Игнатенко Н.А., Гергерт Г.Э. 3 страница

Тәуекелдің келесі түрлерін ажыратады:

· Өндірістік тәуекел – өндірістік қызметтің кез-келген түрлерін жүзеге асырумен байланысты.

· Саудалық тәуекел – кәсіпорынға бекітілген тауарлар мен қызметтерді өткізумен байланысты.

· Қаржылық тәуекел –қарызға алынатын қаражаттың кәсіпорынның барлық қаржылық қаражат қатынастарына тәуелді болады.

· Пайыздық тәуекел – құнды қағаздарға пайыздың өсуі салдарынан бағаның төмендеу мүмкіндіктерімен байланысты.

· Несиелік тәуекел – қарызға алушының несие бойынша төлемеуіне байланысты.

Тәуекел зоналары

· Тәуекелсіз зона – бұл шығындар күтілмейтін зона, оған нөлдік шығындар тән.

· Рұқсат етілген қауіп-қатер аймағы – оның астарында шығындар күтілетін кірістен кем болып келетін сала түсіндіріледі.

· Ауыспалы тәуекел зонасы – бұл сала күтілетін кіріс көлемінен жоғары шығындардың болуымен сипатталады.

· Апатты тәуекел зонасы – бұл кәсіпкердің мүліктік жағдайына тең немесе одан жоғары болуы мүмкін шығындар аймағы.

Нарықтық тәуекелді бағалаудың тәсілдері:

Теориялық – тәуекел бұрынғы тәжірибе негізінде емес, логикалық талқылау жолымен есептеледі.
Эмперикалық – күтілетін тәуекел бұрынғы жағдайларды зерттеу, бұқаралық факторлар мен құбылыстар ақпараттарын негізінде анықталады.

САБАҚ №5.

Тақырып2.2 Кәсіпорын – экономиканың негізгі буыны. Кәсіпорындардың формалары.

Жоспар.

Қазіргі кәсіпорынның негізгі белгілері мен функциялары.
Кіші және ірі кәсіпорындар.
Кәсіпорын мүлкі.

§1. Қазіргі кәсіпорынның негізгі белгілері мен функциялары.

Кәсіпорын– қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру және пайда алу мақсатында өнімдерді өндір, жұмыстарды орындау және қызмет көрсету үшін кәсіпкерлермен немесе кәсіпкерлердің бірлестігімен жасалған делбес басқарушы субъект.

Кәсіпорынның негізгі белгілері:

- ұйымдастырушылық бірлік;

- өндіріс құралдарының кешені;

- жекешеленген мүлік ;

- мүліктік жауапкершілік;

- жедел – шаруашылық және экономикалық дербестік

Кәсіпорынның функциялары:

* өнімді дайындау;

*тұтынушыға өнімді сату және жеткізу;

*өнімнің сатылғаннан кейінгі қызмет көрсетуі;

* кәсіпорында материалдық – техникалық қамтамасыз ету;

* кәсіпорында қызметкерлерді басқару және жұмысын ұйымдастыру;

* өндіріс көлемдерін арттыру;

* кәсіпкерлік;

* мемлекеттік заңдарды орындау.

Кәсіпорындардың түрлері мен сипаттамалары

Кәсіпорындар өз функцияларын:

* кәсіпорын көлемдеріне;

* салалық бұйымдарға;

* мамандардыру және кооперацияға тарту дәрежесіне;

* меншік формасына;

* әлеуметтік инфрақұрылымның болуына және т.б. байланысты нақтылайды.

§2. Кіші және ірі кәсіпорындар.

Өндірістік потенциалдың қуаттылығы (кәсіпорын көлемі) бойынша кәсіпорындарды жіктеу аса кең таралған болып табылады. Үш топты ерекшелейді: кіші, орташа, ірі. Кәсіпорынды көрсетілген топтың біреуіне жатқызу үшін келесі көрсеткіштер қолданылады:

* жұмысшылардың саны;

* өнімді шығарудың бағалық көлемі;

* негізгі өндірістік қорлардың құны (кіріс көемі).

