Жіктелуі (Г.Н.Красовский бойынша)

Ластану деңгейі	I, II категориялы су нысандарының ластануын бағалау көрсеткіштері	Лас-тану ин- дексі
органолепти-калық	токсико-логия-лық	санитарлық режимі	бактериоло-гиялық
иісі, дәмі (балл)	ШРЕК орг. (арту дәрежесі )	ШРЕК токс. (арту дәрежесі)	ОБҚ₂₀ мг/дм³	Еріген оттек, мг/дм³	1дм³-лактоза-оң ішек таяқ-шалары-ның саны
I	II
Рұқсат етілген						< 1·10⁴
Орташа						1·10⁴–1·10⁵
Жоғары						> 1·10⁵–1·10⁶
Өте жоғары	>4	>8		>8	>10	>1·10⁶

Қазақстанның территориясындағы жер бетілік сулардың химиялық қосылыстармен ластануын бағалаудың да қазіргі кезде маңызы зор. Әсіресе, трансшекаралық өзендерге ерекше көңіл бөлу қажет. Мысалы, Жамбыл облысының территориясына транзитті түрде ағып келетін жер бетілік су ресурстарының жартысы еліміздің территориясынан тыс жерлерде түзіледі.

Бұл облыстағы жер бетілік сулардың ластану жағдайын интегралды көрсеткіші – судың ластану индексі (СЛИ) бойынша мұқият бағалауына себеп болды. Талас өзені, Ташөткел жасанды бөгенінің сулары СЛИ көрсеткіші бойынша химиялық қосылыстармен орташа деңгейде ластанған (СЛИ - 1,34 ) суаттарға, ал Шу өзенінің сағалары мен оның Благовещенское село манындағы қақпасының суы, Аса өзені мен Билікөл көлі - ластану деңгейі жоғары (СЛИ -2,0) суаттарға жататыны анықталды.

Гидробиологияда, суаттардың ластану деңгейін Р.Колквитц және М.Марсон ұсынған сапробтылық жүйе, кейін оны Я.Я. Никитинский мен Г.И.Долгов толықтырып, жетілдірген жүйе бойынша классификациялау кең таралған. Сапробтылық деп, белгілі бір мөлшердегі органикалық заттар бар, белгілі бір деңгейде ластанған суда ағзаның тіршілік ету кабілеттілігін қамтамасыз ететін физиологиялық қасиеттерінің жиынтығын атайды.

Суаттардағы және олардың жеке бөліктеріндегі судың ластану деңгейіне байланысты, полисапробты, альфа-мезосапробты, бета-мезасапробты және олигосапробты сапробтылық аймақтары болып бөлінеді.

Полисапробты аймақ, тұрақсыз органикалық қосылыстар мен олардың анаэробты ыдырау өнімдерінің көп болуымен сипатталады. Альфа - мезасапробты аймақта органикалық заттардың анаэробты ыдырау үрдістері жүре бастайды. Бета-мезасапробты аймақ, тұрақсыз органикалық қосылыстары жоқ дерлік суаттарға тән. Олигосапробты аймақ, тұрақсыз органикалық заттар мен олардың минералдану өнімдері аз ғана мөлшерде болатын, таза суаттарды сипаттайды.

Кез келген суат немесе су көзі қоршаған сыртқы ортамен байланысты болғандықтан және оларға жер бетілік немесе жер астылық сулардың қалыптасу жағдайлары, түрлі табиғи құбылыстар, индустрия, өндірістік және коммуналдық құрылыс, транспорт, адамның шаруашылық және тұрмыстық қызметі әсер ететіндіктен, бұл бөлімде су көздерінің әр түрлі химиялық уытты қосылыстармен ластану мәселелеріне толығырақ тоқталу керек.

Бұл әсерлердің салдары су ортасына жаңа, оған тән емес заттарды – су сапасын нашарлататын, ластаушыларды ендіру болып табылады. Бұл ластаушылардың көпшілігі әр түрлі химиялық қосылыстарға жатады.

Химиялық ластану - суда зиянды бейорганикалық қоспалармен (минералдық тұздар, қышқылдар, сілтілер, балшық бөлшектері) қатар, органикалық қосылыстардың (мұнай және мұнай өнімдері, органикалық қалдықтар, беттік-белсенді заттар, пестицидтер) да мөлшерінің көбеюі есебінен судың табиғи химиялық қасиеттерінің өзгеруі болып табылады.

Бейорганикалық (минералдық) ластану. Тұщы және теңіз суларының негізгі бейорганикалық (минералдық) ластаушылары түрлі уытты химиялық қосылыстар болып табылады. Бұл, мышьяк, қорғасын, кадмий, сынап, хром, мыс және фтордың қосылыстары. Олардың көпшілігі суға адамның шаруашылық әрекеттерінің нәтижесінде түседі. Ауыр металдардарды судағы фитопланктон сіңіріп алалады, бұдан соң олар қоректік тізбектер арқылы жоғары құрылымды ағзаларға түседі. Суаттардың минералдық ластаушыларының бірқатары (азот, фосфор және калийдің қосылыстары, Cu, Mn, Zn,Co,As, Fe және басқа микроэлементтер) мал шаруашылығы кешендерінің қалдықтары болып табылады.

Құрамында сынап, қорғасын, мыс болатын қалдықтар жеке аудандарда су жағалауларында жинақталады, алайда, олардың біраз бөлігі жергілікті сулардан тыс аймақтарға таралады. Сынаппен ластану фитопланктонның дамуын нашарлатып, теңіз экожүйелерінің бірінші реттік өнімдерін біршама төмендетеді. Құрамында сынап болатын қалдықтар, әдетте, су түбіндегі шөгінді қалдықтарда немесе өзен эстуарийлерінде жинақталады. Сынаптың бұдан кейінгі миграциясы, оның метилді сынап түрінде гидробионттардың ағзаларында жинақталып, трофикалық тізбектерге қосылу арқылы жүзеге асады

Органикалық ластану. Құрлықтан мұхитқа келіп түсетін суда еритін қосылыстардың ішінде гидробионттар үшін органикалық қалдықтардың да маңызы зор (300-380 млн.т./жыл). Құрамында органикалық суспензиялар немесе суда еритін органикалық заттар бар ағынды сулар суаттардың жалпы жағдайына өте зиянды әсер етеді. Суспензиялар тұнбаға түсіп, судың өздігінен тазару үрдісіне қатысатын су түбіндегі микроағзалардың тіршілігіне кері әсер етеді немесе оларды түгелдей жойып жібереді. Бұл шөгінді тұнбалардың шіруі кезінде, өзеннің барлық суын ластайтын, күкіртсутек сияқты зиянды қосылыстар және уытты заттар түзілуі мүмкін.

Судағы суспензия сонымен қатар, судың терең қабаттарына жарықтың түсуіне де кедергі жасайды және фотосинтез үрдістерінің қарқындылығын төмендетеді. Табиғи суларды органикалық заттармен қатты ластайтын көздері мал шаруашылығы кешендерінің қалдықтары – мочевина, органикалық қышқылдар, фенолдар, т.б. болып табылады.

