ЖАЛПЫЛАМА ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

· экономикалық базиске жасалған қондырма болып табылады;

· нормативтік мазмұңда болады;

· қоғамдық қатынастардың реттеушісі болып табылады;

· әлеуметтік-экономикалық мүдделердің ортақтығына (бірлігіне) негізделеді;

· көпшілік жағдайларда ерікті түрде жұзеге асырылады;

· жұзеге асырылуының ішкі кепілі – адамның ар-ұяты мен намысы.

ҚҰҚЫҚ ПЕН ИМАНДЫЛЫҚТЫҢ, ӨНЕНПЕНІҢ, МОРАЛЬДЫҢ АЙЫРМАШЫЛЫҒЫН КӨРСЕТЕТІН ЕРЕКШЕЛІКТЕР:

· мемлектпен бірге, қатар пайда болады

· нормалардан (жүріс-тұрыс ережелерінен) тұрады

· нақтылығы (деректілігі), айқындалған арқылы сипатталады

· мемлекеттік мәжбүрлеудің болу мүмкіндігімен қамтамасыз етіледі

· нақты шаралар мен мәжбүрлеудің түрлері күні бұрын көрсетілген болады

· тек қана құқық бұзушының жүріс-тұрысын жан-жақты бағалайды

· мемлекетпен бірге, қатар жойылады

· мемлекеттен бұрын пайда болады

· күрделірек құрылымы болады

· мазмұнының тым күрделі болуымен сипатталады

· дағды арқылы немесе қоғамдық пікір күшімен қамтамасыз етіледі

· мәжбүрлеудің шаралары мен түрлері күні бұрын көрсетілмеген болады

· адамның жүріс-тұрысы жан-жақты бағаланады

· кез келген қоғамда орын алады

Корпоративтік нормалар (қоғамдық ұйымдардың нормалары) дегеніміз қоғамдық ұйымдардың қызмет атқаруда мақсаттарына жету үшін жасалған жарғыларында, ережелерінде, шешімдерінде көрсетілген, белгіленген жүріс-тұрыс ережелері.

ҚҰҚЫҚ НОРМАЛАРЫ МЕН КОРПОРАТИВТІК НОРМАЛАР:

Жалпы ерекшеліктері: Айырмашылығын көрсететін

ерекшеліктер:

айқын, нақты жүріс-тұрыс қамтамасыз ету дәрежесі

ережелері түрінде болады

мәжбүрлеу түрлері

арнайы актілерде баяндалған

болып келеді құқық нормаларының

басымдылығы

нормалары жүйеге келтірілген

болады

Пысықтау сауалдары:

1. Әлеуметтік нормалардың түрлерін атаңыз.

2. Әлеуметтік нормалар жүйесіне құқыктың алатын орны мен атқаратын рөлі қандай?

3. Мораль нормаларының құқыққа тигізетін ықпалы қандай?

4. Әдет-ғұрыптар мен құқықтық нормалардың ара қатыстылығын сипаттаңыз.

5. Діни және құқықтық нормалардың ара қатыстылықтары қаңдай?

6. Корпоративтік нормаларды сипаттаңыз.

Он екінші тақырып. ҚҰҚЫҚ НЕГІЗДЕРІ (НЫСАНДАРЫ)

Заң ғылымында түрлі философиялық - нысан (форма), мән, қызмет (функция), мазмұн деген сияқты санаттар (категориялар) жиі қолданылады. Мысалы, нысан (форма) деп заттың, пәннің, құбылыстың ішкі мәнің білдіретін сыртқы көрінісі ұғынылады.

Мән - пәннің, заттың, құбылыстың негізгі тағайыны, оның не үшін қажет екендігінің, қандай пайдаға асыруға болатындығының көрсеткіші.

Қызмет - сан алуан пәннің, заттың немесе кұбьшыстың негізгі тағайыны, оның іс-өрекетінің негізгі бағыггары.

Мазмұн пәннін, заттың немесе кұбылыстың осы нысан шегіндегі аясының ішіндегісі, ішкергі жағындағы бары-нәрі.

Құқық қоғамдык құбылыс ретінде ішкі және сырт нысанды болып келеді. Құқықтың ішкі нысаны - оның құрылысы (құрылымы), элементтерінің жүйесі. Бұлар осы құбылыстың (яғни құқықтың) мазмұнын құрайды.