Кіші кәсіпорындарға (кіші бизнесті жүзеге асыратын) саны:

100 адам – өнеркәсіпте, құрылыста және көлікте;

60 адам – ауыл шаруашылығында;

50 адам – басқа салаларда аспайтындар жатады.

Кіші бизнес экономикада айтарлықтай рөл ойнайды.

Ірі кәсіпорындардың артықшылықтары:

· өндіріс концентрациясы (өнімді үлкен көлемде арттыруға мүмкіндік береді);

· әртүрлі жабдықтар мен технологияларды пайдалануға әкеп соғатын мамандандыру (кәсіпорын ішінде де сыртында да) және кооперацияға тарту.

· кіші кәсіпорындарға қарағанда аз мерзім ішінде өтелетін айтарлықтай салымдардың негізінде техникалық қайта жабдықтаудың есебінен экономикалық және техникалық көрсеткіштердің жоғарылауы;

Кіші кәсіпорындар ірі және орташа кәсіпорындарды ұсақ сериялы бұйымдарды шығарудан босата алады.

«Фирма» терминінің пайда болуы батыс экономикасында шаруашылықты жүргізудің акционерлік формасына байланысты, бұл дәстүрлі кәсіпорын ұғымының жырмалануына әкеп соқты.

Қазіргі кезде акционерлік қоғам – бұл екі жағдайда да фирма деп аталатын кәсіпорындар тобы және бірыңғай кәсіпорынның бөлігі. Осылайша, батыстың қазіргі экономикасының басты әркет етуші тұлғасы фирма болып табылады, ол бір-бірімен қатысу жүйесі арқылы байланысатын акционерлік компаничлар ретінде өмір сүреді.

Қатысу жүйесі – бір кәсіпорындардың басқаларға олардың акционерлік капиталына қатысау жолымен (сол кәсіпорындардың акцияларының негізгі үлесін сатып алу) көпсатылы бағынуының қатары.

Басты компания –– «анасы» –– басқа «еншілес» компаниялар акцияларының негізгі пакеттерін сатып алады, олар өз кезегінде «шөбере» компаниялардың акцияларын сатып алады. Бұндай жүйені ретімен қолдану, қоғам – «ананың» компанияның кеңейіп келе жатқан пирамидасын бақылауды және өзінің жеке қаражатынан айтарлықтай асып түсетін капиталды басқаруды жүзеге асыруына әкеп соғады.

Еншілес, немере және т.с.с. кәсіпорындар құқықтық тұрғыдан дербес бірліктер болып табылады. Алайда көптеген қаржылық операциялар негізгі компаниялармен регламенттледі.

Компания приамидасының қатысу жүйелері арқылы қалыптасатындардың жиынтығы: аналық, еншілес және т.б. корпорация атауына ие болды.

Қазіргі корпорацияларда аналық компания рөлін қаржылық қоғамдар - холдинг-компаниялар орындайды. Олардың негізгі қызметі: басқа фирмалардың акционерлік капиталдарын үнемі сатып алудан; акционерлік портфельдерді (акциялардың негізгі пакеттерін) ұстаудан тұрады.

Акциялардың негізгі пакетіне ие болудың арқасында холдинг-компания тәуелді фирмаларға жетекшілік етеді:

- қаржылық қолдау көрсетеді;

- инвестициялардың стратегиясын анықтайды;

- басты қоғамның мақсаттары мен міндеттеріне сәйкес даму бағытын құрылымдастырады.

Холдинг-компаниялардың басқа фирмалардың акционерлік капиталына қатысуы қатысу жүйесін ары қарай күрделендіруге әкеп соғады. Жетекші компаниялар басқа компаниялардың акцияларын ұстап қана қоймайды, сонымен бірге соңғыларға өзінің құнды қағаздарын сатып алуға мәжбүр етеді.

