Бірлестіктер экологиясы – синэкология.

1-ші трофтық деңгей —продуценттер,

2-ші трофтық деңгей — шөпқоректі консументтер;

3-ші торфтық деңгей — жыртқыштар, етқоректі консументтер.

Әр қоректік тізбекте қоректің барлығы салмақ жинау мақсатында қолданылмайды. Оның жартысы ағзаның энергетикалық сұраныстарын өтеуге жұмсаладаы: тыныс алу, қозғалу, көбею, дене температурасын қалыпты сақтауға және т.б. Бұл ретте бір звенодағы биомасса келесі звеномен толық өңделмейді.

Экожүйе продуценттері синтездейтін органикалық заттардың химиялық байланыстарында күн энергиясын белгілеу жылдамдығы қауымдастықтың өнімділігін айқындайды. Уақыт бірлігіне шаққандағы өсімдіктер түзіп шығарған органикалық заттар массасын қауымдастықтың біріншілік өнімі деп атайды. Бұл өнімнің жартысы сол өсімдіктердің тіршілігі барысында жұмсалып қояды.

Бірінші өнімді пайдаланатын консументтер өз кезегінде екіншілік өнімді түзеді.

29. Қоректік және трофтық деңгейлер, қоректік торлар

Биоценоздардағы қоректік торлар көптеген қысқа қатарлардан түзіледі. Бұл қатарларда ағзалар бір-біріне заттар мен жасыл өсімдіктер жинаған энергияны беріп отырады. Алдыңғы түр келесі түр үшін азық болып табылатын мұндай қатарларды қоректену тізбегі деп атайды. Қоректену тізбегінің жеке звенолары трофтық деңгейлер деп аталады.

Ø Биомассалар пирамидасы әр түрлі трофтық деңгейдегі тірі заттың жалры құрғақ массасын сипаттайды. Өндірушілері өте ұсақ және консументтері ірі болған экожүйелерде соңғысының жалпы массасы барлық кезде продуценттердің жалпы массасынан жоғары болады, яғни биомасса пирамидасы да кері болады.

Біріншілік сукцессия — бұл ретте қауымдастықтар таза, өлі субстартта орналасады.

Екіншілік сукцессия — бір қауымдастықтың сол ортаға бейімделген екінші бір қауымдастықпен алмасуы.

33. Экожүйелердің біртұтастылығы мен тұрақтылығы. Табиғи экожүйелер тұрақтылығының негізгі көрсеткіштері мен критерийлері.

Экожүйе-зат, энергия, және ақпараттар алмасу нәтижесінде біртұтас ретінде тіршілік ететін кез келген өзара әрекеттесуші тірі ағзалар мен қоршаған орта жағдайларының жиынтығы.

34. Биосфера және оның тұрақтылығы.

Алғаш рет “Биосфера” терминін 1803 жылы Жан-Батист Ламарк өзінің Гидрогеология туралы еңбегінде Жер бетіндегі тірі заттар қауымдастығын белгілеу үшін қолданды. Кейін термин ұмыт болды.

Биосфера – грек тілінен аударғанда “биос” – тіршілік және “сфера” – шар, “тіршілік аймағы” мағынасында.

1875 жылы терминге жаңадан өмір берген Вена университетінің профессоры, геолог Эдуард Зюсс болды.

Биосфера терминін кейін 1914 жылы В.И. Вернадский өзінің Жер қыртысындағы рубидийдің тарихы туралы мақаласында қолданды.

1926 жылы академик В.И. Верндаский өзінің “Биосфера” атты классикалық еңбегін басып шығарды.

35. Биосфера концепциясының қалыптасуы, биосфера эволюциясы. В.И.Вернадскийдің Ноосфера және Биосфера туралы ілімдері.

В.И. Вернадский бойынша биосфера Жер шарының уникалды геологиялық қабықшасы, геохимиялық және энергетикалық ауысымдар тірі ағзалардың суммарлық белсенділігімен айқындалатын жердің ғаламдық күрделі жүйесі болып табылады.

В.И. Вернадский биосферада әр алуан, бірақ геологиялық тығыз байланысқан 7 типті заттарды бөліп қарастырды:

1. Тірі зат – Жерде мекендейтін барлық тірі ағзалардың жиынтығы.

2. Биогенді зат – тірі ағзалардың тіршілік әрекеті негізінде түзілген геологиялық жыныстар: тас көмір, әктас және т.б.

3. Косты зат – тірі заттың қатысынсыз түзілетін заттар қауымдастығы, мысалы, жанартау атқылағанда түзілетін тау жыныстары.

4. Биокосты зат – костты процестер және тірі ағзалардың бірлесе атқарған іс- әрекеттері нәтижесінде түзілетін заттар (топырақ).

5. Радиоактивті заттар - өздігінен сәулеленетін және радиактивті сәуле шығару қабілеті бар заттар және олардың изотоптары, мысалы, уран, торий, стронций және т.б.

6.Шашыраңқы атомдар – гелий, сутегі, оттегі атомдары.

7. Космостық табиғаты бар заттар – метеориттер мен космостық шаң-тозаң.

Биосфераның орташа қалыңдығы 12-17 км-ге тең болса, максималды қалыңдығы – 33-36 км-ден аспайды. Бұл шектеулер шартты болып келеді.

Қоршаған ортаның және қоғамның дамуы біртұтас процеске айналған. Биосфераның келешектегі геологиялық кезеңін – ноосфера деп атайды. Ноосфера кезінде адамның саналы іс-әрекеті табиғаттағы басым бағыттаушы күш болып табылады.