Мұнай және мұнай өнімдері. Мұнай және мұнай өнімдері Әлемдік мұхитты ластаушылардың ішіндегі ең көп таралған заттар болып табылады. Мұнайдың ең көп мөлшері оны тасымалдау кезінде ысырап болады. Танкерлердің апатқа ұшырауы, олардың шайынды және балласты суларының мұхитқа төгілуі - бұлардың барлығы теңіз трассаларындағы судың үнемі ластануына себеп болады. Мұнайдың көп мөлшері теңіздерге өзен суларымен, тұрмыстық және жауын-шашынның ағынды суларымен келіп түседі. Бұл көздерден түсетін ластаушылардың көлемі жылына 2,0 млн. т. құрайды. Өнеркәсіп орындарының ағынды суларымен жыл сайын 0,5 млн. тонна мұнай теңіздерге төгіледі.

Мұнай негізінен, қаныққан алифатты және гидроароматты көмірсутектерден тұрады. Мұнайдың негізгі компоненттері – көмірсутектер (98% дейін) - 4 класқа бөлінеді:

а) Парафиндер (мұнайдың жалпы құрамының 90% дейін) – тұрақты қосылыстар. Жеңіл парафиндердің ұшпалылығы мен суда ерігіштігі ең жоғары болып келеді.

б) Циклопарафиндер (жалпы құрамының 30-60%) – қаныққан циклді қосылыстар. Циклопентан мен циклогексаннан басқа, мұнайдың құрамында осы топқа жататын бициклді және полициклді қосылыстар да кездеседі. Бұл көмірсутектер өте тұрақты және олардың биологиялық ыдырауы қиын жүреді.

в) Ароматты көмірсутектер (жалпы құрамының 20-40%) – циклопарафиндерге қарағанда, бензол сақинасында көміртектің 6 атомы кем, бензол қатарының қанықпаған циклді қосылыстары. Мұнайда, молекула құрамында бір ғана бензол сақинасы болатын, ұшқыш қосылыстар (бензол, толуол, ксилол сияқты), бициклді (нафталин) және полициклді (пирен) қосылыстар бар.

г) Олефиндер (жалпы құрамының 10% дейін) – қанықпаған циклді емес қосылыстар.

Диоксиндер. 1872 ж. ашылған олардың бірі – ТСDD, ең уытты жасанды зат және қазіргі кездегі белгілі органикалық қосылыстардың ішіндегі ең уытты қосылыс болып табылады. Оның 3,1•10^-9моль/кг тен концентрациясы өлімге әкеп соғады, бұл цианидтің өлімді тудыратын мөлшерінен 150 мың есе күшті.

АҚШ Қоршаған ортаны қорғау жөніндегі Агенттігінің мәліметтері бойынша, қазіргі таңда диоксиндердің 75 түрі анықталған. Бұл заттар қоршаған орта мен адам ағзасында табиғи жолмен ыдырамайды. Диоксиндердің 90% жуығы адам ағзасына сумен және жануар текті тағаммен түседі.

Әдебиеттерде, Ресейдің Чапаевск қаласының, химия өнеркәсібі маңындағы (1-3 км) және одан 5-8 км қашықтықта орналасқан екі микроауданның әйел тұрғындары қанының құрамынан диоксиндер табылған оқиға сипатталған. Диоксиндердің ағзада жинақталуы завод маңында тұратын әйелдерде 3 есе жоғары болған.

Бұл зерттеу жұмыстары қатерлі ісік ауруларын зерттеуге арналған Халықаралық агенттігінің гранты бойынша орындалған.

Чапаевск қаласы тұрғындар қанындағы диоксиндердің мөлшері жөнінде 1997 және 1998 жылдарда алынған мәліметтер бойынша, Ресейдің басқа қалаларының және әлемнің кейбір елдеріндегі тұрғындармен салыстырғанда, Чапаевск қаласындағы химиялық зауытқа жақын аумақтарда тұратын әйелдердің қанында диоксиндер мен фурандардың концентрациясы жоғары екендігін, сол сияқты қаладағы заводқа жақын және одан қашық тұратын тұрғындар қанының құрамындағы диоксиндердің мөлшерінің айырмашылығы өте жоғары екендігі анықталған.

Пестицидтер. Пестицидтер өсімдіктердің зиянкестері мен ауруларына қарсы күресте қолданылатын, жасанды жолмен алынған заттар. Пестицидтер төмендегідей топтарға бөлінеді: инсектицидтер – зиянкес насекомдарға қарсы күресте (мысалы, акарицидтер – зиянкес кенелерге қарсы), фунгицидтер мен бактерицидтер – өсімдіктердің бактериялық ауруларымен күресте, гербицидтер – арамшөптерге қарсы күресте қолданылатын улы химикаттар. Пестицидтер, зиянкестерді жоя отырып, көптеген пайдалы ағзаларға да, тіпті адамның денсаулығы мен жануарларға да зиян келтіретіні мәлім болды. Ауыл шаруашылығында көптен бері айтылып келе жатқан мәселе - зиянкестермен күресудің химиялық әдістерінен (қоршаған ортаны ластаушы) биологиялық әдістерге (экологиялық жағынан таза) ауысу болып отыр. Қазіргі кезде дүние жүзілік сауда айналымына 5 млн т аса пестицид қатысады. Пестицидтерді өнеркәсіпте өндіру кезінде, осы өндірістерден шыққан ағынды сулар көп мөлшердегі түрлі қосымша өнімдермен ластанады. Суда, басқаларға қарағанда, инсектицидтер, фунгицидтер мен гербицидтер көп кездеседі. Синтездеу арқылы алынған инсектицидтер негізгі үш топқа бөлінеді: хлорорганикалық, фосфорорганикалық және карбонаттар. Хлорорганикалық инсектицидтер ароматты және гетероциклді сұйық көмірсутектерді хлорлау арқылы алынады. Оларға, ДДТ және молекула құрамында алифатты және ароматты топтары бірге болғанда, тұрақтылығы күшейе түсетін оның туындылары, хлордиеннің әр түрлі хлорланған туындылары жатады. Бұл заттардың жартылай ыдырау кезеңі бірнеше ондаған жылға дейін жетеді және биологиялық деградациялануға өте тұрақты. Су ортасында полихлорбифенилдер – молекуласында алифатты бөлшегі болмайтын, 210 гомологтары мен изомерлері бар, ДДТ туындылары жиі кездеседі. Полихлорбифенилдер (ПХБ) қоршаған ортаға өнеркәсіп орындарынан шыққан ағынды сулармен және қоқыс үйінділеріндегі қатты қалдықтардың жануы нәтижесінде түседі. Қатты қалдықтар жанғанда, ПХБ атмосфераға ұшып, одан соң жауын-шашынмен бірге бүкіл Жер бетінің барлық аймақтарына таралады.

Синтетикалық беттік-белсенді заттар (СББЗ) немесе детергенттер судың беттік тартылу күшін төмендететін заттар тобына жатады. Олар тұрмыста және өнеркәсіпте кеңінен қолданылатын синтетикалық жуғыш заттардың (СЖЗ) құрамына кіреді. Ағынды сулармен СББЗ материк және теңіз суларына түседі. СЖЗ құрамында детергенттер, сол сияқты гидробионттар тіршілігі үшін өте улы болып саналатын түрлі қосымша ингредиенттер: ароматтандырғыш, ағартқыш (персульфаттар мен пербораттар), кальцийлендірілген сода, карбоксилметилцеллюлоза, натрий силикаты сияқты заттар болады.