Құқықтың сыртқы нысаны - деп формалды түрде құқықтық құбылыстарды баянды ететін зандық негіздердің кешені ұғынылады. Осы заңдык негіздердің кешені құқықтық нормалардың адресаттарына олардың нақты мазмұнымен танысуына және оларды пайдалануына мүмкіндік туғызады.

"Құқық нысаны" және "құқық негіздері" деген ұғымдар бір-бірімен тығыз байланысты, бірақ біріне бірі дәл келмейді. "Құқық нысаны" құқықтың мазмұны сыртының қалай құрылғанына және білдірілгенін көрсеткен болса, онда "құқық негіздері" ұғымы құқықтың қалыптасу бастауларын, оның мазмұнын алдын ала анықтайтын қозғаушы күштер жүйесі (факторлар) мен жазылу (білдірілу) нысанын көрсетеді.

Міне осыған байланысты құқық негіздерін материалдық, идеалдық және заңдық деп жіктейді.

Материалдық құқықтық негіздер - мұның тамырлары коғам дамуының объективтік мұқтаждықтарында, экономикалық қатынастарында жатады.

Идеалдық құқықтық негіздер - бұларға заң шығарушының қоғам дамуы мұқтаждықтарын идеологиялык тұрғыдан жете түсінуі жатады. Осының негізінде де құқықтық нормалар қабылданады. Заңдық құқықтық негіздер - бұған мемлекетің өзі шығарған немесе таныған, сөйтіп оларға жалпыға бірдей міңдетті ресми-құқықтық түр беріп баянды еткен құқық нормалары жатады. Заң әдебиетінде темендегідей құқық негіздері атап көрсетіледі: Құқықтық әдет-ғұрып - құқық нысандарының ең ежелгілерінің бірі, ол - ұзақ мерзімнің ішінде қайталанулар барысында дағдыға айналған, ұрпақтан-ұрпаққа ауысып отырған мінез-құлық (жүріс-тұрыс) ережелері. Бұл ережелер мемлекеттін мәжбүрлеу күшімен қорғалып отырады. Рулық кауымның әдет-ғүрыптары өзгерулердің барысында бірте-бірте мақұлданған әдет-ғүрыпқа ұласқаны тарихқа мәлім болған жағдайлар. Рулық қауымда ең көп таралған әдет-ғүрыптар ішіндегі жиі кездесетіндері: - "кекті қанмен жуу" ("қанды кек", "қан төгіп өш алу") және "жанға-жан", "қанға-қан", "көзге-көз", "басқа-бас", "тұяққа-тұяқ" деген "талион кағидаты" деп аталатындар. Бірте-бірте бұл әдет-ғұрыптар айып-анжы төлеумен алмастырыла бастаған. Қоғамның бірте-бірте топтарға жіктеле бастауына байланысты "айып-анжы" (төлету, төлеу де) дифференцияланған сипатқа ауыса бастайды.

Қазақ мемлекетінің хандық дәуір кезіндегі көшпелі қазақ қоғамында әдет-ғұрыптар құқық негіздерінің тұғыры қызметін атқарған. Осыған сәйкес көшпелі өмір кешкен қазақ қоғамында құқықтың негізгі нысаны мақұлданған (санкцияланған) құқыктық әдет-ғұрып болған.

Құқықтық әдет-ғұрыптардың жинақтарының қазіргі заманға жеткені Тәуке ханның "Жеті жарғы" атты заңдар жинағы. Әрине, бұл жинақ өзінен бұрынғы "Есім ханның ескі жолы", "Қасым ханның қасқа жолы" атанған әдет-ғұрып заңдарынан бастау алғанын тарихи мағлұматтар мен заңгер ғалымдардың зерттеу-талдаулары көрсеткен жәйттер.

Сот үлгі ісі (сот прецеденті) - мемлекеттің өзі жалпыға бірдей міндетті күші бар деп мән берген ұқсас істерді шешуде үлгі бола алатын соттың нақты іс бойынша қабылдаған шешімі.

"Сот үлгі ісі" Англияда, АҚШ-та, Үнді елінде және басқа да мемлекеттерде кеңінен қолданылады. Мұның өзі ұқсас болып келетін басқа істерді шешуде эталон (үлгі ретіндегі өлшеуіш) балып табылатын соттың сәтті, әділ қабылдаған шешімі.

