Перапёлачка
Удзельнiцы ходзяць па крузе, узяўшыся за рукi. У сярэдзiне -- салiстка, якая iлюструе рухамi, жэстамi i мiмiкай усё тое, пра што пяюць астатнiя выканаўцы:
А ў перапёлкi ручкi баляць.
Ты ж мая, ты ж мая
Перапёлачка,
Ты ж мая, ты ж мая
Невялiчкая*.
А ў перапёлкi ножкi баляць.
А ў перапёлкi ды каленцы баляць.
А ў перапёлкi грудцы баляць.
А што перапёлка рана ўстае.
А ў перапёлкi ды старэнькi муж.
А ў перапёлкi дзеткi малыя.
Дзеткi плачуць, есцейкi просяць.
А ў перапёлкi хлебца няма.
(Чурко Ю. Вянок беларускiх танцаў.)
*Прыпеў паўтараецца пасля кожнага радка.
ГУЛЬНI Ў "ТУРА", "БАЯРЫ", "ПРОСА", "ЛЯДА"
Цiкавы фактычны матэрыял "Гульня ў Тура" быў надрукаваны ў часопiсе "Живая старина" ў 1894 г. Аўтар нататкаў В.Машкоў змясцiў тры варыянты старадаўняй гульнi, запiсаныя ў вёсках Малая Дубровiца, Харошынка i Пiшчац Бельскага павета Сядлецкай губернi. Цяпер гэтыя населеныя пункты знаходзяцца на тэрыторыi Польскай Рэспублiкi. Гульнёвы карагод ("горад") праводзiўся вясною. У "горадзе" i за iм -- па дзве дзяўчыны, якiя, узяўшы адна адну за стан, як пры "Польцы", ходзяць уздоўж круга ў супрацьлеглыя бакi i па чарзе спяваюць песню:
-- А Тур сваi жаночкi лычыць,
А Тур сваi маладэнькi.
Нашчо, Туру, жаночкi лычыш?
Нашчо, Туру, маладэнькi?
-- Каб м'ня вывюў з чэрэшне[ва]га саду,
Каб м'ня вывюў з зэлэненькага.
-- Чаго, мыла, да саду ходыла?
-- Чэрэшнёвы квiты ламала.
-- Нашчо, мыла, квiты ламала?
-- Паповычу-дзяковычу за шапачку клала,
Паповычу-дзяковычу маладэнькаму.
-- Нашчо, мыла, за шапачку клала?
-- Каб м'ня вывюў з чэрэшне[ва]га саду,
Каб м'ня вывюў з зэлэненькага.
-- А дэ, мыла, каня падзiла?
-- Ой, аддала пановычу,
Пановычу-дзяковычу маладэньк[ам]у.
-- Нашчо, мыла, паночку дала?
-- Каб м'ня вывюў з чэрэшне[ва]га саду,
-- Каб м'ня вывюў з зэлэненькага.
Песня паўтараецца некалькi разоў з заменаю слова "каня" (выдзелена) на "ўздзечку", "сядло", "шапку", "сюрдук", "пояс" i "чобуты", а затым спяваюць:
-- А дэ, мыла, кашу падзiла?
-- Выкiнула пад прыпэчак.
-- Нашчо, мыла, кашу выкiдала?
-- Жэб не було мыламу iсты.
Наступная песня гульнi спяваецца на iншы матыў:
-- А я перстэнь пакачу,
Так i жону iзышчу,
-- А мы перстэнь сзовымо,
Так i жоны нэ дамо.
-- А я мост iзмашчу,
Так i жону iзышчу.
-- А мы мост зломымо,
Так i жоны нэ дамо.
-- А мы хлiба напеком, так i жону отберым.
-- А мы хлiб iзьiмо, так i жоны нэ дамо.
-- Мы горылкi нажэнiм, так i жону отберым.
-- Мы горылку выпьемо, так i жону нэ дамо.
-- А мы пыва нажэнiм, так i жону отберым.
-- А мы пыво выпьемо, так i жоны нэ дамо.
-- А мы мэду нажэнiм, так i жону отберым.