Өнеркәсіп орындарының ағынды суларында СББЗ болуы, бұл заттарды кенді флотациялық байыту, химиялық технология өнімдерін бөлу, полимерлер алу, мұнай және газ бұрғылау кезіндегі жағдайларды жақсарту, құрал-жабдықтардың коррозиясымен күресу сияқты үрдістер кезінде пайдаланумен байланысты. Ауыл шаруашылығында СББЗ пестицидтердің құрамында қолданылады.

Канцерогенді қосылыстар. Канцерогенді заттар –өзгерту белсенділігі және канцерогенді, тератогенді (ағзаның ұрықтық даму үрдістерін бұзу) немесе ағзада мутагенді өзгерістер туғызатын қасиеттері бар, химиялық біртекті қосылыстар. Әсер ету жағдайларына байланысты, олар ағзаның өсуін тоқтатып, қартаюды жылдамдатып, оның жеке даму үрдістерін бұзып, генофондының өзгеруіне себеп болады.

Канцерогенді қасиеттері бар заттарға алифатты көмірсутектердің хлорланған туындылары, винилхлорид сонымен бірге, әсіресе, түрлі материалдар, ағаш пен отын жанған кезде органикалық заттардың пиролизі нәтижесінде түзілетін полициклді ароматты көмірсутектер (ПАК), радионуклидтер, ауыр металдардың бірқатары, диоксиндер жатады.

Ауыр металдар. Бұл, атомдық салмағы 50-ден жоғары, химиялық элементтердің үлкен бір тобы. Оларға сынап, қорғасын, кадмий, мыс, кобальт, марганец, никель, мырыш, т.б. жатады. Ауыр металдар табиғатта кең таралған және ластаушы заттардың ішіндегі өте уытты заттар болып саналады (Исаев Л.К., 1997; Мудрый И.В., 2003, т.б.

Судағы металдардың мөлшері туралы екі аспектіде анықтайды:

- антропогендік әсерге байланысты деңгейі бойынша;

- су көзінің табиғи жағдайда қалыптасуына байланысты деңгейі бойынша.

Суда металдардың болуына байланысты, судың сапасын бағалау кезінде ең алдымен, барлық физиологиялық үрдістерге қатысатын биологиялық белсенді (эссенциалды) элементтердің концентрациясына назар аудару қажет.

Ағзаларға әсеріне байланысты химиялық элементтерді төмендегідей топтарға бөлуге болады:

- аса маңызды (тіршілік үшін өте маңызды, эссенциалды) – (Fe, Ca, Co, Мg);

- шартты түрде маңызды – (B, V, Si, Cd, As);

- потенциалды уытты – (Ga, Sn, Ag, Sr);

-уытты – (Al, Ba, Bi, Cd, Pb, т.б.).

Химиялық элементтерді бұлай жіктеуді, кейбір қарама – қарсы пікірлер болса да, негізінен мамандардың көпшілігі жақтайды (Ершов Ю.А., Плетнева Т.В., 1989; Смоляр В.И., 1989; Кудрин А.В., 2000 және басқалар), өйткені, әдетте, химиялық элементтердің мөлшері өте көп болса, олар уытты әсер етуі мүмкін, ал концентрациялары өте аз болғанда - өсімдіктер мен жануарларға зиян келтірмейді. Басқаша сөзбен айтатын болсақ, уытты болып табылатыны - элементтер емес, олардың жоғары концентрациялары.

Өнеркәсіп шығарындылары әсер ететін аумақтарындағы топырақтың құрамында металдар көп мөлшерде анықталғандықтан, бұл жер асты сулары мен ашық су көздерінің микроэлементтік құрамының қалыптасуына белглі бір жағдайлар туғызады (адамның денсаулығына қауіпті заттардың суға миграциялануы арқылы жинақталу жолы). Бұл жағдайда су көзіндегі судың мөлшері маңызды роль атқарады. Ластаушы көздерден суаттарға түскен жерінен төмен жатқан суда ластаушы заттарды сұйылту мүмкіншілігі жоқ жағдайларда, металдардың концентрациясы ондаған, тіпті жүздеген есе көбеюі мүмкін. Бұнымен бірге, бірқатар жағдайларда кейбір суттарда техногендік әсерлерге дейін анықталмаған металдар пайда болуы мүмкін.

Ауыр металдар әр түрлі өндіріс өнеркәсіптерінде кеңінен қолданылады, сондықтан да, тазарту шараларына қарамастан, өнеркәсіп ағынды суларындағы ауыр метал қосылыстарының мөлшері едәуір жоғары болып қалады. Су көздеріне ауыр металдарды негізгі түсіруші топырақ екені анықталған, ол өзінің астында жатқан грунттармен биохимиялық өзара әрекеттесуі есебінен де, және атмосфералық жауын-шашын есебінен де үнемі осы химиялық заттармен байып отырады.

Ауыр металдардың ішіндегі ең қауіптілері сынап, қорғасын және кадмий болып табылады. 2006 жылдың қыркүйек айында Будапешт қаласында өткен химиялық қауіпсіздік жөніндегі Мемлекет аралық форумның бесінші сессиясында сынап, қорғасын және кадмийдің қоршаған орта мен бүкіл әлемдегі адамдардың денсаулығына әсері туралы мәлімдеме жасалып, бұдан былай ауыр металдарға байланысты жаһандық іс-шараларды жүзеге асырудың қажеттігі туралы мәлімдеме мақұлданды. Осы сессия барысында бұл металдар үлкен қашықтыққа тарайтын қабілеті бар заттардың санатына жататыны айтылды, сондықтан халықаралық масштабта әрекет ету қажеттілігі дәлелденді.

Сынап мұхитқа материк сулармен бірге және атмосфера арқылы түседі. Шөгінді жыныстардың және вулкандар атқылауынан түзілген жыныстардың желмен үгілуі кезінде жыл сайын 3,5 мың. т. сынап қоршаған ортаға бөлінеді. Атмосферадағы шаңның құрамында шамамен 12 мың. т сынап бар, оның көп бөлігі – антропогендік фактор әсерінен түзіледі. Бұл металдың жылдық өнеркәсіптік өндірілуінің жартысына жуығы (910 мың. т./жыл) әр түрлі су көздеріне әр түрлі жолдармен түседі. Өнеркәсіп орындарының ағынды сулары ластайтын аудандарда сынаптың ерітінділердегі және ерімеген күйінде араласқан заттар бар сулардағы концентрациясы өте жоғары болады. Оның үстіне, кейбір бактериялар судағы сынапты улылығы өте жоғары -метилсынапқа айналдырады.

2007 жылдың қараша айында Бангкокте өткен ЮНЕП –тің арнайы Жұмыс тобының сынап жөніндегі бірінші отырысында қоршаған ортаның сынаппен ластануын бақылауға арналған жаһандық жоспар дайындауды қолға алу туралы шешім қабылданды.