В.И. Вернадский ноосфера туралы ой-пікірлерін тек өмірінің соңына қарай қарастырған болатын. Оның ойы бойынша қоғамның табиғат жағдайларын ескере отрыпы дамуы үшін арнайы құрылымдық ұйымдар мен комиссиялардың құрылуы қажет. В.И.Вернадскийдің “Ғылыми ой – планеталық құбылыс” атты еңбегінде ноосфераны қалыптастыру үшін нақты жағдайлар қатары келтірілген:

Ø Адам Жердің барлық аудандарында орналасу керек;

Ø Мемлекеттер арасында ақпараттармен алмасу құралдарын алмастыру;

Ø Мемлекеттре арасындағы саяси байланыстарды нығайту;

Ø Адам өзінің геологиялық іс-әрекетін өзге әрекеттерге қарағанда жоғары қою керек;

Ø Биосфера шектерін кеңейтіп, ғарыштық кеңістікті игеру;

Ø Энергияның жаңа көздерін ашу;

Ø Әр дінге және нәсілге жататын адамдардың арасында теңдіктің орнауы;

Ø Ішкі және сыртқы саяси сұрақтарды шешуде қоғамның ролінің басым болуы;

Ø Қоғам өмірінде соғыстарды болдырмау;

Ø Ғылыми ойдың тар шеңбердең шығуы;

Ø Халықтық білім берудің ойластырылған жүйесін қалыптастыру.

36.В.И.Вернадскийдің Ноосфера және Биосфера туралы ілімдерідегі тірі заттардың концепциясы. Тірі заттың ғаламдық ролін анықтау.

Тірі зат –Жерде мекендейтін барлық тірі ағзалардың жиынтығы.

В.И. Вернадский тірі заттың, яғни биотаның Жер қабаттарының физикалық және химиялық қасиеттерін түзуде және сақтап тұруда маңызды ролін алғаш айтқан болатын. Барлық тірі заттар жиынтығы өзінің аз массалық үлесіне қарамастан су қабатында және Жер бетінде өтетін барлық физикалық, химиялық процестерде және геологиялық эволюцияларда өте үлкен орын алады.

Тірі зат барлық биосфераны қамтып, оның түзілуінде және өзгеруінде маңызды роль атқарады.

Қазіргі таңдағы есептеулер бойынша жалпы тірі заттардың салмағы 2420 млрд т. құрайды.

Тірі заттың орташа элементарлы құрамы жер қыртысының құрамынан көміртегінің көп мөлшерімен ерекшеленеді. Тірі ағзалар өздерінің дене құрылысына ғана жұмсалатын элементтерді сіңіреді. Тіршілік барысында ағзалар оңай сіңірілетін атомдарды пайдаланып, олардан күрделі жоғары молекулалық қосылыс түзеді.

Қазіргі есептеулер бойынша биосфера осыдан 3,5-4,5 млрд жыл бұрын пайда болған. Оның эволюциясы маңызды екі фактордың арқасында жүріп отырды:

1.Бірінші кезең – тотықсыздану – космостық жағдайларда басталып, Жерде гетеротрофты биосфераның пайда болуымен сипатталады;

2. Екінші кезең - әлсіз тотығу - фотосинтез пайда болды. Аэробты фотосинтез цианобактериялардың тегінен басталып, кейін көк –жасыл балдырлармен жалғасты. Биосинтездің пайда болуы атмосфераның сипатын күрт өзгертті. Оттегінің көп мөлшерде синтезделуі өз кезегінде анаэробты ағзалардың көп түрінің жойылуына және аэробты ағзалардың жаңа түрлерінің пайда болуына себепкер болды.

3. Үшінші кезең – тотығу – фито-автотрофты биосфераның дамуымен сипатталды. Құрлықтарда өсімдік жамылғысының артуына байланысты фотосинтез қарқынды түрде жүріп, оттегінің мөлшері күрт ұлғайды.

Оттегімен тыныс алатын жануарлар пайда бола бастады. Прокариоттар басымдығы эукариоттардың басымдығымен алмасты. Тірліктің құрлыққа ауысуы нәтжесінде салмақтық үлесі де ұлғайды.

37. Антропогендік фактор қуатты геологиялық және геохимиялық күш ретінде. Оның концепциясы.

38. Адамның экологиялық жүйедегі алар орны. Биосферадағы заттар айналымы.

39. Ғаламдық биогеохимиялық циклдер. В.И. Вернадскийдің негізгі биогеохимиялық заңдары.

40. Қазіргі биосфера. Өндіріс пен салмақтың қоршаған ортаға тигізер әсерінің артуы.

41. Тұрақты даму концепциясы. «Тұрақты даму» түсінігінің пайда болу тарихы: Рим клубы, Медоуздер мен Форестердің («Өсім шегі, 1972») жұмыстары.

“Тұрақты даму”термині алғашында табиғатты пайдалануда, атап айтқанда балық және орман шаруашылығында Канадада 1960-шы жылдары пайдаланылды (sustained yield). Бұл терминді су қоймаларында 10-ған жылдар бойы өнім бере алатын балық қорын максималды деңгейде аулуада пайдаланды.

1970-ші жылдардың ортасына қарай бұл терминді sustainable yield термині алмастырып, мағынасына өзгеше сипат енгізді. Табиғат қорын (балық ресурсын) оның таусылу шегін және орнын қайта толықтыра алу қабілетін ескере отырып пайдаланыу, қолданысқа енгізу. Табиғатқа деген оптималды көзқарастың қалыптасуымен ұласты.

1981 жылдан бастап Л.Браун sustainable development терминін экологиямен байланыстыра отырып, оның аясынан шығып адамның өзге іс-әрекеттерінде пайдалануды алғаш ұсынды (қалалар даумы, ауыл шаруашылығы, өндіріс, экономика және т.б.).