-- А мы мэд выпьемо, так i жоны нэ дамо.
-- А мы выно нажэнiм, так i жону отберым.
-- А мы выно выпьемо, так i жоны нэ дамо.
-- А мы дзёгцю нажэнiм, так i жону отберым.
-- А мы дзёгоць выльемо, так i жоны нэ дамо.
Увесь хор:
-- А Тур жону злавiў, з ею шкуру садраў.
Пры выкананнi апошнiх радкоў дзяўчаты, якiя хадзiлi ўнутры круга, выбягаюць адтуль, а якiя хадзiлi звонку -- тых ловяць. На гэтым гульня i заканчваецца.
У ёй праяўляецца старадаўнi звычай выкрадання нявест, калi спаборнiчаюць два роды. "Умыканне жоны" таксама праглядаецца i ў iншых гульнях, напрыклад "А мы проса сеялi", вясельнай гульнi "барацьбы дружак", калi хлопцы i дзяўчаты спаборнiчаюць у выкананнi песень, у якiх высмейваюць адзiн аднаго.
У дадатку да гульнi В.Машкоў падае, спасылаючыся на этнографа О.Кольберга, такi факт. Недалёка ад вёскi Пiшчац ёсць лес, якi называецца Туравым лесам або гаем. У iм знаходзiцца камень, якi нагадвае вершнiка на канi. "Гэта быў нейкi важны i жорсткi пан, адна з ахвяр якога закляла словамi: "Бадась скаменял!" (г.зн. дай Бог, каб ты акамянеў)". Аўтар мiжволi аддаецца фантазii i пераносiцца ў далёкiя дахрысцiянскiя часы, калi Тураў лес, магчыма, лiчыўся святым гаем, у якiм пакланялiся i прыносiлi ахвяры жорсткаму божышчу Туру. Камень, мусiць, быў яго ўвасабленнем, а песня пра Тура -- святым гiмнам.
Што вядома з гiсторыi пра тура?
Тур -- гэта першабытны вымерлы бык. Знешне ён падобны быў на зубра i адрознiваўся ад яго "чорнай з белым паласой уздоўж хрыбта". Меў распаўсюджанне ва ўсходнiм паўшар'i. Як сведчаць пiсьмовыя дакументы, апошнi тур быў забiты ў Польшчы ў 1627 г. Пра яго пiсалi Плiнiй, Сенека, Марцыян, Юлiй Цэзар i iнш. Тур славiўся сiлаю, хуткасцю i быў прадметам палявання храбрых, палявання князёў. На яго паляваў, напрыклад, Уладзiмiр Манамах (1096). Тур упамiнаецца ў "Слове пра паход Iгаравы", у Iпацьеўскiм летапiсе. З рога жывёлы рабiлi музычныя духавыя iнструменты, аздаблялi яго каштоўнасцямi, шырока прымянялi ў быце шкуру. Грозная жывёлiна апявалася як у старажытнай лiтаратуры, так i ў вуснай народнай творчасцi.
У некаторых летапiсах, што былi скiраваны супраць "паганства", упамiнаецца, як на iгрышчах вадзiлi тура-сатану. Упершыню ў пачатку ХIХ ст. турам стаў цiкавiцца пiянер славянскай фалькларыстыкi З.Я.Даленга-Хадакоўскi. Па сведчаннi вядомага дарэвалюцыйнага мiфолага А.А.Афанасьева, вясенняе свята Турыцы было шырока вядома ў славян; у Галiцыi Турыцы святкавалi ў пачатку мая цi на Зялёным тыднi; у чэхаў першае мая вядома як каровiна свята: у гэты дзень дзяўчаты чысцiлi i высыпалi пяском хлявы, упрыгожвалi свойскiх жывёл кветкамi i зялёнымi галiнкамi, давалi iм хлеб, мазалi яго мёдам i затым пры гуках вясковай музыкi гналi статак на пашу, спявалi песнi. У паўднёвых славян Турыцы былi на Масленiцу, у заходнiх -- каля Тройцы. У беларускiм земляробчым календары назiраецца найбольшая ўвага да свойскай жывёлы ў пэўныя зiмовыя i веснавыя днi.