Қазақстанда өте өзекті болып отырған мәселелердің бірі - Нұра өзенінің ластануы, бұл өзеннің бойында бір жарым миллионға жақын тұрғыны бар, екі ірі өнеркәсіп орталықтары - Теміртау мен Қарағанды қалалары орналасқан. Нұра өзенінде сынап ең алғаш рет шамамен елу жылдай уақыт бұрын, Теміртау қаласында синтетикалық каучук зауты, қазіргі «Карбид», АҚ жұмыс істей бастағанда пайда болғаны белгілі (Шортанбаева М.А., т.б., 1995).

Бұл өнеркәсіп орнының ацетальдегид өндіретін цехтарында катализатор ретінде сынап қолданылатын. 1996 жылы зиянды ацетальдегид өндірісі жабылды. Алайда, ресми мәліметтер бойынша, өзеннің түбінде 150 тоннадай сынап шөгіп қалған. Қазіргі кезде Нұра өзені Қазақстанның астанасы – Астана қаласын сумен қамтамасыз ететін альтернативті су көзі ретінде жоспарланып, мамандар бұл өзеннің суын сынаптан тазартуға арналған жоба дайындауда, бұл жоба бойынша Нұраның түбінен 2-3 млн куб метр топырақты алып тастау көрсетілген.

Қорғасын – табиғатта кеңінен таралған элемент, ол қоршаған ортаның барлық компоненттерінде - тау жыныстарында, топырақтарда, табиғи суларда, атмосферада, тірі ағзаларда кездеседі. Қорғасынның құрлықтан мұхитқа тасымалдануы тек қана өзен суларымен бірге емес, сонымен қатар атмосфера арқылы да жүреді. Қорғасын қоршаған ортаға адамның шаруашылық әрекеттері кезінде белсенді таралады. Ол өндірістік, тұрмыстық ағынды сулармен, өнеркәсіп орындарының түтінімен, шаңымен, автотранспорттың іштен жану қозғалтқыштарының пайдалануынан шыққан газдарымен бірге қоршаған ортаға таралады.

Автотранспорттан шыққан газдардан жыл сайын атмосфераға 260 мың. т. жақын қорғасын бөлінетіні анықталған, ал бір автомобиль жылына атмосфераға, орта есеппен 1 кг аэрозоль түрінде қорғасын шығарады. АҚШ -да антропогендік фактор әсерінен қорғасынмен ластанудың 90% артығы дәл автокөліктің үлесіне тиеді (Самотуга В.В., т.б., 2006).

Қорғасынның қосылысы – тетраэтилқорғасын, табиғи суларға су көлігінің мотор отынының құрамында антидетонатор ретінде қолданылуына байланысты және қала аумағынан жер бетілік ағынды суларымен түседі. Бұл қосылыс жоғары улылығымен сипатталады және кумуляцияланатын қасиеті бар .

Кадмий - бұл, жоғары концентрациясында улы элемент. Кадмий табиғи суларға топырақты сілтісіздендіру кезінде, өз денелерінде кадмий жинақтауға қабілетті гидробионттардың шіруі нәтижесінде түседі. Кадмийдің қосылыстары әр түрлі өнеркәсіп орындарынан шыққан ағынды сулармен бірге жер бетілік суларға келіп түседі.

Кадмийдің биосфераға антропогендік эмиссиясы (бөлінуі) табиғи жолмен бөлінуінен бірнеше есе асып түседі. Мысалы, атмосфералық ауа бассейніне жыл сайын 9000 т кадмий бөлінсе, оның 7700 т (85% -дан артығы) - адамның іс- әрекеті нәтижесінде бөлінеді. Бір ғана Балтық теңізіне жыл сайын 200 тонна кадмий түседі..

Қоршаған ортаны кадмиймен ең көп ластайтын - металлургия мен гальванотехника, сол сияқты қатты және сұйық отын жағу.

Мұхит үстіндегі таза ауаның құрамында кадмийдің орташа концентрациясы 0,005 мкг/м³, ауылды елді мекендерде – 0,025 мкг/м³, ал өнеркәсіп орындары (түсті металлургия, таскөмір мен мұнай жағатын ЖЭО, пластмасса өндірісі, т.б.) орналасқан аудандардың ауа бассейнініңқұрамында және өнеркәсіпті қалаларда - 0,5 мкг/м³ –ға дейін (әдетте, 0,02 -0,05 мкг/м³) болады. Кадмийдің шамамен 52% мөлшері қоршаған ортаға құрамында кадмий бар материалдарды, әсіресе, беріктік қасиет беру үшін кадмий қосылған пластмассалардан жасалған өнімдерді және кадмийлі бояуларды жағу және өңдеу кезінде түседі.

Мазут пен дизельдік отынды жағу қоршаған ортаның кадмиймен ластануының қосымша көзі болып табылады. Кадмийдің қауіптілігі оның ыдырауға түспейтіндігіне байланысты, қоршаған ортаға бір рет түсіп, ол онда үнемі айналымыда жүре береді. Кадмийдің жаңа шығарындылары қоршаған ортада бұрыннан бар кадмийдің мөлшері қосыла береді. Кадмий мен оның қосылыстарының салыстырмалы түрде суда ерігіштік қасиеті бар, сондықтан олар біршама жылжымалы болады, мысалы, топырақта; әдетте, тірі ағзаларға жеңіл енеді және оларда жиналуға бейім келеді.

Түрлі геохимиялық аймақтардағы су көздерінің микроэлементтік құрамы сан жағынан ғана емес, сапа жағынан да әр түрлі болады. Мысалы, гидрокарбонатты суларда темір мен марганецтің, ал сульфатты суларда - барий мен стронцийдің концентрациялары жоғары болады. Жұмсақ, бірақ минералданған суларда, рубидий кездеседі. Ашық суат суларының микроэлементтік құрамын салыстырмалы бағалау, темір, марганец, мыс, сияқты элементтердің үлкен маңызы бар екенін көрсетті (Бурлибаев М.Ж. т.б., 1999.; Санягина Н.А. т.б., 2004.

Қазіргі кезде жер асты суларының, ең алдымен ауыз-су мақсатында пайдаланылатын сулардың антропогендік ластануына көп көңіл бөлінуде. Олардың ластануы ағынды суларды жинайтын жерлерден, өндірістік ағынды сулар мен кен орындарының қатты қалдықтары жиналған жерлдерден сүзіліп өтуі үрдісінде немесе оларды жер астында көму нәтижесінде ластанады. Ластаушылардың тағы бір көзі - қатты қалдықтарды сақтайтын жабдықталмаған орындар болып табылады. Бұл жерлерде ластаушы заттар желмен таралып, атмосфералық жауын-шашынмен грунт суларына өтеді, сонымен бірге, қатты қалдықтардың сақталатын орындарында сілтісіздендіру нәтижесінде бұл орындардың астында сапасы төмен жер асты суларының ореолдары жиі түзіледі.

Кен орындары бар аудандардың жер асты сулары металдарға бай болып келеді, оларда мыстың мөлшері - 7,2 мг/л, молибденнің - 2,7 мг/л, марганецтің - 11,0 мг/л, ал мырыштың мөлшері – 1 мг/л-ге дейін жетуі мүмкін. Құрамы бұндай сулар ауыз су үшін қолданылмайды.