"Үлгі іс" соттық та, сондай-ақ әкімшіліктік те болуы мүмкін. Ол судьяға немесе лауазымды тұлғаға өзінің білігінше дербес шешім қабылдауға, жәй ғана мүмкіндік беріп қоймайды, қайта болмыстағы ахуалдың ұқсастығы толық болмаған жердегі жағдай мен ахуалдың қаншалықты деңгейде ұқсастығын бағалау құқығы тек судьяларға ғана тән болғандықтан беріледі. Және де үлгі істегі бұрынғы шешімдердің барлығы бірдей міндетті емес. Тек алғашқы шешімді немесе үкімді қабылдаған соттың құқықтық позициясының (көзқарасының) мағынасы ғана міндетті болып келеді.

Нормативтік шарт - бұл екі немесе одан да көп жақтардың жасасқан шешімі. Мұның өзі жалпыға бірдей міндетті болады және мемлекет күшімен кепілдендіріледі.

Нормативтік шарттар бірте-бірте конституциялық, еңбек, азаматтық, халықаралық және құқықтың басқа да салаларында кеңінен таралып қолданыла бастады. Олар мемлекет ішінде қолданылатын және халықаралық, құрылтайлық және әдеттегі, типтік және ағымдық деген түрлерде болады.

Ең жиі таралған түрі кәсіпорын әкімшілігі мен еңбек ұжымының өкілі болып табылатын кәсіподақтың арасында жасалған ұжымдық шартты мысалға келтіруге болады. Бұл шарт еңбек қатынастарын реттеуде маңызды рөл атқарады.

Нормативтік құқықтық актілер осы заманғы құқықтық ең жетілдірілген түрі болып табылады.

Нормативтік құқықтық акт - мемлекеттің құзырлы органдары қабылдаған, жалпыға бірдей міндетті заңды нормалары балатын ресми құжат.

Нормативтік құқықтық актілер заңдық күшіне байланысты заңдар және заңға негізделген актілер деп бөлінеді.

Заң - ең жоғары заңдық күші бар нормативтік құқықтық акт, мұны заң шығарушы ең жоғары орган белгілі рәсім бойынша қабылдайды.

Булардың жетекшілік орны мынадай нышандармен (белгілермен) анықталады:

1. Заң мемлекеттік биліктің (яғни өкіметтің) заң кабылдаушы (өкілді) органдары немесе тікелей халықтың өзі бүкілхалықтық сұрау салу (референдум) арқылы қабылданады, күші де жойылады және өзгертіледі.

2. Заң айрықша түрде іс жүргізу тәртібі бойынша кабылданады.

3. Тәуелді нормативтік құқықтық актілердің бәрі зандарға қайшы болмауы тиіс, егер де ондай қайшылықтар болса, бұл актінін орнына одан тікелей жоғары тұрған заң күшіне сүйене отырып әрекет етуге болады.

4. Заңда алғашқы негіз сипатындағы норма болады. Барлық басқа актілер зандардан туындайды және олар зандардағы нормаларды егжей-тегжейлі талдауы, нақтылауы тиіс.

5. Заң ең маңызды негізге алынатын қатынастарды реттейді.

Заңдар конституциялық және ағымдық болып жіктеледі.

Конституциялық заңдар қоғамдық және мемлекеттік құрылыстын негіздерін баянды етеді, ағымдык заңдарға заңдық тұғыр болып қызмет етеді.

Бұларға конституция мен оған өзгерістер мен толықтырулар, сондай-ақ оның мазмұнын нақтылайтын заңдар жатады.

Конституция - мемлекеттің негізгі заңы. Ол нормативтік құқықтық актілер жүйесінде басты орын алады, барлық заңдардын заңдық тұғыры болып табылады.

Конституциялық зандардың тізімі жеткілікті толық түрде Конституцияда анықталған.

Ағымдық (әдеттегі) заңдар конституциялық зандардың негізінде және соларды орындау мақсатында қабылданды. Ағымдык зандар елдің экономикалық, саяси, мәдени өмір болмысының түрлі жақтарын реттейді.