Рим клубы – адамзат болашағы мәселесі мазалаған қоғам қайраткерлері мен әр түрлі саладағы ғалымдарды біріктірген үкіметтік емес ұйым болып табылады. Бұл ұйым 1968 жылы Италияның қоғам қайраткері Аурелио Печчейдің бастауымен құрылған.

Клубтың алғашқы президенті – А.Печчеи;

Қазіргі президенті - А.Кинг.

1972 жылдың соңында Д.Н.Медоуз, Д.Л.Медоуз, Л.Кондер және В.Беренс “Өсім шегі” атты кітап жазып, Рим клубына тапсырады. Бұл кітап Дүние жүзі шаруашылығын ұйымдастырудың екінші үлгісі болып табылады.

Дүние жүзін он аймаққа бөліп, 5 өркениет, 5 артта қалған елдер аймағы болды. 70-ші жылдардың жаңа көрсеткіштерін салып,өркениет елдер мен артта қалған елдер арасындағы алшақтықты азайтып, азық-түлік және энергетика тапшылығын шешу жолдарын ұсынды.

42. Қоршаған орта туралы БҰҰ-ның бірінші конференциясының декларациясы (Стокгольм, 1972).

БҰҰ –ның Адамды қоршаған орта мәселелері бойынша алғашқы коференциясы Стокгольм қаласында 1972 жылы өтті. Бұл коференция барысында маңызды 3 халықаралық бағдарламалар, 7 үкім және 26 принцип қабылданды.

Бағдарламалар:

1. M&B – Адам және Биосфера;

2. GKP – Бүкіләлемдік климатық бағдарлама;

3. GBGP – Бүкіләлемдік биосфера-геосфералық бағдарлама.

Конференция декларациясында басты назар қазіргі қоғамның барлық шаруашылық, өндірістік, ғылыми – техникалық бағыттарын эколоияландыру мәселесіне ауысқан болатын. 7 үкімнің тоқетерін айтқанда, бұл сатыға шығу үшін адам өзінің биосфераның қорын тек пайдаланушы ретіндегі ролін сол ресурстарды қайта қалпына келтіруші негізгі күш немесе механизм роліне алмастыру керек.

Конференцияның 1-ші принципі:

- Адам тек қана таза ауа, таза қоршаған ортаға және берекелі өмірге құқылы ғана емес, сонымен қатар сол ортаны қайта қалпына келтіруге, бұзбауға міндетті.

43. Рио-де-Жанейродағы (1992) және Йоханнесбургтегі (2002) бүкіләлемдік саммиттер.

БҰҰ-ның қоршаған ортаны қорғау мен дамыту проблемаларына арналған екінші Конференциясы мемлекет және үкімет басшыларының қатысуымен 1992 жылы Рио-де-Жанейрода өтті. Бұл маңызды конференцияда 114 елдің басшысы мен 178 елдің дипломаттары, 1600 мемлекеттік емес бірлестіктердің өкілдері болды.

Осы конференцияда қоршаған ортаның проблемалары мен дамуын бір бірінен бөліп қарауға болмайтыны атап көрсетілді, елдің экологиялық, кедейлік және даму деңгейінің бір-бірімен байланыстығы айтылды, сол сияқты әлемдік қоғамдастықтың ХХІ ғасырда тұрақты түрде даму жолына түсу керектігіне шешім қабылданды.

Конференцияда 6 бағдарламалар, 27 принциптер қабылданды.

Бағдарламалар:

1. Қоршаған орта мен оның дамуы туралы Рио декларациясы;

2. ХХІ ғасыр күн тәртібі;

3. Орманның барлық түрінің тұрақты даму, басқарылу мен сақталу принциптері туралы Өтініш;

4. Климаттың өзгеру проблемаларының Рамалық Конвенциясы;

5. Биоәртүрлілік бойынша Конвенция;

6.Тұрақты даму концепциясы.

2002 жылы Йоханнесбургте (Оңтүстік Африка) өткен тұрақты даму бойынша жоғарғы деңгейдегі Дүниежүзілік кездесудің Декларациясы мен шешімдерін орныдау жоспарында қайта білім берудің негізгі факторларының бірі ретінде білім беру жүйесінің барлық тұрақты дамыту тұжырымдамасын енгізу қажеттігі атап көрсетілді.

Бұл жоғарғы деңгейдегі кездесу қызығушылық танытқан жақтардың үлкен тобын ұйымдастырды. 22 мыңнан астам қатысушы болды, соның ішінде 100 – ден астам мемлекет басшылар, 8000-нан астам ҮЕҰ (үкіметтік емес ұйымдар)-ң белсенділері, бизнесмендер, 4000-нан астам БАҚ қызметкерлері есептелді.

Мемлекет-жақтастар Тұрақты даму бойынша Йоханнесбург Декларациясын және Шешімдердің орныдалу Жоспарын талқылап, қабылдады.

Бұл кездесу тұрақты дамудың халықаралық күн тәртібіндегі маңызды сұрағы екенін тағы бір дәлелдеді. Тұрақты даму концепциясы құжатына толықтырулар мен өзгертулер енгізіліп, жаңа әлемнің сипатына сай жасалды.

44. Европалық қалалардың тұрақты дамуының хартиясы (Дания, Ольборг қаласы, 1994).

45. Тұрақты даму факторлары: экологиялық ( өркениет дамитын коридор шегі), экономикалық (нарықтық жүйенің өзгеруі), әлеуметтік (ауыл шаруашылық саласы, адам құқығы, демография).

Әлеуметтік даму –бұл дамуда табиғат ресурстарын пайдалану адамзаттың теңдігі мен әлеуметтік шындықты, әділеттілікті жүзеге асыруға бағыттайтын болу керек.