Ресейдің гигиена мамандарының мәліметтері бойынша, РФ территориясында 1800 астам жер асты суларының ластану ошағы анықталған, олардың 78% елдің европалық бөлігіндегі территориясында орналасқан. Бұл суларды ластайтын көздер негізінен, шаруашылық жұмыстары қарқынды жүретін аудандарда болады. Өндірістік және тұрмыстық қалдықтарды жинайтын орындар маңында жер асты суларының қорғасынмен, сынаппен, кадмиймен, т.б. ауыр металдармен ластанғаны анықталған (Мисивичус М.А. т.б., 1988; Рахманин Ю.А., Онищенко Г.Г. т.б., 2002).

Судағы металдардың миграциясының жылдамдығы әр түрлі гидрохимиялық режимдерде бірдей болмайды. Мысалы, суда органикалық заттар және минералдық табиғи сорбенттер мен сілтілі қосылыстар көп болғанда, миграция жылдамдығы жоғарылайды. Судың металдардан босануы жәй жүреді және ол, ең алдымен, рН ортасына байланысты болады, атап айтқанда, мыстың тұнбаға түсуі үшін қолайлы рН – 5,3, қорғасын үшін - 5,5; кобальт үшін – 9,6; марганец үшін – 8,5 болып табылады. Суда металдардың концентрациясы төмендеуі үшін, олардың гидробионттармен, судың түбіндегі шөгінді компоненттермен сіңірілуі және басқа заттармен, мысалы, гуминді заттармен, кешенді қосылыстарға байланысуы маңызды роль атқарады.

Қышқыл жаңбырлардың түсуі және топырақ пен су көздеріне антропогендік әсерінің жоғары болуы гидрохимиялық тепе-теңдіктің және оған байланысты су ортасының микроэлементтік құрамының өзгеруіне әкеледі, өйткені бұндай жағдайларда судың рН ортасы, металдардың жылжымалылығын біршама жоғарылататын, қышқылдық бағытқа қарай ауысуы мүмкін. Судағы сұйық және қатты фазалар арасындағы тепе-теңдік бұзылуы мүмкін, бұл металдардың су түбіндегі шөгінділерден суға өтуін күшейтеді. Су түбіндегі шөгінділер химиялық заттардың таралуы мен жинақталу үрдістерінде маңызды роль атқарады. Экспериментте көрсетілгендей, рН ортасы 4,5- 11,0 дейін және кермектілігі 5,6 - 11,7 мг/экв болатын суларға мыс және хром иондары қайта түскенде, олардың суға түскен тіпті 90% дейін жиынтық мөлшері су түбіндегі шөгінділерге сіңеді. рН ортасы қышқыл жаққа өзгерген кезде, металдардың су фазасына өтуі қарқынды жүретіні байқалған.

Судағы молибденнің мөлшері мен шөгінділер құрамындағы қорғасын мен мырыш мөлшері арасында үлкен коррелятивті байланыс бар екені жөнінде мәліметтер бар (Мисивичус М.А. және басқалар, 1988).

Мышьяктың (күшән) ең жоғары мөлшері Бангладеш, Қытай мен Батыс Бенгалияның (Үндістан) бірқатар аймақтарының суларында, сол сияқты Аргентина, Австралия, Чили, Мексика, Тайвань, АҚШ пен Вьетнам территорияларынан табылған. Жапония, Мексика мен Таиландтың көптеген жерлерінде жергілікті су көздерінің құрамында мышьяктың мөлшерінің артуына кен өндіру, оны балқыту сияқты, т.б. өндірістік үрдістер себеп болған. Мышьяктың әдеттегі мөлшері бірнеше мкг/л аспаған кезде, мышьякпен ластанған аудандардың суларында оның мөлшері ондаған, жүздеген, тіпті мыңға дейін мкг/л ауытқиды.

«Казэкология» республикалық орталығының мәліметтері бойынша, «Балқаш түсті металлдар» комбинатының қалдықтарында күкірт диоксиді және ауыр металдардың қосылыстары кездеседі. Комбинаттың атмосфераға бөлінетін шығарындыларының құрамындағы мыстың мөлшері рұқсат етілген деңгейінен 300 есе артық екені анықталған, бұл Балқаш көлі үшін ластану тұрғысынан қауіп-қатер туғызады.

Алматы қаласындағы су нысандары (Үлкен Алматы, Кіші Алматы, Есентай және басқа да суаттарда) суының сапасына қаланың және ішінара Алматы облысының шаруашылық іс-әрекеттерінің әсері тиетіндіктен, суды ластайтын бірқатар заттардың (мұнай өнімдері, органикалық заттар, темір) мөлшері шектік рұқсат етілген концентрациясынан тұрақты түрде артық анықталады.

Молдавиядағы ГРЭС-тің жұмыс істеуі мұздатқыш-суат суының фтор, ванадий, никель, кадмий, марганецпен, ал түбіндегі шөгінділер, бұлардан басқа – қорғасын, мырыш, мыспен ластануына әкеп соқты, бұл металдардың концентрациялары станцияда жағылған отын мөлшеріне тікелей корреляциялық байланыста болды (Зубков Е.И. және басқалар., 2007).

Бұнымен бірге, фтор табиғатта көп таралған. Әсіресе, фтордың көп мөлшері минералдық су көздерінде көп кездеседі.

Аса өзекті болып отырған мәселелердің бірі – түрлі су көздерінің белсенді заттармен ластануы. Ядролық қаруларды сынау және атом электр станцияларындағы орын алатын апаттар кезінде, суда ⁹⁰Sr изотоптары (жартылай ыдырау кезеңі (Т) -28,4 жыл), ¹³⁷Cs (Т-30 жыл) жиі кездеседі, сол сияқты ¹³⁴I (Т-8,1 тәулік), ²³⁹Pu (Т -24400 жыл), ²³⁸U (Т-4,5 10⁹ жыл), ⁶⁰Co (Т-5,25 жыл) изотоптарымен де, су ластануы мүмкін (Давыдов М.Г., т.б., 2000; Хмелев К.Ф., т.б., 2000).

Мысалы, Цимлян су қоймасының түбіндегі шөгінділердің құрамында ¹³⁷Cs –дің орташа меншікті белсенділігі 44±4 Бк/кг, оның үстіне, Волгодонск қаласының маңайында ¹³⁷Cs мөлшері су түбіндегі шөгінділерде Чернобыль апатына дейін 0,4-0,8 Бк/кг болса, 1986 жылдан кейін - 6-24 Бк/кг болды. Сарапшылардың берген бағасы бойынша, апаттан кейінгі кезеңде Дон өзені мен Азов теңізі суларына түскен ¹³⁷Cs мөлшері 3000 Кu болған. Ростов облысындағы кейбір өзендерінің су түбіндегі шөгінділерінде ¹³⁷Cs мөлшері, шамамен 22,5 Бк/кг болған. Кішігірім өзендердің суы түбіндегі шөгінділерде жаһаңдық ластанудан пайда болған ¹³⁷Cs фондық мөлшері, шамамен 7 Бк/кг құрды. ⁹⁰Sr –мен ластануы толық зерттелмеген, алайда шамамен алып бағалағанда, су қоймасындағы ⁹⁰Sr мөлшері – 67 Ku деп саналады. ⁹⁰Sr -дің таралуы су қоймаларының түбінде карбонатты шөгінділердің таралуымен байланыстырады (Римский –Корсаков А.А., т.б., 2000 ж. т.б.).