Заңға негізделген нормативтік құқықтық актілер - мемлекеттің атқарушы - орыңдаушы органдарының заңдар негізінде қабылдайтын актілері. Олар зандарды орындау мақсатында қабылданады.

Заңға негізделген актілерге жататындар:

- Президенттің жарлықтары;

- Үкіметтің қаулылары мен шешімдері;

- Министрліктер, ведомстволар, комитеттердің нұсқаулары, ережелер жиынтығы (кағидалар), бұйрықтар және т.б. түріңдегі нормативтік актілері;

- жергілікті атқарушы органдардың нормативтік актілері;

- локалдық нормативтік актілер, яғни ұйымдар, кәсіпорындар мен мекемелердің актілері.

НОРМАТИВТІК-ҚҰҚЫҚТЫҚ АКТІЛЕРДІҢ ТҮРЛЕРІ

Қазақстан Республикасында қолданылатын нормативтік құқықтық актілердің сатысы (ҚР "Нормативтік құқықтық актілер туралы" заңның 4-бабы).

1) Конституция – жоғары заң күші бар;

2) Конституцияға өзгерістер мен толықтырулар енгізетін Заңдар;

3) ҚР Конституциялық заңдары мен Қазақстан Республикасы Президентінің конституциялық заң күші бар Жарлыктары;

4) ҚР Кодекстері;

5) ҚР Заңдары, ҚР Президентінің заң күші бар Жарлықтары;

6) ҚР Парламентінің нормативтік Жарлықтары;

7) ҚР Президентінің нормативтік қаулылары;

8)ҚР Үкіметінің нормативтік қаулылары;

9) министрлерді мен орталык мемлекеттік органдардың нормативтік құқықтық бұйрықтары, қаулылары;

10) мәслихаттар, әкімдіктер мен әкімдердің нормативтік құқықтық шешімдері.

Құқық және заң

Құқықтың қандай құбылыс екенін жалпы түрде анықтадық. Ежелден құқықпен қатар заң деген ұғым да қалыптаскан. Екеуі дербес екі әлеуметтік құбылыс болғанымен, бірімен-бірі тонның ішкі бауындай өте тығыз байланысты. Жоғарыда айтылғандай, құқық нормалардан, ережелерден, қағидалардан тұрады. Ал құқықтық нормалар ресми түрде қабылданады. Дәлірек айтсақ, құқықтық нормалар нормативті актілерде жазылады. Нормативтік актілердің түрлері сан алуан. Мұны Қазақстан Республикасының Конституциясынан да анық көруге болады. Конституцияның өзі де жүйелендірілген мемлекеттің негізгі заңы. Казақстан Парламенті заңдар кабылдайды. Олар – конституциялық және жай заңдар. Президент жарлықтар қабылдайды. Жарлықтар – заң күші бар және жай жарлықтар түрінде болады. Қазакстан Үкіметі қаулылар, шешімдер, ережелер, қабылдайды. Министрліктер мен мемлекеттік комитеттер бұйрықтар, нұсқаулар, т.б. нормативтік актілер қабылдайды. Жергілікті мемлекет органдары да шешімдерін, қаулыларын кабылдайды.

Осы аталған нормативтік-құқықтық актілердің ішіндегі ең негізгілері – заңдар. Айта кету керек, әдебиетте заң "кең" тұрғыдан және "тар" тұрғыдан түсіндіріледі. Кең тұрғыдан алсақ, заңға нормативті актілердің барлық түрлері: нағыз заңдар, жарлықтар, қаулылар, шешімдер, бұйрықтар, нұсқаулар, ережелер, жарғылар, т.б. жатады. Ал "тар" тұрғыдан қарайтын болсақ, заңға тек кана "заң" деп аталатын нормативті-құқықтық актілер ғана жатады. Заң, өз мәнінде алатын болсақ, нормативті-құқықтық актілердің арасында ерекше орны бар, ерекше қызмет атқаратын акт болып есептеледі. Былайша айтсақ, "заң" - төрағасы сияқты, басқа нормативті-құкықтық актілердің төрінен орын алатын акт. Оның себебі неде? Біріншіден, заңды мемлекеттің ең жоғары заң шығаратын органы - Парламент шығарады. Екіншіден, заң қоғамдағы ең күрделі қатынастарды реттеуге бағытталады. Заң реттейтін қоғамдық қатынастардың бүкіл қоғам мүдделеріне қатысы бар. Үшіншіден, заңның ең жоғары құқықтық күші бар. Зандар өз ішінде түріне байланысты бірнеше топтарға бөлінеді: Конституция, конституциялық заң, жай заң. Мұның ішінде ең жоғары құқықтық күші бары - Конституция. Мемлекеттегі барлық нормативтік актілер Конституция негізінде, соған сәйкес жасалып, қабылдануы керек. Қазақстан Конституциясы бойынша конституциялық заң Конституциядан құкықтық күші жағынан төмен тұрады. Сондықтан конституциялық заң деп аталса да, Конституцияға өзгерістер, косымшалар енгізе алмайды. Конституциялык заң Конституцияға сәйкес жасалып, қабылданады. Құқықтық күшіне қарай конституциялық заңнан кейін жай заң тұрады.

Өзара құқықтық күші әр дәрежеде болса да, аталған заңдар ең маңызды нормативтік актілер болып саналады. Басқа нормативтік актілер заңдарға тәуелді актілер қатарына жатады.

Нормативтік-құқықтық актілердің құрамында заңдардың ерекше орны болуы, айрыкша кызмет аткаруы заң мен құқықтың арақатысын анықтауға мүмкіндік береді.

"Құқықты қоғам жасайды, заңды мемлекет жасайды" деген тұжырым – заң мен құқықты ажыратудың қажет екендігінің белгісі. Құқықты қалыптастыратын қоғам. Құқық қоғамдық қатынастарды реттейтін нормалардың жиынтығы. Құқық қалыптасуының объективтік барысын формалды заң шығару қызметімен шатастыруға болмайды. Құқықтың жасалуы – қоғамдық қатынастардың өздігінен шынайы қалыптасып, адамдардың және олардың бірлестіктерінің байланыстары әдеттегі, бірыңғай жолмен, үлгілермен, белгілі көлемде жүріп отыруына байланысты. Мұнда шындық, әділдік, дұрыстық – құқық қалыптасуының негізгі принциптері болып табылады. Демек, заң шығарушылықтың алғышарты, оның тиімді болуының негізі - құқықтың жасалуы. Заң шығарушылық неғүрлым құқықтың талаптарын (әділдікті, шындықты) толығынан ескеретін болса, соғұрлым заң құқыққа сәйкес болады. Мұндайда заңды құқықтық заң деп айтуға негіз бар. Біріншіден, кұқықтық заң коғамдық қатынастарды жөнге салып, реттеуге, дамытуға атсалысады, екіншіден, құқықтық заң әділдікті, адамгершілікті баянды етеді, үшіншіден, көпшіліктің еркін білдіріп, халықтық сипатқа ие болады. Сондықтан құқық пен заңды айырудың және олардың арақатысын дұрыс анықтаудың зор адамгершілік мәні бар. Сонымен қатар бұл мәселенің практикалық мәнін де естен шығармаған жөн. Заңның құқық талаптарына сай келуі оның сапасын жоғары көтереді. Демек, бұл жағдайды заң шығаратын орган ескеруі қажет.

Пысықтау сауалдары

1. Заң деген ұғым қалай түсіңдіріледі?

2. Заң мен құқықтың арақатынасын тұсіндіріңіз.

3. Нормативтік құқықтық актілер деген не?

4. Нормативтік құқықтық актілердің түрлерін атаңыз.

5. Заңның "кең" мағынасы нені білдіреді?

6. Заңның "тар" мағынасы нені білдіреді?

7. Заң қандай қоғамдық қатынастарды реттейді?

8. Конституция, конституциялық заң және жай заң дегендерді түсіндіріңіз.

9. "Құқықты қоғам жасайды, заңды мемлекет жасайды" дегенді қалай түсінуге болады?

10. Құқықтың қалыптасуының негізгі принциптеріне кіретіндерді атаңыз.

11. Құқықтық заң деген ұғымды түсіндіріңіз.

Нормативтік-құқықтық актілердің уақытқа, кеңістіктегі, субъектілерге байланысты (қамту өрісіндегі) күші

Нормативтік құқықтық актілердің уақытқа байланысты күші мына түрде атқарылады:

Нормативтік құқықтық актінің өз күшіне ену сәті оның жарияланғанынан белгілі бір мерзім еткеннен соң басталады, ол әдетте қағида бойынша 10 күн деп белгіленген.

Сондай-ақ кейбір нормативтік құқықтық актілердің өз күшіне енуі олардың қабылданған немесе жарияланған сәтінен басталады (егер де бұл жөнінде актіде тікелей аталып көрсетілген болса).

Нормативтік құқықтық актінің күшіне енуі сол актінің өзінде ол туралы арнайы қабылданған акті арқылы көрсетілуі мүмкін. Мысалы, қазіргі қолданыстағы Қазақстан Республикасы Азаматтық Кодексі (Жалпы бөлім) 1994-і жылы желтоқсан айында қабылданған, ал күшіне енуі 1995-і жылдың 1-ші наурызынан басталды.

Нормативтік құқықтық акті күшінің тоқтатылуы мына жағдайларда болады.

1. Жаңа актінің кабылдануына байланысты. Жаңадан қабылданған акт қағида бойынша өзі қабылданғаннан кейінгі пайда болған қоғамдық қатынастарға ғана өз күшін тарата (яғни қолдана) алады.

Заңның кері күші болмайды. Мұның мағынасы – заң өзі қабыданғаннан бұрын пайда болған қоғамдық қатынастарға қолданылмайды, яғни әлгі қатынастарға бұл заңның күші жүрмейді – деп түсіну керек.

Дей тұрсақ та, бұл қағидаттан ерекшелік ретінде болатын қағидалар да бар, олар:

1. Нормативтік құқықтық актінің өзінде осы акт қағидаларын, осы акт қабылданғаннан бұрын пайда болған қатынастарға қолданудың көзделгендігі арнайы түрде атап көрсетілген жағдайларда заңның кері күші пайда болады.

2. Нормативтік құқықтық акт қылмыстық жауаптылықты жеңілдеткен жағдайда да заңның кері күші болады.

3. Нормативтік құқықтық акт қылмыстық жауаптылықты жойған жағдайда да заңның кері күші болады.

Нормативтік құқықтық актінің кеңістіктегі күшін сипаттауды осы ұғымға енетін кеңістік аталымының мағынасын түсіндіруден бастаған жөн. Сонымен, кеңістік дегеніміз мемлекет шекарасы шегіндегі жер беті (бедері) белігі, оның қойнаулары ішкі-сыртқы су айдыны, олардың үстіндегі әуе (атмосфера) кеңістігі жатады, халықаралык сулардағы ашық теңіздерде жүзіп жүрген әскери және олардан басқа да кемелердің, ұшатын аппараттардың аумағы, сондай-ақ елшіліктердің аумақтары.

Сондықтан да бұл аумактар құқық теориясында "экстерриториалдылық" деген ұғым арқылы беріледі.

Нормативтік актілер күшінің "экстерриториалдылығы" құқықтық актілердің мемлекет аумағынан да тысқары аумақтарға жайылып таралуын білдіреді. Мысалы, белгілі бір саудадағы мәмілелерді: (келісімдерді), кейбір мұрагерлік туралы істерді сотта қарағанда шетелдік заңдарды пайдалануға рұксат беріледі.

Қамту өрісі (субъектілер) – бұған азаматтар, азаматтығы жоқтар және шетелдіктер жатады. Жалпы ереже бойынша нормативтік актілер мемлекет аумағындғы тұлғалардың бәріне бірдей таралады.

Бұл қағидаттан да ерекшелік ретінде болатын өзгешеліктер бар. Мысалы, нормативтік актілердін күшін қолдануда шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдарға деген өзіндік ерекшеліктер болады. Оларға кейбір құқықтар берілмейді, белгілі бір міндеттер жүктелмейді (Мемлекеттік органдарды сайлауға, өздерінің оларға сайлауына, қарулы күштер қатарында әскери қызметін өтеу (атқару) және т.б. құқықтары берілмейді).

Шет ел өкілдері (ел басылар және үкімет басшылары, елшіліктердің дипломатиялық қызметкерлері, басқалай да шет елдік азаматтар дипломатиялық... (экстерриториалдық) құқықтарға ие болады. Қазақстан Республикасы аумағында олардың жасаған құқық бұзушылықтары үшін қылмыстық және әкімшілік жөніндегі жауаптылықтары дипломатиялық жолдар арқылы шешіледі.