Экономикалық даму – қазіргі кезде қалыптасқан адам капиталы (ақпараттық, мәдени капиталы) материалды капитал және табиғи капиталды сақтап қалу. Мұнда материалды капиталды барынша қоршаған ортаны қорғау жұмыстарына бағыттау.

46. Тұрақты дамудың бағдарламалары мен принциптері - жергілікті, аймақтық, ұлттық, халықаралық, ғаламдық.

БҰҰ-ның 1992 жылы өткізген Рио-де-Жанейродағы конференциясында Тұрақты дамудың стратегиясы қабылданды. Стратегияның негізінде қоршаған орта, оның ресурстары мен планета адамзатының саны мен экономикасы арасында балансты жағдайды қалыптастыру жатыр. Осы стратегиялық ақпарат бірнеше деңгейде атқарылуы тиіс:

Табиғи ресурстар –қоғамның материалдық, мәдени және басқа қажеттіктерін қанағаттандыру үшін қоршаған ортаның шаруашылық және өзге қызмет процестерінде пайдаланылатын құрамдас бөліктері.

Адамзат әр уақытта табиғатқа бағынышты болып, оның ресурстарын өз қажеттілігіне жұмсап келген. Сонымен бірге адамдарда үнемі табиғатты “бағындыру” арманы болған. Қалай болғанда да адамның табиғатқа, табиғи ортаға деген көзқарасы болашақ ұрпақ мүддесі үшін тиімділілікті, саналылықты керек ететін көзқараспен ұштаса жүруі қажет.

Табиғат ресурстарының классификациясы.

Ресей геологы Протасов 1985 жылы табиғат ресурстарын шығу көзіне, өндірісте пайдаланылуына, сарқылу деңгейіне байланысты жіктеп берді.

Биологиялық ресурстар – биосфераның барлық тірі компоненттері, өсімдік және жануарлар әлемі.

Минералды ресурстар – қолдануға жарамды литосфераның заттық құраушы бөлігі, шаруашылықта минералды шикізат немесе отын көзі ретінде пайдаланылады. Егер шикізат отын түрінде (көмір, мұнай, газ, ағаш, атом энергиясы), сонымен қатар, двигательдерде энергия көзі түрінде пайдаланылса, онда оны отын – энергетикалық ресурс деп атайды.

Энергетикалық ресурс – Күн, космос, атомды-энергетикалық, отын –энергетикалық, термальды энергия және энергияның т.б. көздерінің жиынтығын атайды.

Табиғатты қорғау аспектілері:

- қоршаған ортаны ластауға қойылған лимиттер (шектеулер) – ластағыш затардың, өндіріс пен тұтыну қалдықтарының жалпы түсу көлемінің, сондай-ақ қоршаған ортаға шудың, тербелістің, магнитті өрістер мен өзге де зиянды физикалық ықпалдар әсері деңгейлерінің қолайлы қоршаған орта сақталатын шектері.

- шығарылудың, тасталудың үлес нормативі - өнімнің , қуаттың, көлік немесе өзге де жүріп-тұру құралдарының бірлігіне шаққанда атмосфераға, су объектілеріне зиянды (ластаушы) заттарды шығарудың, тастаудың ең көп массасының нормативі. Ол технологиялық процестер мен жабдықтардың қозғалмалы және тұрақты көздері үшін белгіленеді.

-өндіріс қалдықтары - өнімдерді шығару, өзге технологиялық жұмыстарды орындау кезіде пайда болған және техногендік минералдық түзілімдер мен ауыл шаруашылығы өндірісінің қалдықтарын қоса алғанда, тиісті өндірісте қолдануға қажетті бастапқы тұтыну қасиеттерін толық немесе ішінара жоғалтқан шикізаттардың, материалдардың, химиялық қосылыстардың қалдықтары.

- коммуналдық-тұрмыстық қалдықтар – адамның тіршілік әрекеті нәтижесінде пайда болған қалдықтар;

- қалдықтардың түрі – ортақ химиялық, физикалық, биологиялық белгілері бар қалдықтардың жиынтығы;

- қалдықтардың қауіптілік сыныбы – адамдардың денсаулығы мен қоршаған ортаға ықтимал зиянды әсер ету дәрежесі бойынша анықталатын қалдықтардың зияндылық көрсеткіші.

- қалдықтарды орналастыру объектісі – полигондар, күл-қоқыс сақтау орындары, қалдық сақтау орындары, кен жыныстарының үйінділері мен қалдықтарды сақтауға және көмуге арналған басқа да арнайы жабдықталған орындар.

-қалдықтардың паспорты – қалдықтардың сандық және сапалық сипаттамасын куәландыратын құжат.

51. Табиғатты тиімді пайдаланудың теориялық негізі ретінде – қоршаған ортаны оптимизациялау.

52. Жердің компоненттерінің сипаттамасы: Литосфера, гидросфера және атмосфера.

В.И. Вернадский биосферада негізгі 3 геосфераны бөліп қарастырды:

Ø Газ қабаты (атмосфера);

Ø Су қабаты (гидросфера);

Ø Қатты қабат (литосфера).

Жердің газды немесе газтәрізді қабаты – атмосфера басқа аспан денелерінің газтәрізді қабатынан әлдеқайда ерекшеленіп тұрады. Жер атмосферасы газдар қоспасынан, су буларынан және қатты заттардың ұсақ бөлшекетерінен тұрады. Атмосфера негізі – ауа, ол өз кезегінде келесі газдар қоспасынан құралған: азот, оттегі, аргон және көмірқышқыл газы.