Бүкіл әлемге белгілі Ресейдегі «Маяк» комбинатының жұмысына байланысты аса үлкен экологиялық проблема пайда болды. Плутоний өндірудің алғашқы кезеңдерінде Теча өзені мен басқа да су көздеріне белсенділігі жоғары сұйық қалдықтар ағызылды, бұлар шөгінділердің құрамында көп мөлшерде ұзақ өмір сүретін радионуклидтердің жиналуына әкеп соқты. Бұдан басқа, белсенділігі жоғары сұйық белсенді (СРҚ) қалдықтар қоймасында 1957 жылы болған жарылыс нәтижесінде, бірқатар суаттардың, олардың ішінде, ең ірі болып табылатын, комбинаттың санитарлық - қорғаныш аймағына жақын орналасқан, Бердениш және Урускуль көлдерінің суы ластанды.

Комбинатқа жақын жерлерде, түбі арнайы гидроизоляцияланбаған, жасанды су қоймаларында жиналған сұйық белсенді қалдықтар жер асты суларына өтіп, жер астылық белсенді суаттар пайда болған. Жер асты горизонттарының ең жоғары белсенді ластану деңгейі, «Маяк» комбинатының, белсенділігі жоғары және белсенділігі орташа сұйық белсенді қалдықтарының біраз бөлігі Карачай көлінің астында табылған. 1990 жылдарға дейін кезеңге жататын бағылауларға сәйкес, жер астылық горизонттарға өткен белсенді қалдықтардың көлемі 4 млн м³ асқан. Сұйық белсенді қалдықтардың (СРҚ) жалпы белсенділік деңгейі 900 мың Ku деп бағаланған. Бұл Теча және Мишеляк өзендерінің гидрологиялық жүйесі үшін үнемі қауіп төндіруші болып табылады.

4. Су сапасының адам денсаулығына әсері

Су факторларына байланысты барлық ауруларды екі үлкен топқа бөлуге болады:

- судың биологиялық құрамына байланысты аурулар тобына;

- судың химиялық құрамына байланысты аурулар тобына.

Судың биологиялық ластануы адамдарда жұқпалы және паразиттік аурулар туғызатындықтан, эпидемиологиялық тұрғыдан қауіпті екендігі айтылды.

Судың химиялық құрамына байланысты ауруларды да (жұқпалы емес ауруларды) екі топқа бөледі:

- судың табиғи химиялық құрамына байланысты ауруларға;

- судың антропогендік химиялық ластануымен байланысты ауруларға.

Микроэлементтердің (йод, бром, фтор, селен, стронций, молибден, кобальт және басқалардың) биологиялық белсенділігі жоғары болғандықтан, олар адам ағзасында көптеген физиологиялық және зат алмасу үрдістерінің қалыпты жүруіне жағдай жасайды, минералдық заттардың алмасу үрдістеріне қатысады және түрлі биохимиялық реакциялардың катализаторы ретінде ағзадағы жалпы зат алмасуына әсер етеді.

Бірақ, ағзадағы микроэлементтердің мөлшері олардың қоршаған орта нысандарының құрамында (оның ішінде суда да) болуына тікелей байланысты болғандықтан, кез келген микроэлементтің суда немесе басқа орталарда жеткіліксіздігі, не артық мөлшерде болуы, адам ағзасының әртүрлі функцияларының бұзылуына немесе аурулардың пайда болуына әкелуі мүмкін.

Микроэлементтер жер қыртысында біркелкі тарлмағандықтан, белгілі бір аудандардағы су, топырақ және өсімдіктер құрамында олардың мөлшері жеткіліксіз немесе артық болады. Бұндай аудандар биогеохимиялық провинциялар деп аталады, олар табиғи және антропогендік болуы мүмкін, ал осы аудандардағы тұрғындар арасында микроэлементтердің жеткіліксіз немесе артық болуы себебінен пайда болған аурулар геохимиялық эндемиялар деп аталады. Бұндай аурулардың көбі су факторымен байланысты .

Ауыз судың сапасы жөніндегіНұсқаулықтың 4-ші басылымын дайындау барысында (2003 ж.) БДДҰ сарапшыларының Римдегі мәжілісінде судың химиялық құрамымен байланысты, оның ішінде, суда анықталған заттардың адамның денсаулығы мен көңіл-күйіне әсері жөніндегі, көптеген мәселелер қарастырылды. Ең жақсы зерттелген геохимиялық эндемияларға фтордың жетіспеушілігімен немесе артық болуымен және йод, стронций, кобальттің жетіспеушілігімен байланысты геохимиялық эндемиялар жатады.

БДДҰ сарапшылары, фторды ауыз суымен қолайлы мөлшерде қабылдау - тіс саулығының маңызды факторы деген қортынды жасаған. Сонымен бірге, фторды артық мөлшерде қабылдау тіс флюорозына, ал одан да жоғары мөлшері қаңқаның флюорозына әкеп соғатыны айтылды. Флюороз (fluorosis) – ауыз суда фтордың жоғары мөлшерде болуынан, фтордан улануға байланысты ауру. Флюороздың алғашқы белгілерінің бірі – тістің зақымдануы (тіс эмалінің гипоплазиясы). Флюороздың пайда болуының дәл механизмі әлі де соңына дейін толық зерттелмеген. Мамандардың пікірінше, зақымдаушы фактор амелобластарға уытты әсер етіп, эмальдің дұрыс қалыптаспауына себеп болады.

Фтор – ағзада физиологиялық роль атқаратын, маңызды элемент болып саналады. Фтор адамның барлық мүщелерінің құрамына кіреді, бірақ, негізінен, сүйек пен тісте көбірек кездеседі. Ересек адам бір тәулігіне азық-түлік өнімдерімен бірге орта есеппен 0,5-1,1 мг, ал сумен бірге 2,2-2,5 мг/л фтор қабылдайды. Азық-түлік құрамындағы фтор, судағы еріген фторидтерге қарағанда, нашар сіңіріледі. Ауыз суда фтор неғұрлым көп болса, флюороз- жиі, ал кариес – сирек кездеседі.

Флюорозбен, негізінен, туғаннан немесе 3-4 жастан бері эндемиялық аймақта тұратын балалардың тұрақты тістері (сүт тістері - сирек) көп зақымданады. Фтордың мөлшері қалыпты деңгейден сәл ғана жоғары болғанда, баланың азу тістері, ал өте жоғары болғанда, барлық тістері зақымданады.

Ағзаға түскен фтордың көп бөлігі бүйрек пен тер бездері арқылы шығарылатыны, ал аз бөлігі ағзада ұсталынып қалатыны анықталды. Бұнымен қатар, эндемиялық аудандардағы тұрғындардың көпшілігінің тістерінде едәуір өзгерістер болған жағдайда, кейбір адамдарда тістерінің жеңіл зақымданулары болады, мұндай аудандарда, тіпті тістері түгелдей сау балалар да кездеседі. Бұл демек, суда фтордың концентрациясы бірдей болғанымен, олардың түсуіне ағза әр түрлі реакция беруі мүмкін деген сөз.