Дарэвалюцыйныя даследчыкi фальклору А.Афанасьеў, П.Галубоўскi, А.Фамiнiцын лiчылi Тура мясцовым язычнiцкiм боствам i ўпадаблялi яго Перуну, Ярыле. А.Афанасьеў, напрыклад, бачыў сувязь яго з Перуном на аснове загадак: "Раўнуў вол за сто гор, за сто рэчак" (гром), "Тур ходзiць па гарах, турыца -- па далах; тур -- то свiсне, турыца -- то мiгне" (гром i маланка) i з iншых назiранняў. Супрацьлеглую думку выказалi А.I.Кiрпiчэнкаў, М.Ф.Сумцоў, якiя не бачылi ў туры язычнiцкае боства. Этнограф М.Ф.Сумцоў у спецыяльнай працы "Тур у народнай славеснасцi" (1887) прааналiзаваў прадмет пытання ў такiх невялiкiх раздзелах, як "Гiсторыка-заалагiчныя звесткi пра тура", "Тур у асабовых iмёнах,... у мясцовых назвах,... у маларускiх прымаўках,... у маларускiх песнях,... у вялiкарускiх былiнах, ...у абрадах". Даследчык разглядае тура як паэтычны i рытуальны персанаж.
Акадэмiк Б.А.Рыбакоў бачыць у знойдзеных археалагiчных радзiмiцкiх падвесках з адлюстраваннямi галавы быка i сямю дзявочымi фiгуркамi сляды абраду Турыц, падобных да грэчаскiх таўракатапсiй. На Турыцы насiлi маскi тура. На той жа радзiмiцкай зямлi ў некаторых раёнах на навагоднiя святы "вадзiлi тура", абрад якога падобны на "ваджэнне казы". У беларускай народнай гульнi "Бычок" праяўляюцца сляды культу быка, "буй-тура", "яр-тура". Да ХIХ ст. у нашчадкаў дрыгавiчоў i вяцiчаў зберагалiся галаўныя ўборы з "тур'iмi" рагамi. У Кiеве была знойдзена "Турава бажнiца". У многiх тапанiмiчных назвах Беларусi захоўваецца корань "тур": Тураў, Туркi, Турная i iнш.
return false">ссылка скрытаЦяпер, калi сабраны многiя факты пра гэтую незвычайную жывёлiну, у тым лiку i матэрыялы В.Машкова, з большай верагоднасцю можна адносiць Тура да язычнiцкага культу, хоць ён прама не зафiксаваны ў летапiсах як боства. Аднак жа пра Тура iснуе не менш фактаў, чым пра Ярылу, i яго таксама залiчваюць многiя даследчыкi ў язычнiцкiя культы.
Цiкавымi з'яўляюцца старажытныя гульнёвыя карагоды "Проса", "Ляда", "Баяры".У гульня "Ляда" удзельнiкi падзяляюцца на два рады, часцей хлопцы i дзяўчаты ў супрацьлеглых партыях. Узяўшыся за рукi ў радах, што стаяць насупраць адзiн аднаго, спяваюць па чарзе (па ролях): "Дзеўкi просу сеялi, сеялi". -- "А мы просу патопчам, патопчам..." Заканчваецца песня словамi: "Мы дзевушку забяром, забяром". -- "Мы вам коней аддаём, аддаём". Затым хлопцы забiраюць дзяўчыну ў свой рад або ловяць гульца, якi бяжыць памiж радамi. I так працягваюць, пакуль з аднаго рада не пяройдуць гульцы ў другi.