Литосфера – (гр. “литос” - тас) жер қыртысының жоғарғы қабатын құрайды. Литосфераның құрамына жер қыртысы және жердің жоғарғы мантиясының бөлігі кіреді. Қалыңдығы: құрлықта- 50 км-ден 75 км-ге дейін, мұхит түбінде – 5-10 км. Литосфераның жоғарғы қабатын (2-3 км тереңдікте) литобиосфера деп атайды. Бұл қабатта анаэробты тіршілік иелері шоғырланған.

Гидросфера- Жердің су қабаты. Ол мұхит, теңіз, көл, өзен суларымен бірге жер асты суларын және мәңгі қар мен мұздық суларын да түгелдей қамтиды.

53. Табиғат ресурстарының классификациясы: сарқылатын, сарқылмайтын, қалпына келетін, қалпына келмейтін.

1. Сарқылатын ресурстар – жақын кезеңде немесе болашақта қорының сарқылу қаупі төніп тұрған заттар. Ресурстардың сарқылуы салыстырмалы ұғым болып табылатындықтан, ол өз кезегінде келесідей жіктеледі:

- қалпына келетін (фауна, флора);

- қалпына келмейтін (пайдалы қазбалар);

- салыстырмалы қалпына келетін (топырақ ресурсы, орман қоры).

2. Сарқылмайтын ресурстар – шексіз ұзақ уақыт пайдалануға болатын ресурстар жатады. Мысалы, күн энергиясы, жел, теңіздер мен мұхиттардың толуы мен қаутуы энергиялары. Бұл ұғым да салыстырмалы болып табылады. Мысалы, Күн энергиясын шектелген мөлшерден артық пайдалану, жер температурасының артуына әкеліп, термодинамикалық дағдарысты туғызуы мүмкін.

54. Биологиялық ресурстар және азық-түлік қауіпсіздігі. Табиғатты тиімді пайдалану, аз қалдықты және қалдықсыз технологиялар.

Биологиялық ресурстар –биосфераның барлық тірі компоненттері, өсімдік және жануарлар әлемі.

Аз қалдықты технология - өнімдер бірлігін шығару кезінде осы өнімдерді алудың қолданылып жүрген тәсілдерімен салыстырғанда қалдықтардың аз саны пайда болатын өнімдерді шығару процесі;

Қалдықсыз технология – белгілі бір өндіріс кешенінің немесе цехтың жарамсыз қалдықтары келесі бір өндіріс кешеніне немесе сол өндірістің келесі цехына шикізат болып келетін тұйық жүйе.

Адам баласына табиғи ортаны сақтау мен оның ластануына жол бермеудің мынадай мүмкіндіктері белгілі. Олар:

- ресурстарды үнемдеуге мүмкіндік беретін қалдықсыз технологияны енгізу;

- ортаның ластануын барынша азайту;

- су шығынын едәуір азайтуға мүмкіндік беретін өндірістік суды тазартып, қайта пайдалану;

- топырақтың ылғал жинауына және ауадағы атмосфералық газдардың тепе – теңдігін сақтауға мүмкіндік беретін орман алқаптарын сақтау және қалпына келтіру;

- жылу мен энергияны табиғи көздерден өндіру;

- жаңа технологиялық әдістерді кең пайдалану.

55. Энергияның альтернативті экологиялық таза көздерін қолдану.

Адамзаттың өркендеуі үшін энергия маңызды орын алады. Энергияға деген сұраныс жыл сайын кемімесе артуда.Ал ол ресурстар таусылудың аз-ақ алдында тұр. Одан шығудың тек екі жолы ғана бар: энергия ресурстарын тиімді пайдалану немесе қалпына келетін альтернативті энергия көздерін пайдалану.

Алғашқы адам қазіргі адам пайдаланатын энергияның тек 1 пайзын ғана пайдаланған

1960-шы жылдары адамзат қазір біз пайдаланатын энергияның тек жартысын ғана пайдаланған.

Әлемде өндірілетін коммерциялық энергияның 80 пайызын бай мемлекеттер пайдаланады.

Европада энергия пайдалану әлемде энергия пайдаланудың орташа мөлшерінен 2,3 есе артық болса, АҚШ 5,4 есе артық.

1 американдық азамат 2 европалық, 35 үнділік, 210 танзаниялық немесе 600 бутандық азаматтар пайдаланатын энергияны қолданады екен.

Қазіргі таңда адамзат энергия қорына қаншалықты тәуелді екенін байқай бермейді.

Компьтерлер өшіп, машиналар тоқтап, телевизорлар сөйлемей, электр ламапалары сөніп қалғанда не болатынын елестетіп көріңіз.

56. Биосферадағы тұрақсыздықтың пайда болуына себеп болған антропогендік факторлар.

57. Өркениет типіне байланысты оның әр түрлі даму сатыларындағы қоршаған ортаға антропогендік салмақтың дифференциациясы (жіктелуі)

58. Адамзат қоғамының қалыптасуындағы табиғаттың ролі.

59. Қоғам және табиғат арасындағы қарым-қатынас тарихы: негізгі этаптар (биогенді, аграрлы, өндірістік, ақпараттық) ерекшеліктері және сабақтар

60. Қазіргі таңның ғаламдық экологиялық мәселелері (климаттың өзгеруі, озон қабатының жұқаруы, қышқыл жауындар, шөлейттену, биоалуантүрліліктің қысқаруы, Әлемдік мұхиттың ластануы және т.б.)

Климаттың өзгеруі.

1872 жылы француз ғалымы Фурье алғаш парниктік эффект туралы теориялық негіздеме ұсынған болатын. Ол: атмосфера қысқа толқынды күн сәулесін өткізіп, жер беті шағылыстырған ұзын толқынды жылу энергиясын ұстап қалады - деді.