Осылайша, тәуелді фирма негізгі компанияның акционерлік капиталына қатысатын қоғамға айналады. Бұндай жүйе сонымен қатар, аналық компанияның тек еншілес компаниялардың акцияларын ғана емесе, немерелем, шөберелес компаниялардың акцияларын сатып алумен күрделенеді. Соңғылар өз кезегінде жетекші қоғамның акцияларын сатып алады.

Қатысу жүйесінің дамуымен холдинг-компаниялар өзінің функциялары және қызметінің сипаты бойынша банктерге жақындап келе жатыр.

Әдетте қазіргі коорпорация жүйелері келесілерді қамтиды:

- «таза» холдинг - акционерлік портфельдерді ұстаушы, жалпы қаржылық жетекшілікті жүзеге асырады.

- субхолдинг – бастыға бағынатын холдингтер, немерелес және т.с.с. акционерлік фортфельдерін ұстаушы.

- аралас холдингтер – өндірістік – қаржылық топтар, тек қаржылық бақылауларды ғана емес, сондай-ақ өзіндік өндірістік қызметін жүзеге асырады;

- тікелей өндірістік-сату қызметімен айналысатын акционерлік компаниялар.

Қатысу жүйесі фирманың салалық керек-жарақтарының шайылуына айтарлықтай әсер етеді, өйткені әртүрлі сала кәсіпорындарының акцияларының негізгі пакеттерін сатып алуға мүмкіндік береді. Сондықтан қазіргі ірі фирмалардың келесі ерекшелігі – оның көпсалалы құрылымы.

Көпсалалы фирмаларды қалыптастыру үрдісінің өзі «диверсификация» атауына ие болды. Диверсификация өндірісті концентрациялаудың және ірі фирмаларды қалыптастырудың қазіргі формасы болып табылады.

Тарихтан диверсификация үрдісіне бастама ретінде:

1. Көлденең интеграция –– ірі фирмалардың сала ішінде мәндерінің артуы, салада өндірістің үлкен үлесінің қолда шоғырлануы. Көлденең интеграция ХХ ғасырдың басына тән.

2. Тік интеграция –– ірі фирмалардың негізгі салаға қатысты өндірістің кезекті баспалдағы болып табылатын басқа салаларға енуі. ХХғ. 20-жылдарынан бастап қазіргі кезге дейін тік интеграция капиталды концентрациялау және орталықтандыру үрдісінде басты рөл атқарады.

Диверсификация –– бұл ірі компаниялардың өндірістік және шаруашылық қатынаста емес басқа салаларға енуі. Диверсификация үрдісі екінші дүние жүзілік соғыстан кейін кеңінен тарады.

Бүгінгі күгі диверсификация – Жопониядағы концентрация үрдісінің басты бағыты, онда тік бірігулердің үлесі - 14,2 %, көлденең - 23,4 %, диверсификациялық түр - 55 % құрайды. АҚШ-та диверсификациялық бірігулер үлесіне жалпы саннан 65 % келеді. Диверсификация концерндер мен конгломераттардың қалыптасуына әкеп соғады.

§3. Кәсіпорын мүліктері

Кәсіпорын мүліктері және оны қалыптастырудың көздері Жарғылық капитал.

Кәсіпорынның қаржылық қызметінің аса маңызды жақтарының бірі әртүрлі ақшалай қорларды қалыптастыру мен қолдану болып табылады.

Жарғылық қор (жарғылық капитал) кәсіпорынды заңды тұлға ретінде ұйымдастыру және тіркеу кезеңінде қалыптасатын оның негізгі қорларының бірі болып табылады. Бұл қордың қаражаты есебінен кәсіпорынның негізгі қорлары мен айналым қаржысы қалыптасады. Жарғылық капитал – кәсіпорынның өзіндік қаржысының негізгі көзі. Акционерлік қоғамдар үшін жарғылық капиталдың көлемі онымен шығарылған акциялардың сомасына сәйкес келеді, ал мемлекеттік және муниципалдық кәсіпорындардікі – жарғылық қор клеміне сәйкес келеді. Жарғылық капитал көлемі құрылтай құжаттарында көрсетіледі, алайда кәсіпорын жұмысының нәтижелері бойынша жарғылық капиталды ұлғайта немесе кішірейте алады, бұл құрылтай құжаттарына сәйкес өзгерістерді енгізумен қатар жүреді.