Гульня вядома ўсiм усходнiм славянам. У ёй захавалася шмат архаiчных рыс. Тут аграрна-магiчная сутнасць сплецена са шлюбнай сiмволiкай i складае адзiнства, якое заключае ў сабе як вясенне-палявыя работы, так i веснавую шлюбнасць -- пасхальны Мясаед (Б.А.Рыбакоў). Бачыцца каляндарная прымеркаванасць (Фамiн цi Сёмушна-Траецкi тыдзень) да веснавых магiчных абрадаў прыгатавання лядаў, пасеваў, выкрадання i продажу дзяўчат ("А што даеце выкуп, выкуп?", "Мы дзевачку прададзiм, прададзiм"). Мусiць, гульня праводзiлася ў гонар язычнiцкiх бостваў Ярылы i Лады, калi адбывалiся "игрища межю селы... и ту умыкаху жены собе..." (летапiсы). У некаторых тэкстах захаваўся i архаiчны прыпеў: "Ой, Дзiд са Ладаю..." Н.Н.Цiханiцкая сцвярджае, што вытоптванне проса першапачаткова не было варожым актам, а меўся на ўвазе абмалот яго пры дапамозе людзей i коней. На аснове традыцый гэтых гульняў маглi ўтварыцца пазней гульнi "Лянок" ("А мы сеялi, сеялi лён"), "У каноплi" i iншыя са шлюбнай тэматыкай i сваiм сюжэтам.
Д а д а т а к
"А мы проса сеялi..."
Найбольш тыповы варыянт карагода, калi ўдзельнiкi, узяўшыся пад рукi або за рукi, становяцца ў два рады, адзiн насупраць другога. Спяваюць дыялагiчны тэкст, лiнii танцуючых па чарзе рухаюцца адна насустрач другой i адыходзяць на месца.
-- А мы проса патопчам, патопчам.
-- Людзi млоды, патопчам, патопчам*.
-- А чым жа вы стопчаце, стопчаце?
-- Мы конi нагонiм, нагонiм.
-- А мы конi паловiм, паловiм.
-- А чым жа вы зловiце, зловiце?
-- Шаўковы повад закiнем, закiнем.
-- Шаўковы повад парвецца, парвецца.
-- А мы конi выкупiм, выкупiм.
-- А чым жа вы купiце, купiце?
-- А мы дадзiм сто рублей, сто рублей.
-- Нам сто рублей не нада, не нада.
-- А мы дадзiм дзедушку, дзедушку.
-- Нам дзедушкi не нада, не нада.
-- А мы дадзiм бабушку, бабушку.
-- Нам бабушкi не нада, не нада.
-- А мы дадзiм малайца, малайца.
-- Нам малайца не нада, не нада.
-- А мы дадзiм дзевушку, дзевушку.
-- Нам дзевушка спадобна, спадобна...
*Прыпеў паўтараецца пасля кожнага радка.
Iншы раз дыялог заканчваецца словамi: "Мы дзевачку забяром, забяром", i адна з дзяўчат пераходзiць са свайго рада ў другi. Гульня спыняецца, калi ўсе ўдзельнiкi апынуцца ў адным радзе.
Да "Проса" падобны карагод "А мы ляда капалi". Апiсанне яго дае З.Радчанка:
А мы ляда капалi, капалi,
Зелена наша дуброва, дуброва.
(Пяе адзiн карагод, усе кружацца.)
А мы проса сеялi, сеялi,
Зелена наша рутачка, жоўты цвет
(пяе другi карагод).
А мы коней iспусцiм, iспусцiм,
Зелена наша дуброва, дуброва.
(Пяе першы карагод i ловiць адну дзяўчыну з другога карагода.)
А мы коней пабярэм, пабярэм,
Зелена наша рубачка, жоўты цвет
(адказвае яму другi).
А за коней сто рублей, сто рублей...
(Першы карагод ловiць яшчэ адну дзяўчыну.)
Мы не хочам сто рублей, сто рублей...
Ой, дайце нам дзяўчыну-паненку...
(Першы карагод ловiць яшчэ адну дзяўчыну.)
За паненку слова нет, слова нет...
Усе кружацца, першы карагод ловiць астатнiх дзяўчат з другога круга.
Як займальную гульню магчыма выкарыстаць i яшчэ адзiн падобны карагод пад назвай "Баяры". Тут два рады хлопцаў i дзяўчат, рухаючыся, выконваюць наступны дыялог:
-- А, баяры, вы зачым прыйшлi.
Маладыя, вы зачым прыйшлi?*
-- А, баяры, мы нявесту выбiраць.