ХІХ ғасырдың соңында Швед ғалымы Аррениус көмірді көп мөлшерде жаққаннан атмосферада СО2 концентрациясы артып, жалпы климаттың жылынуын шақырады деді.

1957 жылы Халықаралық геофизика жылы деп аталып, атмосфераның химиялық құрамын бақылауда кешенді жұмыстар өткізілді. Сол ғылыми жұмыстардың есептемесі бойынша атмосферада СО2 –нің концентрациясы айтарлықтай артқаны айтылды.

Ресей ғалымы Михаил Будыко климаттың өзгеруіндегі алғаш ғылыми дәлеледенген нақты есептеулер жүргізіп, оның жалпы табиғатының өзгергендігі туралы толық ашық мәліметтер ұсынған болатын.

Парник эффектісі көп ретте ауада су буының, көмірқышқыл газының, метанның, азот тотығының және т.б. газдар концентрациясының артуымен пайда болады.

Жерде атмосфера қабаты пайда болысымен, парник эффектісі түзіледі. Жер бетінің орташа температурасы +14 0С-қа тең, егер аз мөлшерлі парник эффектісі болмаса, оның орташа температурасы – 19 0С-қа тең болар еді. Яғни, 33 0С-қа төмен болар еді.

Қазіргі таңда парниктік эффектісін қалыптастыруда антропогендік фактор алдыңғы орын алуда. Бұл ретте ең көп тараған парник газы – су буының концентрациясы өзгеріссіз қалуда. Жылу ағымының қарқынды өсуіне Жер бетінің антропогендік өзгеруі, қар жамылғысының еруі және орманды алқаптарды кесуі нәтижесінде альбедо күшінің артуы да маңызды рольге ие.

Жер бетінің төменгі атмосфералық қабатының ғаламдық жылынуы соңғы 200 жыл ішінде байқалуда. 1950 жылдардың ортасынан бастап, ауаның төмеңгі орташа жылдық температурасының 13,8 0С-тан 14,6 0С-қа өсуі байқалған. Климаттың өзгеруінің басты себептері - табиғи және антропогендік факторлар болып табылады. Табиғи себептерінің ішінде – мұхит ағымдарының тұрақсыздығы, олардың айналымының бұзылуы, гидросфераның беткі жылу сыйымдылығының ұлғаюы, күн белсенділігінің тербелістері.

Ресей ғалымдарының есептемелері бойынша парник эффектісін қалыптастыруда бөлек газдардың қатысты үлесі алуан түрлі: көмір қышқыл газы – 63%, метан - 21%, азот оксидтері - 5%, хлорфторкөміртектер үлесі - 11%.

ХХ ғасырдан бастап, адамзаттың индустриалды қызметнінің қарқынды дамуына байланысты атмосфералық ауада көміртегі, азот, күкірт оксидтерінің концентрациясы күрт артып кетті.

Көмірқышқыл газының атмосфераға түсуіндегі негізгі көздері – жаңғыш қазба отындарды жағу (көмір, мұнай, газ), цементті өндіру, жолай газды жағу, ормандарды жою, Жердің өсімдік жамылғысының тозуы.

Антропогенді азот және күкірт оксидтерінің көздері – жылу электр станцияларының, химия және металлургия кәсіпорындарының шығарындылары, көмір және сульфидті рудниктердің орындары, автокөлік шығарындылары және т.б.

Парник газдарының ғаламдық ағыстарында антропогендік көздердің алар үлесі 3,7 %-дан (көмірқышқыл газы) 40 %-ға (күкірт газы) дейін жетеді

Метан газының атмосфераға түсу жылдамдығы көмірқышқыл газына қарағанда 7 есе жоғары болып келеді. Оның жылуды сіңіру қабілеті 20 есе жоғары болып келеді. Метанның табиғи көздері - литосферадан лайлы вулкандардың қоспалары, мұнай, газогидратты заттар миграциясының қоспалары, көміртегінің сутектік мұзды қоспалары.

Парниктік газдар концентрациясын шектеу мақсатында халықаралық құжат Киото хаттамасы (1997 жыл, желтоқсан, Жапония) қабылданды. Оның ұстанған мақсаты – 90-шы жылдармен салыстырғанда КҚ газының мөлшерін 2015 жылға қарай 5 %-ға төмендету болып табылады.

Озон қабатының жұқаруы.

Қазіргі таңның актуальды мәселелерінің бірі - Озон қабатының жұқаруы. Озон қабаты жерден 20-30 км биіктікте орналасып, құрамына озон молекуласының мол концентрациясын жинақтаған. 30 км биіктіктен кейін озон қабатымен 90 % ультракүлгін сәулелері сіңіріліп, 20-25 км биіктікке тіршілік үшін қауіпті радиация жетпейді.

Озон молекулалары атмосферада түзіліп, күрделі химиялық процестер нәтижесінде сол ортада ыдырайды. Ультракүлгін сәулесінің болмауы озонның қарқынды түрде түзіліп, мол мөлшерде шоғырлануына себепкер болады.

Осы факторға байланысты Антарктика мен Арктиканың стратосфера қабатында полярлы қыс кезінде озон көп мөлшерде түзіледі. Антарктиданың көктемгі “озон тесіктерінің” пайда болуы Күн-Жер жүйесіндегі процестермен негізделген. Озон қабатының жұқаруына себепкер факторлар екіге жіктеледі:

1. Табиғи факторлар;

2. Антропогендік факторлар.

Бір көзқарас негізінде – қыс айларында Антарктикада тұрақты циклон қалыптасып, оның ішінде мұз кристалдарының және хлорлы қослыстардың интенсивті түрде шоғырлануы жүреді. Көктем айы келгенде Күн сәулесі ол қосылыстарды ыдыратып, нәтижесінде хлордың атомдары түзіледі.