Мемлекеттік стандарттарға сәйкес, фтордың су көздеріндегі шектік рұқсат етілген концентрациясы - 1,5 мг/л. Айта кету керек, бұндай концентрациясында да тіс флюорозы кездесуі сирек емес. Фтордың судағы концентрациясы 1,0-1,5 мг/л болғанда, флюороз тұрғындардың 30%-да дамиды, 1,5-2,0 мг/л - 30-40%-да, 2,0-3,0 мг/л болғанда, эндемиялық ауданның 80-90% тұрғындарында байқалады. Ұзақ ауқыт бойы құрамында фтордың мөлшері жоғары ауыз суды қабылдау үлкен адамдардың қалыптасып болған тістерінің эмалінің түсін өзгерте алмайды. Судағы фтордың концентрациясы 6 мг/л асқанда ғана үлкен адамдардың қалыптасып болған тістерінде өзгерістер тудыру мүмкін. Айта кету керек, климаты ыстық аудандарда, ауыз суда фтордың мөлшері орташа (0,5-0,7 мг/л) болғанның өзінде, тістің айқын флюорозы байқалуы мүмкін. Бұл ыстық климат жағдайында ағзаның суды көп қабылдауына байланысты. ТМД елдерінің территориясында флюороз ауруының ошағы барлық дерлік республикаларда бар, бірақ бұл аурудың клиникалық белгілері әсіресе, Украина, РФ, Әзірбайжан, Молдавия, Қазақстанның территорияларында көбірек анықталды.

Клиникалық бақылаулардың нәтижесінде, ауыз судағы фтордың қолайлы мөлшері 1 мг/л болатыны белгілі болды, бұндай концентрацияда флюороз сирек кездеседі (немесе оның жеңіл түрі байқалады) және тісжегі дамуын тоқтатын эффект анық байқалады. Тіс флюорозы көріністерінің ауырлығына байланысты олардың штрих түріндегі, дақты, бор тәрізді дақ, эрозиялы және деструктивті түрлерін ажыратады. Бірінші үш түрі тіс тіндерін бүлінуінсіз жүреді, ал эрозиялы және деструктивті түрлері тіс тіндерінің бүлінулерімен жүреді

Ауыз су құрамында йод жетіспейтін биогеохимиялық провинциялар да бар. Йодтың жетіспеушілігі, қалқанша бездің ұлғайымен, бой өсуі, ақыл-ой және дене дамуының тежелуімен білінетін, зоб ауруының пайда болуына әкеп соғады. Таулы жерлердің суларында (Қазақстанның оңтүстік аудандары), қара топырақты емес, шымды-ақшыл сұрғылт түсті, және батпақты топырақтарда (Полесье, Солтүстік Кавказ, т.б.) йодтың мөлшері аз болады. Қалқанша бездің қалыпты жұмыс істеуі үшін, ағза тәулігіне 100-200 мкг йод түсіп отыруы керек, ол ауыз суы мен тағамдық азықтарды қабылдаумен қамтамасыз етіледі. Қоршаған ортада йодтың мөлшері жеткіліксіз жағдайда тамақ өнімдерге (ас тұзын, нанды) йод қосу әдісі қолданылады.

Шығыс Сібірдің, Чита және Амур облыстарының кейбір аудандарының табиғи суларында кальций аз, бірақ стронций көп. Бұндай суларды ұзақ уақыт ішуге пайдаланғанда, сүйектену үрдістері бұзылады (стронций кальцийді ығыстырып шығарады), ауыр кемтарлықтардың себептері болатын, сүйектердің сынғыштығы және деформациясы пайда болады. Бұл ауру уров ауруы деп аталады (ең алғаш рет Уров өзенінің ағысы бойындағы аудандарда анықталғандықтан). Уров ауруының эндемиялары Солтүстік Корея, Солтүстік Қытай, Швецияда да байқалған.

Микроэлементтерден басқа, адам ағзасына суда болатын түрлі минералдық тұздардың артық немесе аз мөлшері де әсер етеді.

Минералдылығы өте жоғары су ағза тіндерінің гидрофильдік қасиетінің жоғарылауына, диурездің төмендеуіне, ағзада судың ұсталынып қалуына ықпал етеді. БДДҰ сарапшыларының пікірінше, минералды заттардың ағзаға жалпы түсуіне қосатын үлесін есепке алу үшін, табиғи суларда олардың тек кейбіреулері ғана жеткілікті мөлшерде болады. Кермек суды қабылдаған жағдайда, екі элемент - магний және мүмкін кальций адам ағзасына судан елеулі мөлшерде түседі. Бұл қорытынды 50-жылдық кезеңді қамтыған, 80 эпидемиологиялық зерттеулердің негізінде жасалған. Жүргізілген зерттеулер, негізінен экологиялық сипатта болғанымен және әртүрлі деңгейде жүргізілгенімен, сарапшылар, кермек су қабылдау мен жүрек-қан тамырлары ауруларының жиілігі арасындағы байланыс туралы болжамды дұрыс деп мойындады, ал судағы аса маңызды пайдалы құрам бөлігі деп магнийді есептеу керек екенін көрсетті. Бұл шешім бақылау және клиникалық зерттеулер нәтижесінде толық дәлелденді.

Сонымен қатар, қазіргі таңда минералды заттары аз суды қабылдау, сұйықтың бөлінуін күшеюіне әкеп соғатын, гомеостаздың механизміне және ағзадағы су мен минералды заттардың алмасуына зиянды әсер ететіні дәлелденген. Бұл жасуша ішілік және жасуша сыртындағы иондардың биологиялық сұйықтардан бөлінуімен және олардың теріс балансымен байланысты. Бұнымен бірге, ағзадағы судың жалпы мөлшері және су алмасудың реттелуіне қатысатын кейбір гормондардың функционалдық белсенділігі өзгереді.

БДДҰ сарапшыларының адам ағзасына жүргізген тәжірибелерінің (1980) нәтижесі осыған ұқсас көріністі анықтады, бұл минералдану дәрежесі 100 мг/л дейін судың су мен минералды заттар алмасуына әсерінің негізгі механизмін сипаттауға мүмкіндік берді:

1. диурездің (қалыпты деңгеймен салыстырғанда, 20%-ға); ағзадағы сұйықтың және сарысудағы натрийдің концентрациясының жоғарылауы

2. сарысудағы калийдің концентрациясының төмендеуі;

3. ағзадан натрий, калий, хлоридтер, кальций мен магний бөлінуінің жоғарылауы.

Ресей ғалымдарының зерттеулері, құрамында минералды заттары аз суды пайдаланатын тұрғындардың түрлі ауруларға шалдығу қаупі жоғары болатынын көрсетті. Бұл гипертензия (артериялық қысымның жоғары болуы) мен коронарлық қан тамырларындағы өзгерістер, асқазан мен он екі елі ішектің жарасы, созылмалы гастрит, зоб, жүктілік кезеңіндегі туындайтын асқынулар, жаңа туылған нәрестелер мен сәбилерде пайда болатын сары ауру, анемия, сүйектің сынуы мен өсу үрдістерінің түрлі проблемалары (Мудрый И.В., 1999). Дегенмен де, осы аурулардың барлығы да дәл кальцийдің, магнийдің және басқа да маңызды элементтердің жеткіліксіздігіне байланысты ма әлде басқа факторларға байланысты ма, бұл әлі соңына дейін толық анықталмаған.