Резервтік капитал — кірістен бөліп шығару есебінен түзілетін кәсіпорынның ақшалай қоры. Берілген ақшалай қордың басты бағыты - шығындарды жабу, ал акционерлік қоғамдарда қоғам облигацияларын жабу және оның акцияларын сатып алу үшін.

Инвестициялық қор кәсіпорынды дамыту бойынша аса маңызды міндеттерді шешеді және өз кезегінде бірнеше қорлармен танылады.

Жинақтау қоры— өндірісті дамытуға бағытталған кәсіпорынның таза кірісінен бөлінетін қаржы.

Амортизациялық қор — негізгі қорларды толығымен қалпына келтіруге арналған амортизациялық қаржы бөлу есебінен қалыптасатын қаражат. Әрине, кез-келген кәсіпорын өз қаржысы есесбінен инвестициялық бағдарламаларды жүзеге асыру үшін қажетті көлемде инвестициялық қорды қалыптастыру мүмкіндігіне ие бола бермейді. Бұндай жағдайларда қаржының қосымша көздері тартылады, мысалы қарызға алу.

Тұтыну қоры— бұл кәсіпорынның таза кірісінен дивиденттерді (акционерлік қоғамдарда), біржолғы ынталандыруды, материалдық көмек, кәсіпорын жұмысшыларының қосымша демалыстарын төлеуге, тамақтану, көлікте жол жүру және басқа да мақсаттарды төлеуге бағытталған қаржы.

Жоғарыда аталған қаржы қорлары тұрақты ақша қорларына жатады. Кәсіпорындағы тұрақты қорлармен қатар жедел ақшалай қорларды: еңбекті төлеу қорлары, бюджетке төлеу қорларын қалыптастырады.

Еңбекті төлеу қоры — бұл кәсіпорын қызметкерлеріне жалақыны төлеуге арналған қаржы. Кәсіпорындарда берілген қор айына бір немесе екі рет қалыптасады және оның негізінде жалақы қорлары жатыр. Әр кәсіпорын жалақыны төлеудің қолайлы мерзімдерін таңдайды. Жалақыны төлеу кезінде қаржының жеткіліксіз болуы кезінде кәсіпорын жұмысшыларға жалақыны дер кезінде төлеу үшін банктерден несие алуға мәжбүр болады.

Бюджетке төлем қоры — бұлбюджетке уақытымен төлемдерді жүзеге асыруға арналған қаржы. Берілген қордан төлемдерді дер кезінде жүзеге асыру басты шарт болып табылады, өйткені кәсіпорынның бюджетке төлемдерін кешіктіру айыппұл төлеуге әкеп соғады.

Кәсіпорын қажет болған жағдайда валюталық қор мен ақша қорларын қалыптастыра алады.

САБАҚ №6.

Тақырып 2.3 «Кәсіпорынның негізгі қорлары»

Жоспар.

Өндірістік үрдістің экономикалық мәні.
Негізгі қорлардың ұғымы мен жіктелуі.
Негізгі қорлардың құрылымы.
Негізгі қорларды бағалаудың түрлері.

§1. Өндірістік үрдістің экономикалық мәні.

Өндірістік үрдіс– бұл өнімді жасау бойынша әрекеттер жиынтығы. Бұл кеңістіктегі және уақыттағы өндіріс құралдары мен жұмыс күшінің сандық және сапалық бірігуі.

^{Өндірістік үрдіс}

Өндіріс құралдары

Жұмыс күші

Еңбек құралдары(машиналар, жабдықтар, құрылыстар).

Еңбек заттары(шикізат, материалдар, отын, энергия, п/ф сатып алынатын)

Еңбек құралдары ОПФ заттық мазмұнын, ал еңбек заттары – айналым қорларын құрайды.

§2. Негізгі қорлардың ұғымы мен жіктелуі.