Табиғаты бойынша хлор 1 валентті болғандықтан, қасындағы молекулалардың атомдарын өзіне тартып, олардың беріктігін бұзады. Озон молекуласындағы 1 атомды өзіне қосып, оның атомарлы (О) және 2 атомды молекулаға (О2) айналуына себепкер болады.

15-18 км биіктікте Антарктида үстінде озон қабаты қатты жұқарып, ауаның жылынуы қарқынды түрде жүріп, сол қалыптасқан “озон тесіктернің” Оңтүстік жартылай шарға ығысуы байқалады.

Екінші көзқарас бойынша озон молекуласының ыдырауында антропогендік фактор шешуші роль атқарады. Ұшудың жоғарғы шегін игерген авиалайнерлер отындарының шығарындылары, құрамында озон бұзушы және аэрозольді қоспасы бар ракета қондырғыларының жіберілуі – озон қабатын жұқартуда бірінші орынға ие.

Ғарыш кеңістігін игеру барысында адамзат атмосфера қабаттарында космостық қоқысты млн-ған тоннамен жинақтаған болатын. Ғарыштық қоқыс – ракеталардың екінші сатысының жарылуы нәтижесінде түзілген ксенобионтты табиғаты бар заттар және спутниктердің жарықшақтары. Қазіргі таңда Жер орбитасының 400-800 км аймағында мөлшері 10 см-ге жетпейтін 70-150 мыңға жуық жасанды денелер мен мөлшері 10 см-ден асатын 10 мыңнан астам жасанды денелер кездеседі.

Атмосфераның стратосфера қабатында адамзат өзінің игілігі үшін бірнеше күрделі физикалық және биохимиялық процестерді жүзеге асырады. Олар- техникалық әдістер көмегімен бұлттардан мезгілсіз жауын-шашын мен қар жаудыру, бұлттар мен тұмандарды сейілту, бұршақты түзілістердің алдын алу, атмосфераның газдық және аэрозольдық құрамын өзгерту.

Қышқыл жауын-шашындар.

Алғаш рет “қышқыл жауындар” терминін 1872 жылы ағылшын зерттеушісі Ангус Смитт енгізген болатын. Ол өзінің зерттеулерін Манчестердегі смогтан бастаған болатын.

Қалыпты жауын суы ортасының орташа рН көрсеткіші – 5,6 –ға тең. Осыған байланысты метеорологиялық шашындардың барлық түрлері – қар, бұршақ, жауын, қар аралас жауындардың орташа рН көрсеткіші 5,6-дан төмен болса “қышқыл жауындар” категориясына енеді. Әдетте таза жауын әлсіз қышқыл ортаға ие, себебі, ауадағы СО2 жауын суымен реакцияға түсіп, әлсіз көмір қышқылын түзеді.

Қышқыл жауындарды түзілуінің себебі - табиғи және антропогендік сипаттарға ие.

Атмосфераның құрамында әр алуан заттардың болуына байланысты жауын ешқашан абсолютті “таза” болмайды, яғни оның рН ортасы 4,9-дан 6,5-ке дейін өзгеріп отырады. Орташа көрсеткіші (5,0) қоңыржай белдеулеріне тән.

Атмосфераға СО2 – ден басқа табиғи жолмен күкірт және азоттың әр алуан қоспалары түседі (жанартау атқылаулары). Бұл заттар да жауын суымен реакцияласып, оның ортасын қышқылдандырады.

Атмосфераға СО2 – ден басқа табиғи жолмен күкірт және азоттың әр алуан қоспалары түседі (жанартау атқылаулары). Бұл заттар да жауын суымен реакцияласып, оның ортасын қышқылдандырады.

Табиғи жолмен қатар атмосфераға қышқылды рекция туындадатын әр алуан оксидтердің түсуінің антропогендік көздері де жетіп артылады. Антропогендік заттардың эмиссиясы табиғи заттардың қуаттылығынан бірнеше есе артық болып келеді. Техногенді жолмен түскен азот және күкірт тотықтарының жоғары концентрациясы жауын суының қышқылдығын 4,0-ге дейін төмендетіп, оның тіршілік үшін уыттылығын бірнеше есе артып жібереді.

Қышқыл жауындарды туындататын негізгі химиялық қоспалар – SO2 мен NO2.

Жер атмосферасының құрамындағы күкірт қосылыстарының кейбір түрлері:

Күкірттің қос оксиді – SO2;

Көміртегінің оксисульфиді - COS;

Күкіртті көміртегі – CS2;

Күкіртсутек – H2S;

Диметилсульфид – (CH3)2S;

Сульфат –ион – SO42-.

Атмосфераға күкірттің табиғи эмиссиясы:

1. Биологиялық бөліну –30-40 млн т/жыл;

2. Жанартау қызметі – 2 млн т/жыл;

3. Мұхит беттері 50-ден 200 млн т/жыл.

Атмосфераға күкірттің антропогендік эмиссиясы:

1. Көмір отынын жағу (70%);

2. Мұнай өнімдерін жағу (25-40 %);

Адамның іс -әрекеті нәтижесінде атмосфераға жыл сайын 60-70 млн т күкірт қоспалары түсіп отырады, бұл көрсеткіш табиғидан 2 есе артық.

Жер атмосферасының құрамындағы азот қосылыстарының кейбір түрлері:

Азоттың қос тотығы – NO2;

Азот тотығы - NO;

Азотты ангидрид – N2O3;

Азот оксиді - N2O5.