-- А, баяры, вам якая патрэбна?
-- А, баяры, нам вось гэтая патрэбна.
Часам дзяўчыны адмаўляюць хлопцам, i тады размова iдзе наступным чынам:
-- Вам каторую?
-- Чарнабровую!
-- Яна ў нас яшчэ не вырасла (або "ўжо перарасла", у залежнасцi ад пачуцця гумару i фантазii гуляючых).
У другi раз пытаннi i адказы маглi быць такiмi:
-- Баяры, вы чаго да нас, маладыя?
-- А мы дзевак сватаць, маладыя.
-- Баяры, за каго, маладыя?
-- За падпечнiка, маладыя.
-- Баяры, у нас нет такога, маладыя.
-- За канюшнiка, маладыя.
-- Баяры, у нас нет такога, маладыя.
-- За пiсара, маладыя.
-- За пiсара да за пiсака, маладыя.
(Чурко Ю. Вянок беларускiх танцаў.)
*Прыпеў паўтараецца пасля кожнага радка.
АБРАДАВАЕ IГРЫШЧА "СТРАЛА"
Для разумення многiх архаiчных з'яў карысна пазнаёмiцца з адной з цiкавейшых з'яў у беларускiм фальклоры -- абрадам "Ваджэнне i пахаванне стралы". Старажытны магiчны абрад, якi ў сучасным бытаваннi ўспрымаецца як вясёлая народная гульня, выконваў ахоўна-засцерагальную i магiчна-аграрную ролю. Ён праводзiўся ў канцы вясны пры аглядах азiмага (на Вялiкдзень, Юр'я, Ушэсце). Раёны найбольшага пашырэння "Стралы" -- Пасожжа, тэрыторыя памiж Дняпром i Прыпяццю, часткова Чарнiгаўская i Бранская вобласцi; Веткаўскi i сумежныя з iм раёны з'яўляюцца эпiцэнтрам сучаснага бытавання.
Тэрытарыяльная лакалiзацыя "Стралы", якая супадае з рэгiёнам рассялення радзiмiчаў, часткова дрыгавiчоў i вяцiчаў, дазволiла зрабiць фалькларысту Г.А.Барташэвiч вывады аб сувязi iх з дахрысцiянскiм перыядам у гiсторыi ўсходнiх славян.
Збор удзельнiкаў, ваджэнне карагодаў, шэсцi радамi ("танок") пад спеў абавязковай песнi "Ой, пайшла страла ды ў канец сяла...", гульнi, качанне на полi, закопванне "стралы" -- гэта асноўныя рытуальныя дзеяннi. Ядро песнi -- паэтычнае аплакванне "цела" трыма жанчынамi: мацi, сястрой i жонкай.
Мал.17. Карта эвалюцыi песнi пра добрага молайца, забiтага "стралой". Умоўныя пазначэннi: 1 -- бытаванне песнi i абраду "Страла"; 2 -- песня без абраду; 3 -- песня без зачына "Стралы"; 4 -- песня з зачынам пра дрэвы i птушак; 5 -- урочышча Стрэлiца. Культавае пахаванне 3-га тысячагоддзя да н.э.; 6 -- Перунова капiшча (Х ст.).
Аналiз карты эвалюцыi песнi пра добрага молайца, забiтага загадкавай "стралой", дазваляе выдзелiць асобныя зоны, якiя можна параўнаць з кругамi на вадзе, што ўзнiклi ад кiнутага каменя. Першы "круг" займае тэрыторыю, дзе бытуе песня з абрадам пахавання "стралы", другi -- раёны з бытаваннем песнi без абрадаў (гульняў), наступны -- з сюжэтам аплаквання молайца без упамiнання "стралы", на захадзе i поўначы Беларусi -- з разгорнутымi зачынамi пра дрэвы, птушак i жывёл (у асноўным пазаабрадавыя i некаляндарныя песнi). У часе бытавання гульнёвай песнi "Стралы" таксама наглядаюцца тыя ж нашы "кругi". Калi першы "круг" ад цэнтра яшчэ ўказвае на каляндарную прымеркаванасць, то на затухаючай хвалi бачыцца поўная адарванасць ад календара, i змененая песня пераходзiць у пазаабрадавую i пазагульнёвую, якую спяваюць у любы час.