Кейде ағзаға заттардың жеткіліксіз деңгейде түсуінің салдары ұзақ жылдардан кейін ғана белгілі болады, бірақ жүрек-қан тамыр жүйесі кальций мен магнийдің жетіспеушілігіне едәуір жылдам жауап қайтарады. Кальций және/немесе магний жетіспейтін суды бірнеше ай пайдалану, бұған жеткілікті мерзім болып табылады (Е.Рубенович және басқалар., 2000).

Г.Ф. Лютайдың (1992) мәліметтері бойынша, Ресейдің Усть-Илим аймағындағы минералдануы төмен суды қабылдайтын тұрғындар зоб, гипертензия, жүректің ишемиялық ауруы, асқазан мен он екі елі ішектің жарасы, созылмалы гастрит, холецистит және нефрит сияқты аурулармен жиі ауыратыны анықталды. Жас балалардың дамуының баяулауы, бойларының өсуінде кейбір ауытқулар пайда болуы, жүкті әйелдерде – ісіну мен анемия және жаңа туылған сәбилердің жиі ауыратыны байқалды. Аурушаңдықтың ең төменгі деңгейі судағы кальций мөлшері 30-90 мг/л, магний – 17-35 мг/л, ал жалпы минералдануы – 400 мг/л шамасында (гидрокарбонаттар бар суда) болатын аймақтарда байқалған. Автор, осындай су адам ағзасы үшін физиологиялық нормаға жақын деген қорытындыға келген.

БДДҰ бір топ зерттеушілері (1980), ауыз су мақсатына минералдануы 100 мг/л кем емес суды қолдануды үсынады. Хлоридті-сульфатты сулар үшін судың қолайлы минералдануы – 200 - 400 мг/л, ал гидрокарбонатты сулар үшін - 250-500 мг/л құрайды.

Суда азот қышқылы тұздарының (нитраттардың) жоғары мөлшерде болуы, қанда, әсіресе, жас балалардың қанында метгемоглобиннің түзілуіне әкеп соғады, оның салдарынан, гипоксиямен сипатталатын, өте ауыр ауру –уытты цианоз (метгемоглобинемия) пайда болады.

Суға өндірістік ағынды сулармен бірге әр түрлі уытты заттар: мышьяк, қорғасын, сынап, кадмий, диоксиндер, фенол, т.б. түсуі мүмкін. Бұндай жағдайда су бірқатар жұқпалы емес аурулардың пайда болуына себеп болуы мүмкін.

Су нысандарының уытты заттармен ластануының тірі ағзаларға зиянды әсер ететіндігі жөнінде келесі мәліметтер дәлел бола алады.

Қазақстанда өнеркәсіптің қарқынды даму кезеңінде, Кеңестік өкімет кезінде – ақ, Балқаш көлі біртіндеп тартыла бастаған. 30-40 жылдың ішінде көлдің ауданы 2000 км² аса қысқарды. Көлдің жағалаулары екі метрден артық шегініп кетті. Кейбір шығанақтардың орнында сор пайда болды. 60-шы жылдары жергілікті балықшылардың көлден аулаған ауына бүкіл денелері жаралармен және фибросаркомамен жарақаттанған көксерке балықтары түсе бастаған, бұны Балқаш тау-металлургия комбинатының іс-әрекетімен байланысты деп санайды.

30 жылдан кейін ауруға ұшыраған балықтардың санын ешкім санамайтын да болды. Ал қазіргі кездегі космостан түсірілген суреттермен дәлелденген, экологтар мен биологтардың қойған диагнозы қатты қапаландырады. Қазіргі кезде су гигиенасы саласында адам ағзасына ауыз сумен түсетін металдардың уытты әсерінің кейбір ерекшеліктерін анықтайтын ауқымды деректі материал жинақталды. Ағзаға ауыз сумен түскен металдардың улылығы туралы мәліметтер, бұл биологиялық белсенді химиялық заттардан уланудың, олардың мөлшеріне байланысты екенін дәлелдейді. Көптеген металдардың ағзаға уытты әсері өзіне тән және өзіне тәне емес те эффектілер түрінде байқалады. Металдардың аз ғана мөлшері әсер еткен кезде, өзіне тәне емес эффектілері жетекші рөл атқара бастайды.

Г.Н.Красовский және авторластардың (1992) пікірінше, суда бірнеше металдар бір уақытта болған жағдайда, судың металдармен ластануының гигиеналық бағалауы, басқа химиялық заттарды да бағалау сияқты, эффектілердің қосылуын есепке ала отырып жүргізілуі тиіс. Бұл кезде судағы металдардың рұқсат етілген шектік мөлшері олардың санына сәйкес төмендетіліп, кей кезде бұл металдардың суаттардың ластанбаған учаскелеріндегі анықталатын концентрацияларынан да төмен болуы мүмкін.

Металдардың кешенді және аралас әсерін зерттеу медико-биологиялық зерттеулердің аса маңызды бағыттарының бірі болып табылады. Тек, деректі материалға негізделген, биологиялық белсенді химиялық заттардың ағзаға әсер етуінің маңыздылығын дұрыс ұғыну ғана, тұрғындардың денсаулығы үшін қауіпсіз су пайдалануды қамтамасыз етуге мүмкіндік береді (Онищенко Г.Г., Новиков С.М., Рахманин Ю.А. және басқалар, 2000).

Бірнеше ондаған жылдардан бері Қытайда, Тайваньда және басқа да Орталық және Оңтүстік Америка елдеріндегі тұрғындардың ауыз суы құрамында мышьяктың концентрациясы жоғары екені белгілі. Кейінірек, ауыз су құрамында мышьяктың концентрациясы жоғары, басқа да аудандар анықталды. Көп жағдайларда, құрамында мышьяк бар геологиялық жыныстардан мышьяк түсетін, жер асты грунт сулары ауыз су көздері болып табылады.

Ауыз суда мышьяктың арсенаттар мен арсениттер түріндегі бейорганикалық қосылыстары басым болады. Ауыз судың құрамында мышьяк жоғары мөлшерде болатын аудандардағы тұрғындардың онкологиялық ауруларымен аурушандығын және өлім-жітімін зерттеу қуық, өкпе және терінің обырынан өлім-жітімнің жоғары болатынын анықтады. Бұл, ауыз судағы мышьяктың адам ағзасы үшін канцерогенді зат екенін қорытынды жасауға мүмкіндік берді.

Кадмийдің кез келген түрі қауіпті. Оның 30-40 мг мөлшерінің өзі, өлімге әкеп соғады. Бұл металл ағзадан өте нашар шығарылады,тәулігіне - 0,1 % ғана. Ағзаның кадмийдан улануының ерте белгілері бүйрек пен жүйке жүйесінің зақымдануы, зәрде белоктың болуы, жыныс мүшелері қызметінің бұзылуы (аталық жыныс бездеріне әсері), арқа және аяқ сүйектерінің қатты ауруы болып табылады. Сонымен бірге, кадмий өкпенің қызметінің бұзылуына әкеледі, канцерогендік әсері бар, бүйректе жиналады (бүйректің 1 г массасына шаққанда