной руды» і г. д. Але ў галаву нікому не прыходзіла – ні пісьменнікам, ні даследчыкам нястомную творчую працу над уласным творам назваць “самарэдагаваннем”. Сутнасць рэдактарскай дзейнасці класікаў рускай літаратуры заключалася ў тым, што многім з іх даводзілася рэдагаваць часопісы «Современник», «Отечественные записки», «Полярная звезда», «Колокол», «Руская мысль» і інш. і адчуваць пры гэтым, як пісаў Талстой, «подъём большой сил физических и умственных». «Приятно скромно безлично (вылучана намі. – М. К.) работать» – тонка абазначыў Талстой асаблівасць рэдактарскай працы ў тым сэнсе, што імя рэдактара заставалася “за кадрам”. У сваю чаргу А. С. Пушкін, у якасці аўтара літаратурных твораў, працу над імі ўжо ў завершанай стадыі называў «редко замеченным трудом отделки и отчётливости». Сучасныя псеўдадасаледчыкі, без сумневу, назвалі б яго “труд’ “самарэдагаваннем”, чаго Пушкін ні ў якім разе не здолеў бы патлумачыць. Бо, як рэдактар «Современника», чытаючы аўтарскія рукапісы, даючы парады аўтарам, робячы заўвагі на палях, напрыклад, Пятру Андрэевічу Вяземскаму з нагоды яго «витиеватого слога»: «Да говори просто – Ты довольно умён для этого» і інш., добра спазнаў, што рэдактарская дзейнасць, а што – дзейнасць аўтарская, аўтарскае шліфаванне тэксту. «Уж явно не саморедактирование!» – абурана “воскликнул бы” паэт.

Можна бясконца пераконваць вас, маладых даследчыкаў, што, калі пісьменнік заменіць адно слова на другое, гэта не называецца рэдагаваннем. Гэта штосьці іншае: «Есть сила благодатная в созвучье слов живых, и дышит непонятная святая прелесть в них» (М.Ю. Лермонтов). «Непонятная» часам нават самому аўтару, творцу. І гэта пацвердзіць любы пісьменнік. Пераканаўча пацвердзіў і доктар філалагічных навук, прафесар Міхась Яўгенавіч Цікоцкі сваімі навуковымі даследаваннямі беларускага мастацкага слова, боскага слова беларускіх майстроў (Я. Купалы, Я. Коласа, М. Багдановіча і шэрагу іншых), адрознага “ад слова ў жыцці” [гл._, с. _______].

Таму вельмі балюча, калі творчы працэс вялікага ўкраінскага майстра, пісьменніка Алеся Ганчара імянуецца штучнымі, бездапаможнымі ў даследчай журналістыцы словамі “самарэдагаванне”, “самарэцэнзаванне”. А яшчэ больш балюча, што калега-рэдактар даў “зялёную вуліцу” гэтай саматужнай навуцы ў зборнікі “Журналістыка-2008”, “Журналістыка-2009” і “Журналістыка-2010”. У артыкуле “Аўтарскае рэдагаванне”, абвясціла “самарэдактарам” Якуба Коласа, а яго «нястомную працу над слогом” прыняла за ўзор рэдактарскай праўкі. “Аўтар – найлепшы рэдактар уласнага твора” – рэзюмуе навукоўка. Услед за ею паважаны мною малады навуковец свой “Рэдактрска-канцэптуальны аналіз інтэртэксту ў СМІ завяршае фразай: “Аналіз … будзе спрыяць правядзенню аб’ектыўнай рэдактарскай праўкі ці самарэдагаванню журналістам уласнага матэрыялу”. Яскравыя прыклады паўзучасці псеўданавукі ў сферы рэдагавання, не спыненыя рэдактарам! (Псеўда… ст.-грэч. хлусня, вымысел). Паўзучы вымысел: студэнтка прыносіць мне рэферат на тэму “Рэдактарская дзейнасць Якуба Коласа, якою не даводзілася займацца Недапушчальная падмена паняццяў: пісьменніцкі клопат пра беларускае слова, спрэчкі з гэтае нагоды паміж таленавітымі беларускімі пісьменнікамі студэнтка, з падачы нашых навукоўцаў прымае за рэдактарскую дзейнасць, за “аўтарскае рэдагаванне”. Іншая рэч, скажам, рэдактарская дзейнасць Андрэя Макаёнка, вялікага беларускага драматурга і незабыўнага галоўнага рэдактара часопіса “Нёман”. “Сумую па такім рдактару…” – артыкул вядомага публіцыста Анатоля Казловіча (ЛіМ. 1986. 28 ліст.) пра Макаёнка-рэдактра, “які сваім рэдагаваннем прыносіў людзям аўтарскае шчасце”.

Слова “рэдагаваць” стала прывабным у нашым лексіконе: “адрэдагуйце слова”, “адрэдагуйце сказ”, “адрэдагуйце прозвішчы ў прозвішчы”…

Але ж яго выкарыстанне патрабуе прывабнага прафесіяналізму: рэдагуецца тэкст твора, які рыхтуецца да друку. Памылковыя словы, прозвішчы, сказы ў тэксце не рэдагуюць, а папраўляюць, выпраўляюць.

Французскі вучоны Ш. Балі, характарызуючы спецыфіку навуковага маўлення зазначыў, што тэрміныў галіне лексікі і формула ў галіне сінтасісу з’яўляюцца тымі ідэальнымі тыпамі моўнага выражэння, да якіх непазбежна імкнецца навуковая мова.

Выходзіць, што і нас, журналістаў, рэдактараў, даследчыкаў трэба ў гэтым пераконваць.