Загадкавая "страла" часта сустракаецца ў вясельных песнях як элемент, што паказвае цяпер на архаiчнасць тэксту, на пару "ўмыкання жонаў". Шырока ўжываецца страла як зброя ў казках. Пры дапамозе яе, напрыклад, знаходзяць нявесту.
Нас больш цiкавiць страла, якая абазначае маланку i гром. Звернемся да пiсьмовых крынiц. У летапiсах ХIII--ХV стст. сустракаюцца запiскi нейкага манаха Афанасiя Iерусалiмскага: "Таго въ Афанасия о наузех и о стрелце громней. Стрелки и топори громнии нечестивыя и богомерская вещь; аще недуги и подсывания и огненныя болести лечит, аще и бесы изгонит, и знамения творит; проклята есть, и тии исцеляемы ею. Ни весь бо прорицая препдобен, ни весь изгоня бесы свят; аще не отдел познан будет по господскому слову; всяко бо древо плода ради познати повеле. Аминь".
Як заўважае А.С.Увараў, яшчэ з даўнейшых часоў каменныя прылады былi вядомы ўсiм народам, аднак доўга заставалiся для iх загадкавымi, i нават да такой ступенi, што паслужылi прычынай да розных тлумачэнняў. Паходжанне розных каменных прылад (сякер, молатаў, коп'яў, стрэлаў), а таксама ўсялякiх акамянеласцей (белемнiтаў), знаходзячы iх у зямлi, народ тлумачыў дзеяннем звышнатуральных сiлаў нябёс. Яны выкарыстоўвалiся як амулеты, затым набылi "лекавыя" ўласцiвасцi.
Беларускiя археолагi лiчаць, што "громныя стрэлкi" -- каменныя прылады пачалi захоўвацца неалiтычнымi плямёнамi.
Прымхлiвае шанаванне камянёў, якiя "ляцелi з неба", -- а ў гэтым ёсць i доля праўды, -- як вядома, сустракаецца не толькi ў славянскiх, але i ў народаў Еўропы i Азii. У Японii каменныя прылады называлiся громнымi стрэламi (рай-фуна-секi) бога Тэньгю -- вартавога неба. У кiтайскiм i iндыйскiм фальклоры таксама ёсць упамiнаннi пра вераваннi ў нябеснае паходжанне каменных прылад.
Вядома таксама, што ў Ноўгарадзе стаяла статуя Перуна з грамавым каменем у руцэ. Як у старажытных грэкаў Зеўс, у рымлян -- Юпiтэр, индыйцаў -- Iндрэ, японцаў -- Тэньгю, германцаў -- Тору, так ва ўсходнiх славян iснаваў Пярун -- бог грому i маланкi. З доўгаю залатою барадой, ён ездзiць па небе на вогненнай каляснiцы i страляе з лука стрэламi, кiдае молаты, сякеры, клiны ў злых духаў, бесаў, якiя хавалiся ў хатах людзей. Ч.Пяткевiч на Палессi разам з прымаўкай "Ад Бога нiдзе не схаваешся" запiсаў аповяд пра чалавека, што схаваўся ад Перуна ў пограб, якi знаходзiўся пад павеццю. Ад удару маланкi будынiна загарэлася, i яе нiхто не тушыў, таму што, па народным павер'i, перуноў агонь не спыняюць. "Калi павець суздром згарэла, то ў пограбе ляжаў мярцвяк, а паўз бок каменя перунова -- страла", -- так заканчваецца былiчка.
К.Машынскi ў вёсцы Дарашэвiчы запiсаў павер'е, што чалавек, забiты Перуном, лiчыўся шчаслiвым. Вось чаму ў варыянтах песень "страла" пападае ў "добрага молайца" i "нiхто к целлечку не прыступiцца", "некаму плакацi". У гэтым ключы можна зразумець i пазнейшы дадатак да тэксту песнi пра цудадзейнае, боскае пахаванне молайца, што зрабiўся святым. Народ верыў, што "на тым свеце" забiты "стрэлкаю" пападзе ў рай.