Қышқылды жауындардың үнемі түсуіне байланысты топырақ және су орталарының қышқылдануы байқалады. Бұл өзгеріс өз кезегінде ауыр металдар мен токсиканттардың қарқынды еруін туындатып, топырақ пен су ортасының уыттылығын арттырады. Қоректік тізбек бойымен еріген токсиканттар жануарлар мен адам ағзаларына түседі.

Қышқыл әсерінен топырақтың биохимиялық құрылымы өзгеріп, ондағы биотаның тіршілігіне қауіп төнеді.

ҚЖ әсерінен өсімдік бойынан барлық бейорганикалық заттардың (негізгі микро- және макроэлементтер) шайылуы жүреді. Мысалы, көп мөлшерде өсімдік денесінен калий, кальций, магний және марганец элементтері шайылады.

Адам денсаулығына аса қауіпті қышқыл сипаттағы аэрозольді бөлшектер болып табылады. Олардың қауіптілік деңгейі көлеміне байланысты болып келеді. Ірі аэрозольді бөлшектер жоғарғы тыныс алу жолдарын зақымдаса, 1мкм-ден кіші бөлшектер өкпенің ең алыс бөліктеріне еніп, айтарлықтай зардап тигізуі мүмкін. Нормадан асып кетсе аса уытты болып келетін аллюминий қоспалары трофтық тізбек бойымен адам ағзасына түсіп, оның улануының себепкері болады.

61. Ауыл шаруашылығының және өндірістің қарқынды дамуына байланысты туындаған экологиялық мәселелер.

62. Қоршаған ортаның физикалық, биологиялық, химиялық ластануы және олардың эколгиялық, генетикалық салдары.

Физикалық ластану-қоршаған ортаның температуралық-энергетикалық, толқындық, радиациялық физикалық қасиеттерінің нормадан ауытқуларынан болатын ластану.

Химиялық ластану-қоршаған ортаның табиғи химиялық қасиеттерінің қарастырылып отырған уақыт кезеңі үшін қайсыбір заттектердің көпжылдық орташа ауытқуларынан асып түсетіндей болып өзгеруі немесе қоршаған ортаға әдетте онда болмайтын заттектердің түсуі немесе нормадан артық шамадн түсуі.

Биологиялық ластану- жұқпалы және паразиттік ауруларды туғызатын қоздырғыш бактериялар, вирустар, микроорганизмдер мен құрттар, қарапайымдылар мен шектен тыс көбейіп кеткен зиян келтіретін жәндіктер.

63. Қазіргі таңның әлеуметтік – экологиялық мәселелері және тұрақты даму.

64. Әлеуметтік – экологиялық дағдарыс және тұрақты даму.

Әлеуметтік – экологиялық дағдарыс.Экологиялық апатта адам пассивті рольге ие болып, қайтымсыз табиғат құбылысынан зардап көретін жақ болса, әлеуметтік- экологиялық дағдарыс кезінде адам белсенді субъект болып, бұл құбылыстың бетін қайтара алатын механизмге айналады.

Экологиялық дағдарыс – адамзат қоғамындағы өндірістік күштер мен қарым-қатынастардың дамуы биосфераның ресурсты –экологиялық потенциалына сай келмейтін табиғат пен адамзат арасындағы тығырыққа тірелген жағдай.

Экологиялық дағдарыстың кең мағынасы – ол биосфераның даму фазасы, мұнда тірі заттың сапалық тұрғыдан жаңаруы байқалады (бір түрдің жойылып, екінші бір түрдің пайда болуы). Ресей экологы Реймерс биосфера эволюциясында болған 6 дағдарысты және болашақта болатын 2 дағдарысты бөліп көрсетті.

1-ші экологиялық дағдарыс немесе аридизацияның (лат. “құрғақ”) доантропогенді экологиялық кризисі осыдан 3 млн. жыл бұрын болған.

2-ші экологиялық дағдарыс осыдан 35-50 мың жыл бұрын болған. Бұл дағдарыс алғашқы адамның теріп жейтін ресурсының салыстырмалы түрде азаюымен байланысты болып келеді.

3-ші экологиялық дағдарыс немесе алғашқы антропогенді дағдарыс ірі жануарлардың жаппай жойылуымен байланысты. “Консументтер кризисінен” шығу үшін адамзат екінші ауыл шаруашылық революциясын жасайды.

4-ші экологиялық дағдарыс –топырақтың тұздануымен және қарабайыр жер өңдеудің салдарынан жер ресурсының деградациясымен байланысты. Адам санының артуына байланысты суармалы шаруашылық тиімсіз болып, адамзат суарылмайтын егістікке ауысуға мәжбүр болды. Бұл кризис Жер шарында осыдан 2 мың жыл бұрын болған.

5-ші экологиялық дағдарыс немесе “продуценттер дағдарысы” – ормандарды жаппай жоюмен және өсімдік әлемінің азаюымен байланысты. Бұл дағдарыс осыдан 350-150 мың жыл бұрын болған. Орман ресурстарын жоюының негізігі екі себебі бар:

1. тұрмыстағы ең қажет ресурс;

2. егісті алқаптарды ормандарды кесу арқылы кеңейту.

6-шы экологиялық дағдарыс немесе “редуценттер дағдарысы” биосфераның кең ауқымды ластануымен, Жер бетіндегі энергияның максималды пайдаланылуымен және экологиялық тепе-теңдіктің күрт бұзылуымен сипатталады.

Экологиялық тепе-теңдік дегеніміз – табиғи немесе адаммен өзгертілген орта түзуші компоненттер мен табиғи процестер арасындағы баланс.

Болжамалы экологиялық дағдарыстар. Қазіргі таңда қалыптасқан ластану кризисі (редуценттер дағдарысы) мен минералды ресурстардың жетіспеушілік қаупі негізінде жер бетінде 2 дағдарысты жағдай түзілуі мүмкін: