Тэма 1. Найстаражытнае насельніцтва на тэрыторыі Беларусі

§1. Станаўленне старажытных цывілізацый (агульныя звесткі)

§2. Рассяленне людзей па тэрыторыі Беларусі

§3. Прыход славян, пераход да больш дакладных форм гаспадарчай дзейнасці

 

§1. Як мяркуюць вучоныя, перыяд старажытных цывілізацый налічвае каля 10 тыс. гадоў. Ён уключае – неалітычную, раннекласавую і антычную цывілізацыі. Надыходу цывілізацыйнага перыяду папярэднічаў перад цывілізацыйны этап грамадства. Гэты этап у жыцці чалавека быў найбольш працяглы, ён характарызуецца калектыўным характарам вытворчасці і спажывання, што абумоўлена слабасцю асобы перад сіламі прыроды і павольнымі тэмпамі ў развіцці грамадства.

Агульна гістарычная перыядызацыя гісторыі першабытнага грамадства характарызуецца чатырма стадыямі станаўлення і развіцця: першабытны чалавечы статак, або праабшчына; ранняя радавая абшчына; позняя радавая абшчына; разлажэнне першабытнага грамадства і пачатак утварэння класаў.

Акрамя агульна гістарычнай, шырока распаўсюджана археалагічная перыядызацыя. Такая перыядызацыя засноўваецца ў адпаведнасці з тым, якія матэрыялы выкарыстоўваліся для вырабу прылад працы (камень, медзь, бронза, жалеза).

Каменны век прынята дзяліць на палеаліт (старажытны каменны век – 3 млн. – 10 тыс. гг. да н.э.); мезаліт (сярэдні каменны век – каля 10-5 тыс. гг. да н.э.); неаліт (новы каменны век – каля 5-3 тыс. гг. да н.э.).

У раннім палеаліце чалавек выдзяляецца з жывёльнага свету ў выніку працы. Менавіта заняткі працоўнай дзейнасцю і лічацца галоўнай рысай, якая адрознівае чалавека ад жывёліны.

Станаўленне чалавека − антрапагенез – працяглы і складаны працэс, які вывучаны не да канца. Аб паходжанні (у тым ліку аб стварэнні) чалавека ў народаў свету існуюць розныя антрапалагічныя і касмаганічныя міфы. Паходжанне чалавека ўяўляецца як яго выдзяленне з ліку іншых чалавекападобных істот, якія паступова набываюць чалавечыя рысы, характэрныя толькі для людзей. Часта ў міфах гаварыцца аб тым, што першых людзей з самых разнастайных матэрыялаў (касцяка жывёлін, з дрэва, з гліны, з зямлі) стварылі багі. У некаторых міфах стварэнне чалавека мысліцца ў два ці больш этапаў: спачатку ўзнікаюць першыя антрапаморфныя істоты-першапродкі, ад іх нараджаюцца людзі. Стварэнне чалавека апісваецца і як аддзяленне людзей адзін ад другога (першапачаткова як бы зросшыхся).

У антрапалагічных міфах аўстралійскага племені аранда гаворыцца, што людзі былі створаны дзвюма істотамі: у адным варыянце – Унгам-бікуламі (дакладна – самаіснуючымі), па другім варыянце – птушкай-мухалоўкай, раздзяліўшай каменным нажом адзіныя згусткі-камкі, што засталіся на дне высахшага першабытнага акіяна і ўяўлялі сабой бясформенныя шары, у якіх толькі ўгадваліся зачаткі частак чалавека. Затым Унгамбікулы ці птушкі-мухалоўкі каменным нажом аддзялілі адзін ад аднаго часткі цела кожнага чалавека і, нарэшце, раздзялілі людзей на фратрыі.

У антрапалагічных міфах існуюць уяўленні аб стварэнні спачатку мужчыны, а потым жанчыны. Жанчына робіцца з іншага, чым мужчына, матэрыялу.

Асобы тып антрапалагічных міфаў уяўляюць такія міфы, дзе гаворка ідзе не аб стварэнні людзей, а аб спосабе, які дае магчымасць людзям, задоўга да таго існуючым (і невядома як узнікшым), выйсці на зямлю, у зямны свет. У такіх міфах расказвалася, што людзі жылі пад зямлёй, але багі зрабілі для іх праходы і вывелі іх з падземнага свету ў зямны.

Вялікую цікавасць уяўляюць міфы татэмістычнага характару, згодна з якімі чалавек ніколі не адрозніваўся ад жывёлін. Першыя з такіх міфаў зыходзяць з таго, што чалавек паходзіць ад малпы. Такія міфы аб паходжанні чалавека ўяўляюць цікавасць як раннія ўзоры навуковых поглядаў. Гэта ранняе тлумачэнне паходжання чалавека эвалюцыйным шляхам. Другі погляд супрацьлеглы: малпы – гэта былыя людзі, якія затым па розных прычынах былі ператвораны ў малпаў.

Найбольш распаўсюджанай і цэласнай на сёння тэорыяй паходжання чалавека з’яўляецца тэорыя эвалюцыі. Яна растлумачвае, што працэс станаўлення чалавека заняў вялікі перыяд (амаль 5 млн. гадоў), у выніку каторага чалавек стаў адрознівацца ад сваіх малпападобных продкаў і займеў сучасныя рысы. Як сцвярджаюць навукоўцы, першымі продкамі чалавека, якія ўступілі на шлях антрапагенезу, былі малпы – аўстралапітэкі. Яны хадзілі ўжо на ніжніх канечнасцях, што вызваліла верхнія і тым самым стварыла ўмовы для працоўнай дзейнасці.

Археолагі і гісторыкі лічаць, што тэрыторыя Беларусі засяляецца старажытнымі людзьмі значна пазней, чым паўднёвая частка свету. Старажытныя сляды з’яўлення чалавека тут адносяцца да сярэдняга палеаліту - 100 – 40 тысячагоддзяў да нашай эры. Хутчэй за ўсё старажытныя людзі пранікалі сюды па далінах прарэк з дняпроўскага Надпарожжа, басейна Дзясны або Закарпацця. Тады і паяўляецца першабытны чалавек, аб чым сведчаць знаходкі асобных прылад працы з крэмнію паблізу вёсак Клеявічы Касцюковіцкага і Абідавічы Быхаўскага раёнаў. Знойдзеныя прылады адносяць да позняй пары сярэдняга палеаліту, які супадае з рэзкім пахаладаннем (ці буйным аледзяненнем). Чалавек на тэрыторыі Беларусі мог з’явіцца раней, але ледніковыя наступы прымушалі яго адысці на поўдзень і сціралі яго сляды тут. Многія жывёліны, што прывыклі да цяпла, выміралі ці адыходзілі на поўдзень. Але ж у жыцці людзей да гэтага часу побач з біялагічнымі фактарамі дзейнічалі ўжо і сацыяльныя. У канцы ранняга палеаліту людзі будуюць прымітыўнае жыллё, магчыма, маюць вопратку са скур. Архантрапы ўжо выкарыстоўвалі ў гатовым выглядзе агонь (ад лясных пажараў, вулканічных выкідаў, маланак) і падтрымлівалі яго. Неандэртальцы, верагодна, ужо навучыліся здабываць агонь. Гэта было вялікай заваёвай чалавецтва, важным крокам на шляху вылучэння чалавека з прыроды. Агонь даў людзям абарону ад холаду, ад драпежнікаў, зменшыў іх залежнасць ад кліматычных умоў. З’явіўся ачаг – сімвал чалавечага жылля. Людзі атрымалі магчымасць выкарыстоўваць смажаную ежу. Без агню чалавек не змог бы стварыць ні кераміку, ні металургію.

Перыяд першабытнага чалавечага статка з’явіўся пераходным этапам ад прадчалавечага статка да фарміравання чалавечага грамадства − радавога ладу.

Калектыўныя намаганні ў гатаванні ежы, сумесная абарона ад драпежных жывёлін на стадным этапе ўмацавалі ўнутраныя сувязі паміж членамі статка. Стадны спосаб жыцця прывёў да назапашвання і замацавання вытворчага і грамадскага вопыту, паступовага выкаранення жывёльнага эгаізму, зацвярджэння статка-калектывісцкіх форм паводзін.

Усё гэта садзейнічала з’яўленню чалавека сучаснага выгляду – Homo sapiens – краманьёнец. Яго ўзнікненне адносіцца да позняга палеаліту (40-35 тыс. гадоў да нашай эры). На гэтым этапе першабытны статак змяніўся радавой абшчынай – узнікае радавы лад. Пры радавым ладзе існуе агульная маёмасць на асноўныя сродкі вытворчасці. Прадукты палявання, рыбалоўства, збіральніцтва размяркоўваюцца пароўну. З’яўляюцца правадыры-старэйшыны, чый аўтарытэт засноўваецца не на прымушэнні, а на традыцыі, павазе да вопыту і ўмеласці.

Людзі позняга палеаліту значна ўдасканалілі тэхніку вырабу каменных прылад: яны сталі больш разнастайнымі і мініяцюрнымі. Паяўляецца кідальнае кап’ё і папярэднік лука − коп’екідалка, што намнога павысіла эфектыўнасць палявання.

return false">ссылка скрыта

На гэтым этапе чалавек навучыўся рыбалоўству. На стаянках гэтай пары навукоўцы неаднаразова знаходзілі гарпуны і рэшткі рыбы. Распаўсюджваюцца вырабы з косці, у тым ліку іголкі, што сведчыць аб паяўленні шытай вопраткі. Будуюцца зямлянкі, пабудовы шалашнага тыпу, непадалёку ад якіх узводзіліся гаспадарчыя ямы для захавання запасаў ежы.

На тэрыторыі Беларусі ў гэты час склаліся суровыя кліматычныя ўмовы. Па гэтаму насельніцтва, як і ў раннім палеаліце, было даволі рэдкім. Навукоўцы знайшлі ўсяго 2 стаянкі позняга палеаліту: каля вёскі Бердыж Чачэрскага раёна і каля вёскі Юравічы ў Калінкавіцкім.

У гэты час Паўночныя раёны Беларусі займаў ляднік, які толькі каля 15 тысяч гадоў таму стаў паступова адступаць, клімат пачаў цяплець. Стаянкі, аб якіх мы зараз ведаем, пацвярджаюць: у познім палеаліце чалавек навучыўся прыстасоўвацца да прыроды не толькі біялагічна, але і сацыяльна, абараняцца ад холаду пры дапамозе жылля і вопраткі. Гэтыя дасягненні дазволілі людзям пашыраць межы жылой часткі зямлі.

Позні палеаліт – час узнікнення мастацтва. Мастацтва, несумненна, звязана з першабытнымі рэлігійна-магічнымі ўяўленнямі, з жаданнем уміласцівіць сілы прыроды: часта сустракаюцца адбіткі (відарыс) копій праколу жывёлін: чалавек, верагодна, меў надзею такім шляхам дабіцца поспеху на паляванні.

У познім палеаліце ўжо існуе рэлігія – яскрава праглядваецца паграбальны абрад. У магілу часам клалі некаторыя рэчы, якімі нябожчык карыстаўся пры жыцці.

Такім чынам, у канцы палеаліту чалавек навучыўся не толькі здабываць агонь і есці несырую ежу, вырабляць складаныя каменныя і касцяныя прылады, шыць вопратку, будаваць жыллё, паляваць і лавіць рыбу, але і жыць грамадскім ладам з грамадскай свядомасцю і яе найбольш важнымі формамі: мастацтвам і рэлігіяй. Аднак чалавек яшчэ не меў многіх элементарных прылад, неабходных яму. Частку з іх, што значна павысіла прадукцыйнасць яго дзейнасці, ён вынайшаў пазней, на стадыі мезаліту.

 

§2. У перыяд мезаліту ляднік пачаў адступаць да Поўначы, клімат стаў цяплець, тундравы ландшафт паступова змяняцца лясамі. Густая сетка рэк і азёр у Беларусі садзейнічала паяўленню новых відаў жывёлін: высакародных аленяў, ласёў, зуброў, дзікоў, мядзведзяў і іншых.

У такіх умовах на тэрыторыі Беларусі ідзе шырокае рассяленне людзей. У сучасны момант вядома больш за 100 мезалітычных стаянак. З мезалітам звязана засяленне ўсёй тэрыторыі Беларусі.

У мезаліце чалавек пачаў прымяняць лук і стрэлы, што рэзка павысіла прадукцыйнасць палявання, зрабіў першыя крокі ў накірунку жывёлагадоўлі (пачалося прыручэнне, а магчыма, і адамашніванне жывёлін). Адбылася змена тэхнікі вырабаў каменных прылад працы: шырокае распаўсюджванне атрымалі мікраліты – наканечнікі для стрэл, лазо – укладышы.

У эпоху неаліту на тэрыторыі Беларусі ўсталёўваецца цёплы і вільготны клімат, распаўсюджваюцца змешаныя лясы. Прысвойваючая эканоміка і першабытныя адносіны дасягнулі свайго росквіту. Пачаўся пераход да вытворчай гаспадаркі. Менавіта тады зарадзіліся жывёлагадоўля і земляробства, хоць паляванне і збіральніцтва ўсё яшчэ заставаліся асноўнымі крыніцамі існавання чалавека. Узнікненне вытворчай гаспадаркі – есць адна з падстаў для таго, каб гаварыць аб якасна новым этапе ў жыцці чалавека.

У неаліце адбываецца яшчэ шэраг значных змен. Мяняецца асартымент каменных прылад. Так, тапор, які паявіўся ў мезаліце, становіцца зараз асноўнай прыладай працы. Ён дазволіў асвойваць лясныя прасторы, будаваць шалашы і хаціны. Побач з асвоенай тэхнікай вырабу прылад паяўляюцца якасна новыя прыёмы: пілаванне, свідраванне.

Паявіліся і прынцыпова новыя матэрыялы. Асвоены выраб керамікі (праўда, яшчэ ляпной, без ганчарнага кола). Абпаленая гліна – першы штучны матэрыял, не атрыманы ў гатовым выглядзе, а створаны чалавекам. Гліняны посуд даў магчымасць гатаваць вадкую ежу і берагчы яе запасы.

Кераміка – галоўны набытак матэрыяльнай культуры неаліту. Але разам з ёй з’явіўся яшчэ адзін штучны матэрыял – тканіна. Чалавек вынайшаў ткацтва, пабудаваў лодку, пачаў судаходства. Асобае гаспадарчае значэнне набыла рыбная лоўля, паляванне, апрацоўка дрэва, косці, крэмнію. Распаўсюджванне (пашырэнне) рыбалоўства прывяло да з’яўлення параўнальна буйных паселішчаў (вёскі да 50-60 двароў). Аднак, як і раней, пераважалі невялічкія паселішчы. Неаліт – час узнікнення зачаткаў навук – астраноміі, арыфметыкі, біялогіі, медыцыны, аграноміі.

У канцы неаліту і ў пачатку бронзы (3 – 2 тыс. г. да н.э.) дэмаграфічны выбух, які адбыўся на прасторах Еўропы, прывёў да вялікага перамяшчэння насельніцтва. Перыяд з ІV да VІІ стагоддзя ўвайшоў у гісторыю Еўропы як эпоха Вялікага перасялення народаў, ён названы так таму, што на гэтыя чатыры стагоддзі прыходзіцца пік міграцыйных працэсаў. Міграцыя захоплівае практычна ўвесь кантынент і радыкальна змяняе яго этнічны, культурны і палітычны воблік. Гэта эпоха гібелі антычнай цывілізацыі і нараджэння феадалізму.

Узмацненне маёмаснай і сацыяльнай няроўнасці падштурхоўвае варварскія плямёны да захопу новых зямель. Адбыўся таксама ціск ідучых з Усхода сцяпных качэўнікаў. Аднак найбольш агульнай прычынай, якая выклікала адначасовае перамяшчэнне вялікай рознапляменнай масы людзей, па ўсёй відавочнасці, была рэзкая змена клімату. Пахаладанне пачынаецца прыблізна з ІІ стагоддзя і дасягае максімуму да V стагоддзя.

Яшчэ да IV стагоддзя на Рымскую імперыю нахлынулі з Усходу і Поўначы агрэсіўныя народы готы і блізкія ім вандалы, затым варагі і датчане, а таксама мангалоідныя плямёны гунаў, авараў, венграў і балгар.

У 166 г. германскія плямёны (квадаў, маркаманаў, лангабардаў) пераадольваюць абарончыя сістэмы мяжы Рымскай імперыі, фарсіруюць Дунай і пасля некалькіх бітваў даходзяць да порта Аквілея на Андрыятычным узбярэжжы.

У 406 г. вандалы, свевы і аланы пераходзяць Рэйн і рассяляюцца па Галіі. У 476 г. быў змешчан апошні імператар Заходняй Рымскай імперыі. На пачатак VI ст. на месцы Рымскай імперыі былі ўтвораны варварскія германскія дзяржавы: Таледа (вестготаў) – сучасная Іспанія, каралеўства Франкаў і бургундцаў – сучасная Францыя, каралеўства вандалаў, якое ўключала астравы Корсіка, Сардынія, а таксама Карфаген, каралеўства остготаў – сучасныя Італія, часткова Югаславія і Грэцыя. Тэрыторыю сучаснай Вялікабрытаніі захапілі англы і саксы з Даніі і скоты з Ірландыі.

У сярэдневякоўі прайшла новая хваля перасяленцаў (татара-манголы, крыжакі, паломнікі на Усходнюю і Цэнтральную Еўропу, на блізкі Усход і Візантыйскую імперыю). Перасяленцы з цягам часу асіміляваліся з карэнным насельніцтвам.

На этнічна стракатую тэрыторыю Беларусі прыйшлі індаеўрапейцы. Тэрыторыю Беларусі засялілі плямёны жывёлаводаў-вандраўнікоў – плямёны індаеўрапейскай моўнай групы. Паводле найбольш верагоднага меркавання, індаеўрапейцы першапачаткова жылі ў Малой Азіі побач з Іранам. Адсюль яны рассяліліся на Поўнач. Па гэтым пытанні ёсць іншыя думкі. Індаеўрапейцы мелі ўжо даволі развітую вытворчую гаспадарку і патрыярхальны лад. Займаліся ў асноўным жывёлагадоўляй. Разам з тым індаеўрапейцы ўмелі араць зямлю, сеяць і жаць, мелі для гэтага адпаведныя прылады працы. Ім давялося вынайсці кола і шырока распаўсюдзіць гэтае вялікае адкрыццё чалавека.

Пранікненне індаеўрапейцаў у межы Беларусі і ўзаемадзеянне іх з мясцовым насельніцтвам прывяло да выдзялення тут балтыйскіх плямёнаў, ці, як іх называюць у навуцы, балтаў. Гэтыя плямёны насілі назву літва, зямігола, латыгола, яцвягі.

Прыкладна ў гэты ж час чалавецтва вядзе асваенне металу. Пераход да яго быў доўгім, складаным і неадначасовым. Асваенне металу стала магчымым толькі на ніве ўжо ўзнікшай вытворчай гаспадаркі, пры наяўнасці хоць бы невялікіх (мінімальных) лішкаў прадуктаў харчавання, каб частку часу прысвяціць вырабу металічных прылад.

Менавіта таму старажытная кавальная справа і металургія зарадзіліся ў першую чаргу ў паўднёвых рэгіёнах, дзе, дзякуючы добрым прыродным умовам, раней развілося земляробства.

Першым металам, выкарыстаным чалавекам у III-II тысячагоддзях да н.э., была медзь. Спачатку з яе выраблялі прылады працы і ўпрыгажэнні метадам халоднай коўкі. Але гэта яшчэ не штучныя сплавы, асваенне якіх было справай будучага.

Эпоху, калі ўжо прымяняюцца металічныя прылады, але яшчэ не з’явілася металургія сплаваў, прынята называць энеалітам, медна-каменным векам. У яго назве падкрэслена, што ў гэтым перыядзе вырабы з металу не толькі не выцеснілі каменных прылад, але нават былі рэдкімі ў параўнанні з імі. З гэтага часу пачынаецца раннекласавая цывілізацыя.

Паяўленне медных прылад актывізавала абмен паміж плямёнамі. На тэрыторыі цяперашняй Беларусі выкарыстоўвалі прылады, якія завозіліся з Каўказа і Прыкарпацця. Праўда, ёсць падставы казаць і аб мясцовай вытворчасці вырабаў з бронзы.

На рубяжы III-II тыс. да н.э. тэрыторыю Беларусі паступова зясялаюць жывёлаводча-земляробчыя плямёны сярэднедняпроўскай культуры. Яны займаюць зручныя для жывёлагадоўлі і земляробства даліны рэк, абмінаючы стаянкі паляўнічых і рыбаловаў. У выніку складвалася асаблівая форма грамадскага падзелу працы. Паміж плямёнамі вёўся абмен прадуктамі. Гаспадарчыя і этнічныя сувязі садзейнічалі збліжэнню, а затым і зліццю гэтых двух вялікіх плямёнаў, стварэнню моцнай земляробча-жывёлагадоўчай гаспадаркі. Усё гэта прывяло да значнага развіцця прадукцыйных сіл і садзейнічала хуткаму ўзрастанню колькасці насельніцтва.

Паляванне, рыбалоўства, жывёлагадоўля, земляробства ўсё больш патрабуюць прымянення працы мужчын, што прыводзіць да ўзвышэння іх грамадскай ролі. Пры заключэнні шлюбу жанчыны павінны былі пераходзіць у род мужчыны. Лік сваяцтва пачаў весціся па бацькоўскай лініі. Гэта прыводзіць да разлажэння радавой супольнасці.

Прымяненне прылад з бронзы (сплаву медзі з волавам) прывяло (на Усходзе) да ўтварэння класавага грамадства і дзяржавы.

Доўгі час гісторыкі лічылі Егіпет самай старажытнай дзяржавай. Але пасля археалагічных раскопак у даліне рэк Цігра і Еўфрата выяснілася: гісторыя пачынаецца ў Шумерах. Шумеры раней егіпцян навучыліся праводзіць ваду на палі, асушваць балоты, вырошчваць пшаніцу, лен, гарох, вінаград, апальваць гліняную цэглу, будаваць дамы, храмы. Шумеры першымі прыдумалі як запісваць словы і думкі. Кожны горад у шумерах быў асобным царствам. Прыкладна ў той жа час у шумераў і егіпцян узнікаюць буйныя пастаянныя паселішчы тыпу гарадоў, манументальныя грамадскія пабудовы, гандлёвы абмен, мастацтва, пісьменнасць, паяўляюцца іншыя прыкметы цывілізацый першага этапа.

Характэрнай рысай другога этапа станаўлення старажытных цывілізацый стаў пераход да вытворчасці жалеза. У другім тысячагоддзі да н.э. жалезныя прылады працы ўжываюць плямёны паўночна-ўсходняй Малой Азіі, у Сірыі, Закаўказзі, шэрагу рэгіёнаў Еўропы. Пазней прылады жалеза сталі пераважаць у Пярэдняй і Сярэдняй Азіі, многіх частках Еўропы, Іране, Егіпце, Кітае. У першым тысячагоддзі да н.э. характэрнай з’явай стала стварэнне дзяржаў імперый. Моцныя імперыі гэтага часу – Асірыйская, Персіцкая, Рымская – характарызаваліся працягласцю тэрыторыі, неаднароднасцю эканомікі, геаграфічных умоў, этнічнага складу і культурных традыцый насельніцтва.

Блізкай па культуры і сацыяльна-палітычнаму ладу да Асірыі і Вавілона была тыпічная старажытная ўсходняя дзяржава Урарту (9-6 да н.э.). Асноўную частку насельніцтва гэтай краіны складалі свабодныя абшчыннікі-землепашцы. Яны вырошчвалі пшаніцу, ячмень, проса, гарох і іншыя культуры. Зямлю аралі жалезнымі плугамі на валах. У урартаў было шмат мясной жывёлы – авец, коз, свіней. Урарты былі добрымі садаводамі: у іх раслі яблыні, грушы, вішня, персікі, на бахчах спелі кавуны. Побач са свабоднымі абшчыннікамі значную праслойку складалі дзяржаўныя царскія рабы. Менавіта яны будавалі каналы і вадасховішчы, займаліся рамесніцтвам, будавалі з меснага камню (базальта і туфа) дамы.

У Еўропе, у тым ліку і ў Беларусі, працягвалася панаванне першабытнага грамадства. Тут з’яўленне бронзавых прылад працы садзейнічала разлажэнню раней склаўшыхся грамадскіх адносін, але не значыла імгненнага переходу да класавага грамадства.

Жалезныя прылады працы ў Беларусь пранікаюць на рубяжы нашай эры (прыкладна ў VІІ стагоддзі да нашай эры). Існаванне і распаўсюджанне тут жалеза навукоўцы звязваюць з плямёнамі Зарубінецкай культуры. Гэтыя плямёны рассяляліся ў Польшчы, на сярэднім і верхнім Дняпры. Характэрная рыса Зарубінецкай культуры − наяўнасць мноства гліняных прасліц. Частка з іх арнаментавана канцэнтрычнымі калясніцамі, ямамі, заштрыхаванымі геаметрычнымі фігурамі – ромбамі, трохвугольнікамі, косымі колцамі.

Вынаходніцтва спосабу атрымання жалеза і яго прымянення для розных патрэб з’яўляецца адным з найбольшых дасягненняў чалавецтва. Жалеза атрымлівалі з балотных, азёрных і лугавых руд сырадутным спосабам ў невялікіх печах – домніцах. Паўсямеснае распаўсюджванне руд і нескладаная тэхналогія абумовілі асваенне плямёнамі металургіі жалеза. На Беларусі для вытворчасці жалеза выкарыстоўвалася ў асноўным балотная руда. Амаль на кожным паселішчы археолагі знаходзяць сляды мясцовай апрацоўкі металу. Асноўныя прылады працы – долаты, сярпы – вырабляліся з жалеза.

Жалеза зрабіла магчымым паляводства на больш буйных плошчах, расчыстку пад раллю шырокіх лясных абшараў, яно дало чалавеку прылады такой цвёрдасці, якой не мог валодаць ні адзін камень, ні адзін з іншых да гэтага прымяняемых матэрыялаў.

Выкарыстанне жалеза ў гаспадарцы павысіла прадукцыйнасць працы, прывяло да росту прыбавачнага прадукту, паскорыла распад першабытнаабшчынных адносін.

У такіх умовах радавыя паселішчы перасталі быць абавязковымі ўмовамі нармальнага функцыянавання гаспадаркі. Узніклі пасёлкі, якія складаліся з сямей, не належаўшых да аднаго роду. На змену радавой абшчыне прыйшла суседская, ці тэрытарыяльная, абшчына з новымі сувязямі, якая базіравалася на сумесным валоданні асноўнымі сродкамі вытворчасці.

Новыя адносіны адкрылі шлях да хуткага ўзрастання эканамічнай і сацыяльнай няроўнасці. Радавая знаць захоплівала і замацоўвала за сабой лепшыя землі, сканцэнтравала (ці засяродзіла) ў сваіх руках найбольш важныя грамадскія пасты.

Да сярэдзіны І-га тысячагоддзя н.э. паступова складваецца лад ваеннай дэмакратыі, які з’яўляецца вышэйшай і апошняй палітычнай формай першабытнага грамадства.

§3. На рубяжы VI – VII стст. нашай эры наглядаецца масавы прыход славян на тэрыторыю Беларусі. Пісьмовых звестак пра рассяленне славян амаль не захавалася. Аб іх прарадзіме існуюць розныя погляды: Прычарнамор’е, Паўночнае Прыкарпацце, Закаўказзе, Паўночны Іран. Антычныя аўтары ўпамінаюць славян пад імёнамі венедаў, антаў, склавінаў. Яны называюць іх незлічонымі плямёнамі, вялікім народам. У VІ – VІІ стст. славяне засяляюць паўднёвую Беларусь, а з VІІІ – даволі хутка займаюць астатнюю яе тэрыторыю. Змешваючыся з мясцовым балтыйскім насельніцтвам, славяне стварылі некалькі буйных усходнеславянскіх племянных груповак, вядомых пад назвай дрыгавічы, радзімічы і крывічы.

З прыходам славян сталі хутчэй распаўсюджвацца жалезныя прылады працы. Яны зрабілі магчымай апрацоўку значных зямельных плошчаў, пераход да больш эфектыўнага ворыўнага земляробства. З гэтым пераходам звязаны карэнныя змены ў гісторыі сельскай гаспадаркі. Земляробства стала галоўным відам гаспадарчай дзейнасці, а чалавек урэшце атрымаў пастаянную крыніцу ежы – хлеб, які і на сённяшні дзень застаецца асноўным відам харчавання, галоўнай меркай дабрабыту і багацця краіны і яе народа.

У цеснай сувязі з земляробствам знаходзілася другая галіна − жывёлагадоўля. Людзі разводзілі буйную рагатую жывёлу, свіней, коней, свойскую птушку. Жывёлагадоўля давала чалавеку малако, мяса, скуру, арганічныя ўгнаенні. З цягам часу ўсё большае значэнне набывалі галіны хатняй вытворчасці: прадзенне, ткацтва, выраб посуду. Замест зернацёрак пачынаюць прымяняцца (з VII ст.) ручныя жорны.

Жыхары Беларусі па-ранейшаму займаліся паляваннем, якое, аднак, ужо стала дапаможным заняткам. Мёд атрымлівалі шляхам бортніцтва: гэта быў не просты збор дароў дзікіх пчол, як раней, а і дагляд дуплаў (“борцей”), і нават стварэнне іх. Не менш важным было і рыбалоўства.

У выніку росту прадукцыйных сіл, асабліва ў земляробстве і жывёлагадоўлі, і шырокага распаўсюджвання жалезных прылад працы з’явілася магчымасць назапашваць унутры роду больш матэрыяльных каштоўнасцей – збожжа, прадуктаў палявання, жалезных прылад працы, зброі і г.д. Багацці паступова пераходзілі з калектыўнай уласнасці ва ўласнасць асобных сем’яў, а затым і асобных людзей, прадстаўнікоў родаплемянных вярхоў. Узнікае маёмасная няроўнасць, з’яўляюцца багатыя і бедныя сем’і.

Відавочна, што і ў славянскіх плямёнаў на змену бацькоўскаму роду, радавой абшчыне прыйшла сельская абшчына – “мір”, “верв”. У ёй спалучалася абшчыннае валоданне зямлёй з індывідуальным вядзеннем гаспадаркі. Індывідуальная вытворчасць з’явілася зыходным пунктам узнікнення і развіцця класавага грамадства, а сельская абшчына ў ім была толькі перажыткам першабытнаабшчыннага ладу.

Летапісец паведамляе, што ў VI – ІХ стст. на тэрыторыі Беларусі ўтвараюцца племянныя саюзы-княствы, на чале якіх стаялі князі-правадыры. У ліку першых ён называе Полацкае і Тураўскае. Праўда, гэта яшчэ не тыя княствы ў больш познім, феадальным сэнсе слова, але гэта першыя палітычныя ўтварэнні крывічоў-палачан і дрыгавічоў.

У другой палове І тысячагоддзя н.э., дзякуючы няўхільнаму развіццю прадукцыйных сіл, распаўсюджванню жалезных прылад працы, развіццю ворыўнага земляробства, зараджэнню рамесніцкай вытворчасці, на тэрыторыі Беларусі ішоў працэс разлажэння першабытна-абшчыннага ладу, зроблены пераход ад многаўкладнага грамадства непасрэдна да феадалізму, мінуючы рабаўладальніцкую сацыяльна-эканамічную фармацыю.

Асновай для гэтага з’яўляецца панаванне натуральнай земляробчай гаспадаркі, эканамічнага і палітычнага ўзвышэння радавой знаці. Прамым вынікам гэтых працэсаў становіцца ўзнікненне новых форм палітычнай арганізацыі - княжанняў. Летапісы сведчаць, што напярэдадні стварэння Кіеўскай Русі на тэрыторыі рассялення ўсходніх славян меліся княжанні ў дрыгавічоў і палачан. Зразумела, што гэта не княствы больш позняга, феадальнага зместу. Тады князямі называліся племянныя правадыры. Але само з’яўленне князёў-правадыроў ужо азначае пераход да адносін, якія можна называць ваеннай дэмакратыяй.

Такім чынам, пачаткам чалавечай цывілізацыі з’яўляецца час узнікнення чалавека сучаснага віду (homo sapiens). Этнічная гісторыя Беларусі бярэ пачатак з часу засялення яе тэрыторыі чалавекам. Гэта даіндаеўрапейскі перыяд гісторыі Беларусі. Вызначыць этнічную прыналежнасць насельніцтва, яго культуру, мову ў гэты час немагчыма.

Этнічны склад насельніцтва на тэрыторыі Беларусі поўнасцю змяніўся ў эпоху ранняга металу. У ІІІ – ІІ тысячагоддзі да н.э. тут рассяліліся індаеўрапейскія плямёны. Змяшэнне гэтых плямён са старажытным неалітычным насельніцтвам прывяло да ўзнікнення новага этнасу – балтаў. Пачаўся новы, індаеўрапейскі перыяд этнічнай гісторыі Беларусі, яго балцкі этап.

Славянскі этап у этнічнай гісторыі на нашай тэрыторыі пачаўся ў раннім сярэднявеччы. Яго характэрная рыса – шырокае рассяленне славян, асіміляцыя мясцовага даславянскага насельніцтва і фарміраванне першапачатковых усходнеславянскіх этнічных супольнасцей – дрыгавічоў, радзімічаў, крывічоў. Змяшэнне, зрошчванне гэтых і іншых славянскіх супольнасцей прывяло да ўзнікнення новага, агульнаславянскага старажытнага этнічнага аб’яднання з агульнай тэрыторыяй, якая атрымала назву “Русь”.

Інтэнсіўныя этнічныя ўзаемадзеянні паміж насельніцтвам папрыпяцкай і падзвінска-дняпроўскай зон і асобнымі групамі няўсходне-славянскага насельніцтва на тэрыторыі паміж Прыпяццю на Поўдні і Заходняй Дзвіной на Поўначы, Нёманам на Захадзе і Дняпром на Усходзе сфарміравалі новую этнічную тэрыторыю, якая атрымала назву “Белая Русь”.

 

Пытанні і заданні: 1. Калі на беларускіх землях з’явіліся першыя людзі? У якіх месцах сучаснай Беларусі выяўлены іх паселішчы? 2. Назавіце асноўныя сацыяльна-гістарычныя перыяды станаўлення першабытных цывілізацый на тэрыторыі Беларусі. 3. Вызначце час, калі адбылося засяленне Беларусі індаеўрапейскімі плямёнамі. 4. Назавіце галоўныя нажыткі чалавека перыяду мезаліта і неаліта. 5. Як называецца эпоха, у якой прымяняюцца металічныя прылады працы, але яшчэ не з’явілася металургія сплаваў? 6. Якія буйныя аб’яднанні славянскіх плямён на тэрыторыі Беларусі Вы ведаеце? 7. Пералічыце віды гаспадарчай дзейнасці ўсходніх славян.

 

 

Глава 2. Станаўленне раннекласавага грамадства. Укараненне хрысціянскай цывілізацыі ў Еўропе і на Беларусі (V – першая палова XIII ст.)

Тэма 1. Узнікненне раннефеадальных дзяржаў – славянскіх княстваў, укараненне хрысціянства на Беларусі

 

§1. Перыядызацыя і асноўныя рысы сярэднявечча. Утварэнне Кіеўскай Русі, раннефеадальных княстваў на Беларусі

§2. Паходжанне хрысціянства, яго ўкараненне ў старажытнарускай дзяржаве

§3. Стан культурнага жыцця на беларускіх землях

 

§1. Тэрмін “сярэднія вякі” выкарыстоўваецца ў гісторыі для абазначэння перыяду ад V (падзенне Заходняй Рымскай імперыі) да XV ст. (пачатак Вялікіх геаграфічных адкрыццяў). Умоўна, увесь гэты час магчыма падзяліць на ранняе (V-X ст.ст.), высокае (XI-XIII ст.ст.) і позняе (XIV- XV ст.ст.) сярэднявечча.

У адрозніванне ад таго, што аснову антычнай цывілізацыі складалі старажытныя Егіпет, Грэцыя і Рым, у перыяд ранняга сярэднявечча ідзе пашырэнне тэрыторыі, на якой складваецца заходне-еўрапейская цывілізацыя. Яна ахоплівае ўсю Еўропу.

Найбольш важныя рысы, што ўласцівы сярэднявеччу, гэта: перавага аграрнага сектара над гандлёвым і прамысловым; панаванне натуральнай гаспадаркі, слабае развіццё таварна-грашовых адносін, нязначная роля гарадоў; моцная роля царквы і высокая ступень рэлігіёзнасці людзей; своеасаблівы статус сялян (яны з’яўляліся не ўласнікамі, а толькі трымальнікамі зямлі); панаванне буйной феадальнай уласнасці на зямлю; пачатак фарміравання нацыянальных дзяржаў, у тым ліку ў выглядзе манархіі.

У сацыяльна-эканамічнай сферы найбольш важным працэсам гэтага часу з’яўляецца ўсталяванне ўладазалежных адносін і фарміраванне асноўных класаў – феадалаў і сялян.

На змену Заходняй Рымскай імперыі прыйшлі каралеўствы остготаў, вестготаў і найбольш буйная – франкаў. Асабліва моцныя пазіцыі ў свеце каралеўства франкаў мела ў час праўлення Карла Вялікага, які быў каранаваны імператарам. Пасля смерці ў 843 г. адбыўся распад імперыі, з утварэннем трох будучых буйных дзяржаў Еўропы – Францыі, Германіі і Італіі.

Працэс станаўлення сярэднявечных інстытутаў адбываўся і на Усходзе. Пасля раздзелу Рымскай імперыі на Заходнюю і Усходнюю ў канцы IV ст. у склад апошняй увайшлі Балканскі паўвостраў, Малая Азія, Паўночная Месапатамія, частка Арменіі і грузінскіх зямель, Сірыя, Палесціна, Егіпет, Кірэнаіка, Кіпр, Крыт, Радос і іншыя астравы Усходняга міжземнамор’я, а таксама, Паўднёвае ўзбярэжжа Крыма. Тэрыторыі, якія увайшлі у гэту дзяржаву, са сталіцай у Канстанцінопалі, атрымалі назву Візантыйскай імперыі. У Візантыі існавала цэнтралізаванае дзяржаўнае кіраванне. Заканадаўчая, выканаўчая і судовая ўлада належыла імператару. Да XII стагоддзя ў Візантыі завяршылася фарміраванне асноўных інстытутаў феадалізму: сяляне ператварыліся ў феадальна-залежных людзей. З другой паловы IX стагоддзя пачаўся пад’ем Візантыйскіх гарадоў.

Знешняя палітыка Візантыі у другой палове IX-XI стагоддзя характарызуецца няспыннымі войнамі, у тым ліку і з Кіеўскай Руссю.

У ІХ ст. складваецца Старажытнаруская дзяржава (раннефеадальная манархія) з цэнтрам у Кіеве. Як адзначаюць навукоўцы, Кіеўская Русь IX-XI стст. была адной з буйнейшых еўрапейскіх дзяржаў з розным узроўнем развіцця ўваходзячых у яе зямель, а парой і разбалансіраваным централізаваным кіраўніцтвам. Сваёй найвышэйшай магутнасці Кіеўская Русь дасягнула пры Яраславе Мудрым (каля 978-1054). Пры яго княжанні ў Кіеве ўзведзен 13-купальны Сафійскі сабор. З імем Яраслава звязваюць складанне “Рускай праўды”. Пасля яго смерці паміж яго сынамі ўзніклі супярэчнасці: кожны з іх імкнуўся стаць князем у Кіеве ці атрымаць поўную самастойнасць ад Кіева. Улада кіеўскага князя была вярхоўнай. Ад яго імя заключаліся дагаворы Русі з іншымі краінамі. Разам з князем у кіраўніцтве тэрыторыяй удзельнічалі старэйшыя дружыннікі і мясцовая земляробчая знаць. Яны ўваходзілі ў савет (баярская дума), перыядычна збіраліся на з’езды. Дарослае мужчынскае насельніцтва збіралася на сход – веча, дзе прымаліся важнейшыя для тэрыторыі рашэнні (абмяркоўвалася заканадаўства, пытанні вайны і згоды, фінансавыя і зямельныя рэсурсы).

Існавала ў Кіеўскай Русі ўсеагульнае ўзбройванне народа. Менавіта народнае апалчэнне часта вырашала вынікі вайны. У інтарэсах кіеўскіх князёў было падначаліць сабе Прыдняпроўе, Падзвінне, таму што па Дняпру і Заходняй Дзвіне ішоў галоўны гандлёвы шлях – “з варагаў у грэкі”.

На тэрыторыі сучаснай Беларусі фарміруюцца і ўмацоўваюцца раннефеадальныя княствы (Полацкае, Тураўскае, Навагрудскае і інш.). У асобныя перыяды Полацкае княства, як і іншыя, мела адносную ад Кіева самастойнасць. Аднак, нягледзячы на гэта, усе княствы Кіеўскай Русі ўспрымаліся як адзіная Русь.

Вырашальную ролю ва ўзнікненні дзяржаў-княстваў на тэрыторыі Беларусі мелі такія фактары, як падзел працы, узнікненне гарадоў, арганізацыя грамадскага жыцця ў межах узнікаючых эканамічных рэгіёнаў, неабходнасць падтрымання згоды ў адносінах між людзьмі, ахова тэрыторыі ад знешніх ворагаў.

Шляхі фарміравання дзяржаўнасці, як бачна, знаходзяцца ў залежнасці ад развіцця прадукцыйных сіл. Дзяржава рэгулюе грамадскае жыццё, арганізоўвае дзейнасць людзей, абараняе іх інтарэсы ад знешніх ворагаў.

Першыя ўпамінанні пра палітычнае жыццё ў Полацку дае “Повесть временных лет”. Тут сказана, што князь Рурык пасля таго, як да яго перайшла ўся ўлада ў Ноўгарадзе, “стал раздавать мужам своим города – тому Полоцк, этому – Ростов, другому – Белоозеро”.

З гэтага факта мы можам зрабіць цэлы шэраг высноў. Па-першае, у ІХ стагоддзі Полацк – буйнейшы палітычны і эканамічны цэнтр аднаго з княстваў; па-другое, беларускія княствы ў гэты час хаця і былі аўтаномнымі, але знаходзіліся пад уплывам Ноўгарада; па-трэцяе, беларускія плямёны ў гэты перыяд добраахвотна ці гвалтоўна ўключаліся ў склад сфарміраванай Старажытнарускай дзяржавы, сталіцай якой у 882 годзе стаў Кіеў.

Крывічы трапілі ў склад Кіеўскай дзяржавы пры Алегу. Алег валодаў Смаленскам і Полацкам. Дружыны гэтых гарадоў удзельнічалі ў паходзе Алега на Царград.

Радзімічы канчаткова ўвайшлі ў склад Кіеўскай дзяржавы пры Уладзіміру. Дрыгавічы былі падпарадкаваны Кіеву, відаць, раней, таму што яшчэ князь кіеўскі Ігар браў даніну з драўлян, у барацьбе з імі ён і загінуў. Пры Уладзіміру ў Тураве на княжанні знаходзіцца яго старэйшы сын Святаполк, што таксама сведчыць пра вялікае значэнне гэтага горада ў складзе Кіеўскай дзяржавы.

Полацкае княства − самае магутнае і самае значнае княства на тэрыторыі Беларусі ў VIII − ХІ стст. Пражываюць тут крывічы (г.зн. славяне, якія на апошнім этапе выцяснення, асіміляцыі балтаў прынялі і ўвасобілі іх рысы, частку іх культуры, пры пераважаючай ролі славянскай культуры).

Полацкая “зямля”, “воласць” бярэ назву ад горада Полацка (Полтэска, Полатэска), які размешчаны на рацэ Палаце. На думку археолагаў, заснаваны Полацк у ІІІ − ІV стст. н.э.

У часы княжання Прадславы (945 − ?), Рагвалода (970 − 980) Полацкае княства – моцная феадальная дзяржава з усімі адпаведнымі атрыбутамі: суверэнная ўлада князя і народнага веча, дзяржаўная адміністрацыя, сталіца, войска, грашовая сістэма, дзяржаўнае падаткаабкладанне, мясцовае кіраванне.

Улічваючы геапалітычныя намаганні Полацка па супрацьстаянні Кіеву і экспансіі ў бок Балтыйскага мора, падначаленне шэрага прыбалтыйскіх плямёнаў, інтарэсы ў Замор’і, у Візантыі, у Ноўгарадзе, Полацкую дзяржаву з гэтага часу можна адносіць да класічнай феадальнай імперыі.

Узвышэнне Полацкай дзяржавы растлумачвае нам і такі драматычны эпізод гісторыі – барацьбу двух магутных князёў-братоў Яраполка кіеўскага і Уладзіміра наўгародскага за руку дачкі Рагвалода Рагнеды: на чыім баку Полацк, у таго і перавагі.

Свайго апагея барацьба паміж Полацкам, Кіевам і Ноўгарадам дасягнула ў перыяд княжання Усяслава (1044−1101 гг.), пра якога складалася мноства легенд і паданняў.

Людзі таго часу былі ўпэўнены ў чарадзействе гэтага князя. “Усяслаў князь людзям суды судзіў, князям гарады парадкаваў, а ўначы сам ваўком рыскаў: з Кіева ён дасягаў да Тмутаракані да першых пеўняў, ваўком перацінаючы шлях вялікаму сонцу – Хорсу”.

Тураўскае княства займала тэрыторыю паўднёвай Беларусі ў басейне ракі Прыпяць з цэнтрам (палітычным) у Тураве. Тэрыторыя Тураўскага княства адпавядае рассяленню дрыгавічоў. Упершыню Тураў у летапісе ўпамінаецца пад 980 г. Назву горада летапісец звязвае з імем князя Тура.

 

 

Сам палітычны цэнтр выгадна размяшчаецца на водным Прыпяцка-Бугскім гандлёвым шляху з Кіева ў Польшчу. Тут урадлівая глеба, добра развітое рамяство. Уладзімір Манамах з 1113 г. па 1125 г. трымаў Тураў у залежнасці ад Кіева, на які меў свае прэтэнзіі мінскі князь Глеб.

У сярэдзіне ХІІ ст. Тураўская зямля пераходзіла з рук у рукі суздальскіх і валынскіх князёў. У 50-я гады ХІІ ст. Тураў выйшаў з падпарадкавання і Кіева. Тут, як і паўсюдна, назіралася феадальная раздробленасць. Утварыліся Тураўскае, Пінскае, Клецкае, Слуцкае княствы, якія трапілі ў залежнасць ад галіцка-валынскіх князёў.

Ужо ў гэты час у Полацку і ў Тураве актыўна дзейнічала Веча, або народныя сходкі, на якія збіраліся ўсе вольныя грамадзяне для абмеркавання важных спраў. Веча ў Полацку збіралася ў двух месцах – або каля Святой Сафіі, або каля Святой Багародзіцы Старой – гэта значыць на плошчах дзвюх найбольш шанаваных цэркваў.

Веча збіраў князь, часам яно збіралася і без яго. На вечы абавязкова прысутнічаў епіскап. Значэнне веча заключалася ў тым, што тут вырашаліся пытанні перадачы ўлады, яно выбірала князя, заключала з ім дагавор.

Веча мелася ў кожным з полацкіх прыгарадаў. Але ў тым выпадку, калі справа датычылася ўсёй зямлі-княства, пастанова веча галоўнага горада мела вырашальнае значэнне.

Упамінанне ў летапісе пра варагаў паслужыла асновай таго, што ў ХVІІІ – ХІХ стст. гісторыкі пры разглядзе пытання аб стварэнні Старажытнарускай дзяржавы прытрымліваліся так званай нарманскай тэорыі. Тут гаворыцца, што першапачаткова варагі бралі даніну з наўгародцаў, затым былі выгнаны, аднак паміж плямёнамі, ці – гарадамі, пачаліся міжусобіцы, “и ваявати почаша сами на ся”. Пасля гэтага славені, крывічы, чудзь, мера звярнуліся да варагаў: “... Земля наша велика и обильна, а наряда (т.е. порядка) в ней нет. Да пойдите княжить и володать нами”. Варагі згадзіліся.

Палеміка з нарманізмам абвастралася ў сувязі з тым, што ў гітлераўскай Германіі яе выкарыстоўвалі для доказу непаўнацэннасці славянаў і прыналежнасці германцаў да “расы гаспод”. На самой справе ўзровень развіцця варагаў быў прыкладна аднолькавы з абарыгенамі.

Сінхроннасць развіцця варагаў і абарыгенаў і дазволіла варагам актыўна ўключыцца ў працэс будовы феадальных адносін на Русі.

 

§2. Культурнае і духоўнае жыццё нашых продкаў цесна звязана са старадаўнімі вераваннямі і культамі. Амаль да завяршэння Х ст. на Беларусі панавала язычніцтва (ад царкоўнаславянскага “язытцы” – народы, чужаземцы). Язычніцтва – надзвычай шматгранная і разгалінаваная рэлігія. Яна ўключае ў сябе розныя ўяўленні, ідэалагічныя напластаванні розных гістарычных эпох. Каб не парушаць згоду з навакольным светам, людзі пакланяліся Дажбогу, Стрыбогу, Сімарглу, Макошу, Вялесу, Перуну. Вярхоўным богам лічыўся Пярун. Маланка азначала гнеў Перуна. Каб уміласцівіць прыродныя з’явы, людзі ішлі нават на чалавечыя ахвярапрынашэнні.

У 988 – 989 гг. рэлігійны стан старажытнарускага грамадства зазнаў істотныя змены. З Візантыі ў Кіеўскую Русь прыйшло хрысціянства. У кіруючым стане пытанне аб прыняцці новай рэлігіі, лепей прыстасаванай да дзяржаўнага аб’яднання і класавага грамадства, пастаянна стаяла на парадку дня.

Хрысціянства нарадзілася ў Палесціне ў Рымскай імперыі сярод нізоў насельніцтва ў яўрэйскім асяроддзі. Людзі збіраліся для чытання евангелляў і тайнай вячэры.

У евангеллях апісвалася жыццё Ісуса Хрыста і выкладаліся асноўныя палажэнні хрысціянства. Як бачна, хрысціянскай царквой называліся сходы веруючых. У кожнай царкве ўсе былі роўныя і называлі адзін аднаго братамі і сёстрамі. Веруючыя выбіралі епіскапаў, якія назіралі за парадкам.

Паводле евангелля, вучэнне Хрыста было звернута да бедных і пакутуючых. “Прыйдзіце да мяне, усе пакутуючыя, і я супакою вас”, - гаварыў ён. Хрыстос адвяргаў панаванне моцных і ўладу чалавека над чалавекам і казаў: “Але паміж вамі няхай не будзе так”.

Улады лічылі хрысціян апазіцыяй. Хрысціян ссылалі і здзекваліся з іх. Таму першыя хрысціяне стараліся трымацца ў баку ад рымскага жыцця з імператарам, войскам. Але ўладам ад гэтага ніякай карысці не было. Барацьба з хрысціянствам не прыносіла поспеху. Тады імператары (рымскія) дабіліся згоды з хрысціянскай царквой. Хрысціянства зрабілася афіцыйнай рэлігіяй у Рымскай імперыі.

Паступова і ў самім хрысціянскім руху адбываюцца перамены: епіскапы сталі карыстацца ўладай і называцца патрыярхамі; утварылася царкоўная іерархія; вышэйшае духавенства стала збірацца на саборы (з’езды) (325 г. – І усяленскі сабор); тых, хто не падпарадкоўваўся, абвяшчалі ерэтыкамі.

Выпрацаваны (у 381 г.) “сімвал веры” ёсць кароткае выкладанне асноўных палажэнняў хрысціянскай царквы, уключаючы дагмат аб трыадзінстве Бога (Бог-айцец, Бог-сын, Бог-святы дух).

Епіскапы як прадстаўнікі царкоўнай адміністрацыі сталі падтрымліваць свецкае кіраўніцтва і ўсе рымскія парадкі. Рымскія імператары ўступілі ў пагадненне з хрысціянскай царквой, і хрысціянства стала пануючай рэлігіяй у Рымскай імперыі.

Да сярэдзіны ХІ ст. “хрысціянская” царква была адзінай. Але ў Заходняй Еўропе яна падпарадкоўвалася Рымскаму папе, у Візантыі галавой царквы лічыўся Канстанцінопальскі патрыярх. Ад Візантыі хрысціянскую веру прынялі народы Усходняй Еўропы. Але Рымскі папа жадаў падпарадкаваць сабе ўсіх. З-за панавання над хрысціянскай царквой і атрымання даходаў (што давала царква) паміж папам і патрыярхам ішла вострая барацьба. У 1054 г. адбыўся падзел хрысціянскай царквы. Папа і патрыярх праклялі адзін аднаго. З таго часу заходняя царква стала называцца каталіцкай (сусветнай), а ўсходняя – праваслаўнай (правільнай веры). Пасля расколу цэрквы сталі цалкам самастойнымі.

Аднымі з першых хрысціянства прынялі ў Італіі, Грэцыі (І – ІІ стагоддзі н.ч.), франкі – пры заваяванні Галіі ў канцы V ст. У славянскіх краінах Балгарыі, Сербіі, Маравіі, Чэхіі яно распаўсюдзілася пазней – у ІХ ст., Польшчы – Х ст. (966 г.).

На Беларусь хрысціянства прыйшло ў Х стагоддзі пасля хрышчэння кіяўлянаў і наўгародцаў. У Полацку епархія была створана, напэўна, у 992 г., факт пабудовы тут першай царквы ў імя Багародзіцы, якая прыгадваецца летапісам пад 1007 год, і кафедральнага Сафійскага сабора ў 50-я гады ХІ ст. пацвярджае гэта.

Аб стварэнні епархіі ў Тураве вучоныя выказваюць розныя меркаванні: адны называюць 1005 г., другія – 1088 г.

На беларускіх землях духавенства падтрымлівала свецкую ўладу і клапацілася аб уласных выгадах. Царква атрымлівала ад князёў дзесятую частку дзяржаўных даходаў, значныя зямельныя ўладанні.

Прыняцце хрысціянства, у параўнанні з язычніцтвам, было вялікім крокам наперад. Гэта абумоўлена ўмацаваннем сувязей з другімі дзяржавамі, дзе існавала хрысціянская рэлігія. Хрысціянскае духавенства было адукаваным. У манастырах адкрываліся школы, тут працавалі перапісчыкі кніг і мастакі, у гарадах і вёсках з хрысціянскім насельніцтвам сталі будавацца каменныя будынкі (цэрквы). Як бачна, прыняцце хрысціянства садзейнічала ўздыму культуры, пераадоленню перажыткаў племянной адасобленасці, умацаванню больш развітых грамадскіх адносін.

 

§3. Багатая і шматгранная культура ІХ – ХІІ стст. - адна з перадавых культур свайго часу. Цесныя культурныя сувязі з Паўднёвай Руссю, Візантыяй, Арабскім Усходам, Прыбалтыкай, Скандынавіяй, а таксама Захадам прыводзяць да засваення лепшых сусветных мастацкіх стыляў, да арыгінальнага спалучэння мясцовых, візантыйскіх і раманскіх форм. Творчыя адносіны да сусветнага мастацтва стварылі ўмовы для развіцця самастойных рыс, якія ў больш позні перыяд выявіліся асабліва выразна. Найбольш яскрава яны былі бачны ў культуры Полацкай зямлі, дзе ўжо ў пачатку ХІІ ст. склаліся самабытныя школы дойлідства, жывапісу, пластыкі, дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва.

Культура старажытных беларускіх зямель бярэ свой пачатак ад вуснай народнай творчасці: песень, былін, легенд, прымавак, казак, загадак. Асобае месца ў гэтым радзе належыць былінам. У аснове іх гістарычных сюжэтаў часта ляжаць рэальныя падзеі. Так, незвычайны лёс дачкі полацкага князя Рагвалода стаў сюжэтам для шэрага паданняў і былін.

З прыняццем хрысціянства ў старажытнарускай культуры наступае новы этап – з’яўленне пісьменнасці. Русь пазнаёмілася з культурнымі дасягненнямі развітых краін Еўропы і Усхода. Вакол царквы і манастыроў групаваліся адукаваныя на той час людзі. Так было і на Беларускіх землях. Сталыя зносіны з Візантыяй узбагачалі нашу культуру. На Беларусі перакладаліся грэчаскія кнігі аб стварэнні свету, аб біблейскіх героях, аб рымскіх палкаводцах, жыціі святых.

Да сярэдзіны ХІ ст. разам з перакладнымі кнігамі ў Полацку, Тураве, Навагрудку з’яўляюцца і арыгінальныя творы на новай гутарковай мове, у тым ліку летапісы. Узорамі старажытных рукапісных кніг, знойдзеных на тэрыторыі Беларусі, з’яўляюцца вядомае Тураўскае евангелле (ХІ ст.), Рэйнскае евангелле (ХІ ст.), Служэбнік Валаама Худынскага (канец ХІІ – пачатак ХІІІ ст.), Аршанскае евангелле (ХІІІ ст.). Сярод прадстаўнікоў кніжнай асветы старажытнага перыяду беларускай гісторыі вызначаюцца Клімент Смаляціч, Кірыла Тураўскі, Прадслава – Ефрасіння.

Клімент Смаляціч – манах, вучоны – жыў у першай палове ХІІ ст., з 1147 па 1154 г. – метрапаліт кіеўскі. Вывучаючы кнігі святога пісання айцоў царквы, азнаёміўшыся з дзейнасцю антычных аўтараў Платона, Гамера, Арыстоцеля, ён стаў аўтарам шматлікіх кніг, казанняў (пропаведзяў), пасланняў, тлумачэнняў. Пісанне, падрыхтаванае Кліментам смаленскаму святару Фаме, якое дайшло да нашага часу, мае вялікую каштоўнасць. З яго мы даведваемся пра накірунак думак Клімента і яго сучаснікаў: у грамадстве таго часу існавалі думкі як аб тым, што Біблію трэба разумець літаральна, а таксама і такія, што тлумачэнні свяшчэнных кніг магчыма даваць толькі з дапамогай свецкай навукі.

Другі прадстаўнік асветы ХІІ ст., выдатны царкоўны дзеяч – Кірыла Тураўскі – паходзіў з сям’і заможных гараджан. Вучыўся ў Грэцыі, потым стаў манахам-пустэльнікам, займаў епіскапскі стан у Тураве. Казанні і павучэнні асветніка створаны на аснове візантыйскай рыторыкі. За красамоўства яго назвалі Златавустам.

Ефрасіння Полацкая жыла ў ХІІ ст., любіла чытаць кнігі. Прыняўшы манаства, стала працаваць над перапісваннем кніг. Манастыр, у якім яна жыла і працавала, быў месцам асветы і кніжнасці, буйным рэлігійным і культурным цэнтрам. У сталым узросце Ефрасіння Полацкая здзейсніла паломніцтва ў Палесціну і Іерусалім. Памерла ў 1173 г. Святыя мошчы Ефрасінні Полацкай зараз знаходзяцца ў Спаса-Ефрасіннеўскім манастыры.

Вышэйшым узорам старажытнарускай культуры Х-ХІІІ стст. з’яўляецца манументальная архітэктура. У архітэктуры ў гэты час дамінаваў раманскі стыль. Грамадзянскія і культавыя збудаванні вызначаліся масіўнасцю, суровай манументальнасцю і крапаснымі рысамі. У муроўцы ўжываліся абчэсаны і прыродны камень, часам разам з цэглай. З ХІ ст. гэтыя рысы ёсць і ў многіх помніках беларускага дойлідства. У сярэдзіне ХІ ст. у Полацку быў пабудаваны Сафійскі сабор, у ХІІ ст. у Віцебску пабудавана Барысаглебская царква. Затым мураваныя збудаванні паяўляюцца ў Гродна (Барысаглебская (Каложская) царква, царква ў Ваўкавыску, царква ў Тураве (ХІІ ст.).

 

Такім чынам, фарміраванне феадальных адносін на тэрыторыі ўсходніх славян прывяло да ўзнікнення ў ІХ ст. першай у іх гісторыі Старажытнарускай дзяржавы з цэнтрам у Кіеве. У гэты ж перыяд ідзе ўмацаванне раннефеадальных княстваў на тэрыторыі Беларусі. Асаблівае месца сярод іх займае Полацкае і Тураўскае княства.

Вялікае значэнне ў лёсе старажытнай Русі, у тым ліку і яе заходніх зямель, мела прыняцце ў Х ст. хрысціянства. Яно спрыяла ўмацаванню больш развітых грамадскіх адносін, дапамагала пераадолець перажыткі першабытнага ладу, садзейнічала ўздыму культуры, пісьменнасці, умацаванню міжнародных сувязей.

Культура (мова, вера) на заходніх землях Русі мела агульныя рысы з культурай Кіеўскай Русі, а таксама сваю спецыфіку і свае адметныя асаблівасці.

 

Тэма 2. Развіццё феадальных адносін, барацьба з заваёўнікамі

 

§1. Асноўныя рысы і перыядызацыя феадальнага спосабу вытворчасці

§2. Станаўленне і развіццё феадальнай эканомікі

§3. Барацьба з нямецкімі заваёўнікамі і татарскім нашэсцем

§1. У 467 годзе Заходняя Рымская імперыя, аслабленая паўстаннем рабоў і калонаў, распалася пад разбуральнымі ўдарамі варвараў. Рабства, якое замінала далейшаму развіццю гаспадаркі і культуры, пала. Гэтым фактам завяршылася гісторыя старажытнага часу і пачалася гісторыя сярэдніх вякоў. З пачаткам гісторыі сярэдніх вякоў стан чалавечага грамадства быў адносна стабільным. Перамяшчэнні народаў і войны не мянялі агульнай карціны свету. Ні адна з існуючых цывілізацый у цэлым не выйшла за межы сваіх гістарычных тэрыторый. Не была ў гэтым выключэннем і еўрапейская цывілізацыя. Падобна да іншых цывілізацый яна складалася як пэўная гістарычная супольнасць на працягу многіх стагоддзяў, увабрала ў сябе перш за ўсё антычную спадчыну. Уся еўрапейская адукацыя працяглы час будавалася на вывучэнні грэчаскіх і лацінскіх аўтараў.

У выніку няўхільнага развіцця прадукцыйных сіл, распаўсюджвання жалезных прылад працы, пашырэння ворыўнага земляробства, зараджэння рамесніцкай вытворчасці ішоў працэс разлажэння дапрадукцыйнай цывілізацыі і паступовага ўкаранення феадальных тэхналогій.

Продкі беларусаў мінулі класічныя формы рабства, характэрныя для старажытных Грэцыі і Рыма. На беларускіх землях рабства не магло скласціся ў сілу геаграфічных умоў, і таму феадалізм фарміруецца тут, мінуючы рабаўладальніцтва, непасрэдна пасля шматукладнага грамадства.

Феадалізм (ад лац. уладанне) – грамадска-эканамічныя адносіны з вельмі марудным развіццём прадукцыйных сіл. Характэрнымі рысамі гэтага часу было панаванне натуральнай гаспадаркі, надзяленне непасрэднага вытворцы сродкамі вытворчасці і зямлёй з прымацаваннем яго да зямлі, асабістая незалежнасць селяніна ад памешчыка, надзвычай нізкі і руцінны стан тэхнікі.

Эпоха феадалізму ахоплівае працяглы перыяд. Яна праіснавала да буржуазных рэвалюцый у Англіі (ХVІІ ст.) і ў Францыі (ХVІІІ ст.); у Расіі і Беларусі – прыкладна з ІХ ст. да сялянскай рэформы 1861 г., у Закаўказзі – з ІV ст. да 70-х гг. ХІХ ст., у Сярэдняй Азіі – з VІІ−VІІІ стст. да 1917 г. Феадальныя адносіны з тымі ці іншымі асаблівасцямі былі характэрны амаль для ўсіх краін.

На Беларускіх землях яны фарміраваліся і развіваліся на працягу доўгага часу, аднак у пытанні аб генезісе феадалізму на гэтай тэрыторыі пакуль што няма адзінага меркавання. У цэнтры спрэчак аб узнікненні феадалізму стаіць праблема асновы, на якой ўзніклі феадальныя адносіны ва ўсходніх славян. Адны даследчыкі лічаць, што феадальныя адносіны склаліся яшчэ ў нетрах першабытнаабшчыннага ладу. Другія, гаворачы аб узнікненні феадалізму, выдзяляюць паміж першабытным грамадствам і феадальнай эпохай працяглы “пераходны перыяд”.

Асобныя гісторыкі выказваюць думку, што ўзнікненне сельскай абшчыны азначала канец першабытнаабшчынных вытворчых адносін. У аснове ўзнікнення сялянскай абшчыны, як яны ўяўляюць, ляжала індывідуалізацыя грамадскай вытворчасці, якая прывяла да ўзнікнення парцэлярнай гаспадаркі, а яна, у сваю чаргу, з’явілася асновай для ўзнікнення класавых адносін.

Перыяд феадалізму ў гісторыі ўсяго ўсходняга славянства, а значыць, і ў гісторыі Беларусі, налічвае шмат вякоў і можа быць раздзелены на тры асноўныя этапы:

1 – ІХ – першая палова ХVІІ ст. (станаўленне і развіццё феадальных адносін);

2 – другая палова ХVІІ ст. (пачатак разлажэння феадалізму і зараджэння капіталістычных адносін);

3 – першая палова ХІХ ст. (крызіс феадальна-прыгонніцкіх адносін).

Такім чынам, феадальныя адносіны нарадзіліся на тэрыторыі Беларусі ў ІХ ст. і існавалі да 1861 г. На працягу свайго існавання яны садзейнічалі некатораму росту прадукцыйных сіл, развіццё якіх ішло даволі марудна, таму гаспадарка Беларусі на ўсім працягу гэтых стагоддзяў захавала натуральны характар.

 

§2. У ІХ−Х стст. эканамічная аснова багацця феадалаў – буйная зямельная ўласнасць на беларускіх землях – толькі яшчэ нараджалася. Побач з ёю існавалі і пераходныя ўклады: патрыярхальны, рабаўладальніцкі, ваеннай дэмакратыі і інш.

Значная частка зямлі належала непасрэдна дзяржаве. Сяляне, якія пражывалі на ёй, эксплуатаваліся вялікім князем і панаваўшай вярхушкай. Асноўнай формай эксплуатацыі была даніна, якая збіралася метадам “палюддзя”. Першапачаткова даніна (футра, мёд, воск і іншыя прадукты) збіралася самім князем з дружынай у час перыядычных аб’ездаў падуладных тэрыторый. Адзінкай аблажэння данінай з’яўляўся жылы будынак – “дым” або “саха”, гэта значыць сялянскі двор з ворыўнай зямлёй.

З канца Х ст., і асабліва ў ХІ ст., у Полацкім, Тураўскім і іншых княствах на тэрыторыі Беларусі ідзе працэс росту колькасці буйных феадалаў і плошчаў іх уладанняў. Крыніцамі фарміравання буйнога феадальнага землеўладання былі:

1) захоп незанятых, свабодных зямель, якіх было яшчэ шмат;

2) захоп абшчынных зямель шляхам прамога насілля або на падставе княжацкіх падараванняў.

Акрамя мясцовых князёў буйным землеўладальнікам становіцца баярства, якое складалася з двух слаёў: туземнай знаці ў выглядзе “лепшых”, “старэйшых” людзей і іншых прадстаўнікоў родаплемянной знаці, а таксама вышэйшых чыноў княжацкага двара, якія атрымлівалі зямлю ў кіраванне, падарунак або вотчыну. У канцы Х ст., пасля прыняцця хрысціянства, буйным землеўладальнікам становіцца царква.

Феадальнае землеўладанне ў беларускіх княствах і землях склалася ў форме вотчыны, якая знаходзілася ў поўнай уласнасці феадала, перадавалася па спадчыне, магла быць прададзена, падаравана.

Вотчына – комплекс феадальнай зямельнай уласнасці (зямля, пабудовы, жывы і мёртвы інвентар) і звязаных з ёю правоў на феадальна залежных сялян. Вотчына ўяўляла сабой арганізацыю для прысваення вотчыннікам-феадалам прыбавачнай працы залежных сялян і была асновай панавання феадалаў у сярэдневяковым грамадстве. Аснову вотчыны складалі панская гаспадарка і сялянскія трыманні. Для рэалізацыі сваіх правоў у вотчыне яе ўладальнік абапіраўся на ўласны апарат прымусу і цэнтральную ўладу. Эканамічная структура вотчыны характарызавалася тымі ці іншымі суадносінамі домена ўтрыманняў і розным спалучэннем галоўных форм эксплуатацыі сялян у вотчыне (баршчына, прадуктовы і грашовы аброкі).