ОПФ – еңбек құралдары:

*өндірістік үрдіске бірнеше рет қатысады;

*ұйым мүлкінің материалдық бөлігі бола тұра, өзінің табиғи-заттық формасын сақтайды;

*өз құнын дайын өнімге амортизациялық бөлінулер түрінде бөлшектермен тасымалдайды.

* Бірқатар өндірістік циклдер арқылы іске қосылады.

Осылайша, ОПФ-ға, құны 100 минималды жалақыдан жоғары және қызмет ету мерзімі 1 жылдан асатын еңбек құралдары жатады.

Негізгі қорлардың жіктелуі

Негізгі қаржы (қорлар) топталады:

1. Функционалдық қызметі бойынша:

- өндірістік;

- өндірістік емес (тұрғын үйлер, бала бақшалар, ауруханалар, клубтар, стадиондар).

2. Салалық белгілер бойынша:

- өнеркәсіп ОФ;

- ауыл шаруашылығы ОФ;

- көлік ОФ;

- байланыс ОФ;

- құрылыс және т.б. ОФ.

3. Заттық-табиғи құрам бойынша:

- ғимараттар;

- құрылыстар;

- беріліс құралдары;

- машиналар мен жабдықтар;

- көлік құралдары;

- саймандар;

- өндірістік және шаруашылық мүлік;

- жұмыс малы;

- көпжылдық көшеттер;

- жерлерді құнарландыру бойынша капиталдық шығындар;

- басқа да негізгі қорлар.

4. Керек-жарақтар:

- меншік ОФ (кәсіпорын балансында есептегілер);

- жалға алу ОФ (басқа кәсіпорынға тиесілі, белгілі бір төлемдер үшін уақытша пайдалану).

5. Қолданылуы бойынша:

- қолданыстағылар;

- сақтаудағылар (консервациялар).

- Өнндірістік емес ОФ – өндіріс үрдісіне қатыспайды және өндірістік емес тұтыну мақсаттарына арналған. Бұл қорлар дайын өнімге өз құнын әкелмейді және ұлттық кіріс немесе кәсіпорынның бөлшектік кірісі есебінен өтеледі, егер берілген объектілер оның балансында болса.

§3. Негізгі қорлардың құрылымы.

ОПФ құрылымы салаға, технологиялық үрдістің күрделілігіне, өндіріс типіне тәуелді болады, яғни ол барлық кәсіпорындар үшін бердей болуы мүмкін емес. Мысалы, машина жасауда үлкен үлес жұмыс машиналарына, энергетикада – қуат машиналарына және жабдықтарына, беріліс құрылғыларына бөлінеді.

ОПФ құрамында активті және пассивтібөліктерді ерекшелейді. Активті бөлік – өндімді жасау үрдісіне тікелей қатысады және негізгі болып табылады. Бұл жұмыс және күш машиналары мен жабдықтар, құралдар, көлік, беріліс құрылғылары. Бұлай бөлу шартты болып табылады және салалар бойынша анықталады. Қолайлы болып, белсенді бөлшек аса үлкен үлес салмағына ие болған құрылым саналады. Машина жасауда машиналар мен жабдықтардың үлесі шамамен 45% және одан жоғары. Пассивті бөлшек (өндірістік ғимараттар мен құрылыстар) – белсенді элементтердің жұмыс үрдісін қамтамасыз етеді.

ОФ құрылымына сондай-ақ, өнімді шығару көлемі мен оның автоматизациясы және кооперациялау сипаты, географиялық жағдайлары әсер етеді.

§4. Негізгі қорларды бағалаудың түрлері

ОПФ-ны табиғи және құндық форма бойынша жоспарлап бағалайды.

Табиғи жабдықтардың қуаттылығы мен өнімділігін, өндірістік алаңдардың көлемін анықтау үшін, өндірістің техникалық жабдықталуын, жабдықтардың балансын және түгендеу үшін негіз бола алатындығын бағалау үшін қолданылады.

Құндылық сипатында (руб) - ОПФ жалпы көлемін, олардың құрылымын, динамикасын, амортизациялық бөлінулер көлемдерін, қор берілісінің көлемдерін, қор сыйымдылығын және басқа да технико-экономикалық көрсеткіштерді анықтау.

ОПФ құнының 4 түрін ажыратады:

* бастапқы құн;

* қалпына келтіру;

* тозу;

* қалдық;

* өтімділік.

Бастапқы құн –ғимарат, нысан құрылыстарының, алғашқы тұтынудың құны, ол бойынша негізгі қаржы кәсіпорынның бухгалтерлік балансына енгізілетін болады.

Негізгі қаржының түсу көздеріне байланысты олардың бастапқы құны бойынша:

1. Ұйымдастырушылармен енгізілген олардың салым есебіндегі негізгі негізгі қаржының құны.

2. Жақтардың келісімі бойынша кәсіпорынның жарғылық қорына ұйымдастырушылардың үлес есебіне енгізілген негізгі қаржының құны.

3. Кәсіпорынның өзінде дайындалған немесе басқа ұйым немесе тұлғалардың төлеуінен алынған ОПФ құны – сол объектілерді (С_ПОК) тұрғызу немесе сатып алу бойынша нақтылы шығындар негізінде, жеткізу, құрастыру, орнату және басқа да шығындарды қосқанда

С_П =Зд + Зм + …

4. Негізгі қаржының өтеусіз алынған объектілерінің құны, сондай-ақ қабылдау-беру құжаттарының мәліметтері бойынша эксперименттік жолмен - мемлекттік субсидиялар ретінде бөлінген қаржы.

Қалпына келтіру құны(С_{қалп.кел}) қазіргі жағдайларда ОПФ іске қосуға кететін шығындарды көрсетеді. Ол негізгі қаржыны қайта бағалау кезінде орнатылады.

Сқалп.кел = Сп*(100 %-Св)/100%

Тозған құн(Сизн) – дайын өнімнің өзіндік құнына өткен негізгі қорлар құнының бөлігі.

Стозған = Сп*Та*Иг / 100%

Қалдық құн(С_қалдық) – бұл дайын өнімнің өзіндік құнына өтпеген негізгі қорлар құнының бөлігі.

С_қалдық = С_П- Сизн

Жоюшы құн – объектінің (тау-кен құрылыс материалдары, деталдар, түйіндер, металлолом) қызмет етуі тоқтағаннан кейін қалатын негізгі құралдарды сатудан түсетін ақша.

САБАҚ №7.

Тақырып 2.3 «Кәсіпорынның негізгі қаржылары» (жалғасы)

Жоспар.

Негізгі қорлардың тозуы мен амортизациясы.
Негізгі қорларды жөндеу.

§1. Негізгі қорлардың тозуы амортизациясы

Негізгі қорлардың физикалық және моральдық тозуын ажыратады.

Физикалық тозу– бұл еңбек құралдарымен өзінің бастапқы сапаларын жоғалту.

НҚ физикалық тозуын анықтаудың 2 әдісі болады.

I әдіс:формула бойынша қызмет ету мерзімімен анықталады:

мұндағы К – физикалық тозудың көлемі, (%);

Т_ф, Т_н – нақтылы және нормативтік қызмет ету мерзімі;

Л – объектінің баланстық құнына оның % жою құны.

II әдіс: техникалық жағдайы бойынша.

Жеке конструкциялық элементтердің физикалық тозуын бағалайды, одан кейін объект бойынша бүтіндей тозудың орташа өлшенген пайызын анықтайды.

Моральдық тозу – бұл жабдықтардың өзінің техникалық сипаты мен экономикалық тиімділігі бойынша жаңа жабдықтардан кейін қалуы.

Моральдық тозудың екі формасы болады:

1. НТП әсерінен төмендетілген баға бойынша ретімен ұқсас аз шығынды ұқсас негізгі қорлар жасалады. Қолданыстағы негізгі қорлар, осылайша, моральдық тозуға ұшырайды.