Пажар, запалены Перуном, -- святы. Яго не тушылi вадою, а калi тушылi, то чыiм-небудзь малаком, нават жаночым, шапталi замовы, насiлi абраз "Неапалiмая купiна".
Яшчэ раз звернемся да пiсьма манаха Афанасiя "о наузах и стрелках громных". Наузы -- гэта так званыя "обереги", амулеты, чароўныя падвязкi, падвескi на целе чалавека i жывёл, на крыжах, якiм надаваўся магiчны сэнс у перасцярозе ад хвароб i няшчасцяў.
Археолагi да гэтага часу знаходзяць у старажытных курганных пахаваннях побач з чалавечымi касцямi цi попелам белемнiты, стрэлы, сякеры. Яны таксама выкарыстоўвалiся ў народнай медыцыне.
Рускi мiфолаг А.Афанасьеў пiсаў пра Ярылу: "I па паданнях iншых народаў Богу-грамаўнiку прыпiсвалi дары зямнога пладароддзя. Яго малiлi арашаць раллю i даваць рост нiвам; на шведскiх астравах дагэтуль пры пасевах жыта кладуць у кораб з зернем i "грамавую стрэлку"; у Зеландыi гэтыя стрэлкi раскiдваюць па засеяных палях, каб ураджай быў добры..." Гэтыя факты пралiваюць святло на старажытны абрад, сувязь яго з Перуном (Ярылам).
Цяпер становяцца зразумелымi некаторыя "белыя плямы" ў абрадах, гульнях i песнях "Стралы". Напрыклад, чаму рытуальнымi цi гульнёвымi прадметамi з'яўлялiся стужкi, завушнiцы, пацеркi, грабеньчыкi, пярсцёнкi, ланцужкi, манеты, якiя закопвалiся ў зямлю. Можна здагадацца, што яны адыгрывалi функцыю тых жа наузаў, якiя, па ўяўленнi старажытнага чалавека, маглi выконваць абаронча-магiчную i апладняльна-магiчную (аграрную) ролi. А чаму хлопцы шукалi закапаныя дзяўчатамi рэчы? Адказ на гэтае пытанне можна знайсцi ў кнiзе "Усходняе Палессе" К.Машынскага: "Чалавек, якi знаходзiць "стралу", становiцца шчаслiвым; просты чалавек знайсцi яе не можа" (в.Дарашэвiчы). А выраз "вадзiць стралу", верагодна, неабходна разумець у прамым сэнсе. Гэта адносiцца да старажытнага рытуалу нашэння (ваджэння) па вёсцы "стрэлкi" з мэтай аховы хат ад Перуна i, не выключана, для таго, каб нараджалiся ў iх дзецi. Ваджэнне "стралы" цяпер многiмi разумеецца як ваджэнне карагода.
Археалагiчныя раскопкi ў арэале распаўсюджання абрадаў i iгрышчаў "Стралы" пацвярджаюць многiя выказаныя думкi. У Веткаўскiм раёне, эпiцэнтры бытавання "Стралы", каля вёскi Рудня Шлягiнская ёсць урочышча Стрэлiца. Думаецца, што назва старажытнага неалiтычнага пасялення (3-е тысячагоддзе да н.э.) звязана з культам стрэлкi. У раскапаным могiльнiку бронзавага веку -- 94 пахаваннi з трупаспаленнем. Як вядома, абрад трупаспалення заўсёды быў цесна звязаны з культам агню. У пахаваннi было знойдзена шмат каменных рэчаў, "громных стрэлак".