Першыя звесткі аб княжацкіх вотчынах у Полацкім княстве адносяцца да Х ст. У ХІ − ХІІ стст. ёсць звесткі аб баярскіх і манастырскіх вотчынах. Вотчыны абслугоўваліся працай залежных сялян – смердаў і халопаў. У ХІ − ХІІ стст. феадальныя правы вотчыннікаў замацоўваюцца ў Рускай Праўдзе.

Непазбежным вынікам з’яўлення буйнога землеўладання было ўзмацненне феадальнай залежнасці сялян і паступовае перарастанне даніны ў феадальную рэнту. У ІХ − ХІІ стст. закабаленне смердаў поўнасцю яшчэ не закончылася. Па сваім гаспадарчым і прававым становішчы яны дзяліліся на дзве асноўныя групы: свабодных і залежных ад землеўладальнікаў. Але суадносіны паміж імі хутка мяняліся. Гаспадарка смердаў была няўстойлівай. Смерды ў той час па-ранейшаму былі аб’яднаны ў сельскія абшчыны. У абшчыне яны мелі сваю гаспадарку, зямлю, хату, прылады працы, неабходную працоўную жывёлу. Вялікі памер даніны, ваенныя паходы, частыя набегі суседніх народаў прыводзілі гаспадарку незалежных смердаў да разарэння. Патрэба ў прыладах працы, інвентары, насенні прымушала збяднеўшых смердаў ісці ў кабалу да буйнога землеўладальніка. Такім чынам з асяроддзя незалежных абшчыннікаў вылучалася група радовічаў. Тэрмін “радовіч” узяў пачатак ад слова “рад”, гэта значыць дагавор. Радовіч – гэта свабодны, але збяднелы смерд, які на дагаварных умовах працаваў у гаспадарцы феадала.

Акрамя радовічаў, існавалі і такія групы залежнага насельніцтва Беларусі, як халопы, закупы і ўдачы. Халопы былі несвабодныя і знаходзіліся ў поўнай уласнасці феадала. Закупамі называлі тых сялян, якія не мелі магчымасці весці гаспадарку на абшчынным надзеле і сяліліся на зямлі феадала, атрымлівалі ад яго пазыку (“купу”) і павінны былі працаваць да выплаты доўгу. Многія не маглі вярнуць пазыку і рабіліся неаплатнымі даўжнікамі. Удачамі называліся людзі, якія часова працавалі ў феадала, але не мелі на яго зямлі асабістай гаспадаркі. За работу ўдачы атрымлівалі міласць (хлеб і прыдатак).

Такім чынам, з’яўленне радовічаў, халопаў, закупаў і ўдачаў на Беларусі, з аднаго боку, сведчыла аб маёмасным расслаенні сялянскай абшчыны і, з другога, – аб канцэнтрацыі зямельнай уласнасці ў руках пануючага класа феадалаў.

Асноўнай формай эксплуатацыі рабочай сілы ў феадальнай вотчыне ў Х − ХІІ стст. была адработачная рэнта. Смерды, якія трапілі ў феадальную залежнасць, апрацоўвалі панскую зямлю і выконвалі іншыя работы ў выглядзе баршчыны. Памеры баршчынных павіннасцей не былі цвёрда ўстаноўленымі і вызначаліся звычаямі.

Галоўнай ячэйкай эканомікі Беларусі была дробная гаспадарка селяніна, якая засноўвалася на прымітыўнай ручной тэхніцы. Паколькі грамадскае раздзяленне працы было развіта вельмі слаба, панавала натуральная гаспадарка.

Сяляне вялі сваю гаспадарку на землях, якія належалі сельскай абшчыне. Ворныя землі былі ў карыстанні асобных двароў. У сумесным карыстанні заставаліся сенажаці, пашы, лясы і вадаёмы.

Асноўныя земляробчыя прылады – драўлянае рала, саха, матыка, рыдлёўка, каса-гарбуша, серп, барана, граблі, цэп, драўляная ступа і інш. Сеялі ўручную, баранавалі драўлянай бараной. Зерне малацілі на таку драўлянымі цапамі, веялі пры дапамозе драўляных рыдлёвак і рэшатаў і захоўвалі яго ў свірнах. Для памолу зерня выкарыстоўвалі круглыя каменныя жорны з пясчанікавых парод.

Археалагічныя матэрыялы, знойдзеныя на тэрыторыі Беларусі, даюць уяўленне як аб саставе культурных раслін, так і аб сістэмах земляробства. У ІХ − ХІІ стст. было распаўсюджана ворыўнае земляробства з ужываннем папарнай сістэмы ў выглядзе двухполля або нават трохполля. Раскопкі сведчаць аб тым, што найбольш распаўсюджанымі збожжавымі культурамі былі жыта і пшаніца. Значнае месца займаў ячмень, меншае – авёс, проса, грэчка, бабовыя, гарох, віка, лён, каноплі.

Цікавыя звесткі аб стане земляробства ў заходняй частцы Беларусі далі раскопкі старога замка ў Гродне. У ХІ − ХІІ стст. жыта было тут пераважна азімай культурай і, бясспрэчна, культывавалася ўжо даўно. Відаць, як і ў Мінскай зямлі, у гэты час складвалася папарная сістэма земляробства. Аднак гэта адносіцца да густа заселеных раёнаў на даўно асвоеных палях, якія прылягалі да паселішчаў, у той час як удалечыні ад вёсак існавала лясная аблога.

Некалькі іншым быў стан земляробства на поўдні Беларусі. Тут побач з урадлівымі глебамі, на якіх таксама ўкаранялася папарная сістэма земляробства, былі вялікія забалочаныя прасторы і густыя лясы. Таму ў некаторых месцах Прыпяцкага Палесся аж да ХІХ ст. земляробства вялося ў форме лясной аблогі і ляды. На гэтай эканамічнай аснове захоўвалася архаічная сям’я – палескае “дворышча”.

Як сельскае, так і гарадское насельніцтва Беларусі займалася агародніцтвам. Акрамя бабовых шырока былі распаўсюджаны капуста, рэпа, агуркі, буракі, рэдзька, морква і цыбуля. Пры рабоце на агародах ужываліся саха, матыка з жалезнай рабочай часткай і драўляная рыдлёўка з жалезнай акоўкай, так званым рыльцам. Іх адлюстраванне мы знаходзім у старажытнарускіх мініяцюрах, а жалезныя наканечнікі матык і акоўкі рыдлёвак – пры археалагічных раскопках.

Насельніцтва Беларусі добра ведала і садоўніцтва. Як пісьмовыя помнікі, так і археалагічныя матэрыялы зафіксавалі развядзенне яблынь, груш, вішань, сліў і інш. Костачкі вішні выяўлены пры археалагічных раскопках у Мінску, Полацку, а ў Гродне – вішні і слівы. У ІХ − ХІІ стст. у ежу ўжываліся розныя расліны, вядомыя і цяпер.

Адной з галін сельскай гаспадаркі старажытнай Беларусі з’яўлялася жывёлагадоўля. Археалагічныя крыніцы сведчаць, што ў раннефеадальны перыяд на тэрыторыі Беларусі акрамя буйной рагатай жывёлы разводзілі авечак, коз, свіней і коней. Аднак жывёлагадоўля ў гаспадарчым жыцці заходнярускіх плямён не адыгрывала рашаючую ролю. Тлумачыцца гэта тым, што ў густых лясах мала было добрых пашаў, а значыць, не было ўмоў для развядзення жывёлы ў вялікай колькасці. Пад пашы звычайна выкарыстоўваліся закінутыя кавалкі зямлі. І ва ўмовах панавання падсечнай сістэмы земляробства жывёлагадоўля была вельмі слаба звязана з паляводствам.

Дадатковым прыбыткам у гаспадарцы служылі паляванне і рыбалоўства, чаму, бясспрэчна, спрыялі геаграфічныя ўмовы. У лясах вадзілася шмат розных звяроў, а рэкі і азёры былі багатыя на рыбу. Нашы продкі палявалі на высакароднага аленя, зубра, дзіка, мядзведзя, лісіц, вавёрак, куніц, баброў і г.д. З цягам часу паляванне ўсё больш ператваралася ў промысел пушнога звера.

Побач з паляваннем і рыбалоўствам шырокае развіццё атрымала бортніцтва, або лясное пчалярства. Мёд і воск былі прадметамі не толькі ўнутранага спажывання, але і вывазу ў іншыя краіны.

Значную ролю адыгрывала перапрацоўка сельскагаспадарчых прадуктаў. З насення льну і канопляў здабывалі алей, са злакавых рабілі муку і крупы. Тэхніка перапрацоўкі сыравіны была прымітыўнай. Напрыклад, зерне для атрымання проса таўклі драўлянымі таўкачамі ў вялікіх ступах. Такія таўкачы знойдзены ў Полацку. Алей выціскалі простымі прэсамі.

Развіццё прадукцыйных сіл у Беларусі было звязана з працэсам аддзялення рамяства ад сельскай гаспадаркі. У нашых далёкіх продкаў вельмі рана з’явіліся розныя промыслы і рамёствы.

Хатнія промыслы былі цесна звязаны з земляробствам, якое з’яўлялася галоўным заняткам славян на тэрыторыі Беларусі. З ільну, канапель і воўны рыхтавалі пражу, ткалі палатно і сукно. З дрэва і гліны рабілі посуд. Ганчарнае кола пачало прымяняцца ў старажытнабеларускіх землях ўжо з ІХ − Х стст.

Апрацоўка розных скур і пашыў вопраткі мелі таксама характар хатняга промыслу.

Паказчыкам зруху ў прадукцыйных сілах беларускіх княстваў і зямель у ХІ − ХІІ стст. з’явілася далейшае развіццё рамяства, цэнтрам якога станавіліся гарады – Полацк, Тураў, Мінск, Віцебск і інш. У ХІІ ст. на тэрыторыі Беларусі налічвалася 33 населеныя пункты, якія можна назваць гарадамі. Старажытнабеларускі горад складаўся з дзвюх ч лукі), прадметы быту і ўпрыгажэнні.