Вялiкая шчыльнасць тапонiмаў на Усходнiм Палессi, якiя непасрэдна ўказваюць на блiзкую сувязь з громам, сведчыць таксама аб глыбокiх каранях, прыкметных слядах культу Перуна ў дадзеным рэгiёне. Вось толькi некаторыя прыклады з назваў вёсак: Стрэлка, Пастралкi (Буда-Кашалёўскi р-н), Стрэльск, Стрльская Горка (Мазырскi р-н), Стралiчаў (Хойнiцкi р-н), Громкi (Брагiнскi i Гомельскi р-ны), Граза, Грамавы (Гомельскi р-н), Грамыкi (Лоеўскi р-н), Старыя Грамыкi, Новыя Грамыкi (Веткаўскi р-н) i многiя iншыя.
Культ Перуна адлюстраваны i ў традыцыйнай матэрыяльнай культуры. Ва ўзорах разьбы па дрэве, а таксама ўзорах ткацтва i вышыванак з Усходняга Палесся выразна праяўляецца сюжэт так званага засеянага поля, якое ахоўваецца двума стралкамi. Схематычна падобныя ўзоры можна адлюстраваць прыблiзна так:
Мал.18.
Гэты сюжэт найбольш блiзкi да iгрышчаў "Стралы". "Ромба-кропкавая кампазiцыя" (Б.А.Рыбакоў) з грамавымi знакамi магла сiмвалiчна азначаць пладароддзе, ахову ад грому засеянага поля, будынкаў. Гэты "матыў" таксама выкарыстаны i ў гульнёвым карагодзе "Крывы танок", якi выконваецца ў час ваджэння "стралы" i бытуе асобна ад яе.
"Крывы танок" ("Крывы танец") -- беларускi веснавы карагод. У асноўным пашыраны ва ўсходняй частцы Беларусi. Пад спяванне песень дзяўчаты, узяўшыся за рукi, абыходзiлi "крыва" трох удзельнiц (або хлопчыкаў, або калочкаў, убiтых у зямлю), якiя размешчаны па кутках правiльнага трохвугольнiка. Затым карагод замыкаў ланцуг. У многiх варыянтах тэкстаў расказваецца пра нялюбага мужа ("Мой нялюбы ў гуслi грае" -- Веткаўскi р-н, "Разазлю, разазлю пастылага мужа" -- Смаленская губ.); праяўляецца масленiчная тэматыка ("Дзеўкi кашу варылi, // Жоўтым маслам палiвалi, // Белым сырам пасыпалi" -- Веткаўскi р-н); казачная таямнiчасць ("Як выведам канец, // То ўбачым той дварэц" -- Лельчыцкi р-н) i iнш. Карагод паходзiць з глыбокай старажытнасцi i звязаны з "паганскiмi" шлюбнымi iгрышчамi, аб свабодзе якiх марылi ў песнях жанчыны ("Пайду ў танок, саўю вянок"). Матыў згубленага вянка (сiмвал дзявочай цнатлiвасцi) i "засеянага поля" (сiмвал пладавiтасцi жанчыны) -- асноўная iдэя песень i дзеянняў карагода. Наяўнасць трох дзяцей (бывае i чатырох) пасярэдзiне карагода, магчыма, тлумачыць гiпотэза Б.А.Рыбакова пра яго "ромба-кропкавую кампазiцыю", якая схематычна азначала плоднасць зямлi i жанчыны. У Гомельскiм павеце вадзiлi "Крывы танок" i пад песню "Ой, венча, мой венча" ("Ой, я цябе звiла, я цябе ды не насiла... А мацюхна зняла, да й нялюбаму дала"). У Чарнiгаўскай губернi беларусы вадзiлi карагод "Лука" вакол трох хлопчыкаў, якiх затым падымалi вышэй галавы, "штоб доўгi лён радзiў". Выводзяць "крывулю" i з больш сучаснымi тэкстамi песень ("Ой, на рэчцы, рэчцы там дзеўка гуляла") у Веткаўскiм раёне, якi з'яўляецца эпiцэнтрам сучаснага бытавання "Крывога танка", як i карагода "Страла".
Балетмайстар К.Мулер выкарыстаў матыў карагода ў балеце "Князь-Возера". На Масленым тыднi, калi ў асноўным вадзiлi яго, быў так званы Крывы чацвер, на якi не рэкамендавалася нiчога садзiць у агародзе, акрамя агуркоў i гарбузоў.
Д а д а т а к