Кейс «Алматы темекі компаниясы»

Алматы фабрикасы жеке меншік жобасы бойынша жекешелендірілген бірінші қазақстандық кәсіпорын болды. «Филипп Моррис» компаниясымен мемлекеттік акция пакетін сату жөнінде келісім-шарт 1993 жылы қараша айында жасалды.

Алматыдағы темекі фабрикасын алу «Филипп Моррис» үшін бұрынғы кеңес нарығын меңгерудегі алғашқы қадам болды. Бұған дейін компания Клайпед, Краснодар, Харьков, Санк-Петербург темекі фабрикаларын қолға алған болатын. Компания сарапшылары 1992 жылдан бастап Қазақстан нарығын зерттеп, оның болашағы зор деген қорытындыға келді. Сол кезде Қазақстан басшылығының өкілдерімен сөйлесіп, келісу басталды.

Келісім-шарт жасауға екі жағдай ықпал етті.

Біріншіден, темекі фабрикасы қаржылық дағдарысқа ұшырап, өндірісін қысқартты. Кәсіпорын жылына 15 млрд темекі бірліктерін шығарып келсе, 1990 жылдан бастап өндіріс төмендеп, 1992 жылы 9 млрд темекі бірлігін ғана өндірді.

Фабрика жетекшісі Т.Медеушевтің айтуы бойынша өнім өндірудің төмендеу басты себептері – шикізат, материалдар, сонымен қатар құрал-жабдықтардың, артық бөлшектердің жоқтығы. Бұрын бөлшектерді жеткізу кеңестік сыртқы сауда-саттық құрылымдар арқылы жүзеге асты («Кеңесимпорт»). КСРО ыдырағаннан кейін барлық жеткізімдерге фабрика өзі төлеуге міндетті болды, бірақ валюталық ресурстар болмағандықтан, мұны жүзеге асыруға жағдайы келмеді.

«Инерция» бойынша тек ішкі республикалық нарықта сатылуға арналған өнім шығару жалғаса берді. Осы тұрғыда технологиялық қателіктер жиі жіберіліп, өндіріс сапасы төмендеді. Фабрика өнімдері өзінің төмен бағасы арқасында жергілікті нарықта бәсекелестік қабілетін сақтап тұрды.

Демек, басшылық келешекте сату дағдарысы мен өндірістің тоқтауына әкеп соғатын барлық бағаларды түсіру қажеттіліктерін түсінді. Сондықтан, фабрика басшылығы «келешекті» ескеріп, фабриканы, шетелдік инвесторға сату қолайлы деген шешім қабылдады.

Жылдам жекешелендіруге орай, 1993 ж. жазында Ресейдің біржақтылық тәртіпте өзіндік валюта енгізуінен кейін күшейе түскен Қазақстандағы ауыр қаржылық дағдарысқа әкеліп соқты. Және осы уақытта Қазақстанның Лондонда басып шағарылған ұлттық валютасы дайын болды, бірақ республиканың валюталық қоры 400 млн долл. шамасында ғана еді. «Филипп Моррис» компаниясымен жасалған келісім оны бірден 100 млн долл. көбейтуге мүмкіндік берді. Сөйтіп, еліміздің валюталық жағдайын жақсартуға оң ықпал етті.

Алғашында басшылық республикада әлділеу акция пакетін қалдыруға тырысты. Мемлекеттік мүлік комитеті тіпті фабрика базасында 50%-дық шетелдік үлеспен СП құру жайында сөз қозғады. Демек, қазақстандық шенеуніктердің тез арада мұндай талаптардың болашағы жоқтығына көзі жетті. «Филипп Моррис» және басқа да компаниялар өздерінің капиталдық салымдарының кепілдігін, жоғарылығын қарастыра отырып, жеке иегеруді ұйғарды.

Соңында, яғни 1993 жылдың жазында басшылық темекі фабрикасының акциясын сатып алуға құқық беретін халықаралық тендер жариялады. Бұған біраз фирмалар қатары қатысты, соның ішінде Шымкент кондитер фабрикасын сатып алған американдық « Эр-Джи-Эй Набиско» «Филипп Моррис» тендерлік комиссияға ең тиімді жағдайлар ұсынып- мемлекеттік акция пакетіне (97 %) 103 млн АҚШ долл. төлеп, жеңіп шықты. Сонымен қоса «Филипп Моррис» 5 жыл бойы өндіріске 240 млн долл. инвестициялауға міндеттенді.

Бұл Қазақстан басшылығына инвестициялық ресурстар келісімінде қарастырылған қосымша кепілдік беріп, келісім-шарттағы тараулардың жүзеге асырылуын бақылау мен қаражат шығындарын жеңілдеткен шетелдік қаржыландырудың жаңа механизмі болды. Араға бір жыл өте «Филипп Моррис» АТК жетекші директоры Марк Дюрст : «басшылықпен жасалған келісімде кепілдік біржақтылық тәртіпте жүзеге асырылды» деп мойындады. Демек, жақсы жақтары да болды. АТК « Флипп Моррис» жұмысшыларының кәсіби деңгейі ТМД кәсіпорындарынан әлдеқайда жоғары екендігі байқалды. Демек, компания инженерлік- техникалық ұжымының біліктілігін көтерумен дереу айналысқандығы көрінеді.

Американдықтарды ішкі нарықтың келешегі ғана емес, сонымен қатар қолда бар күштерді барынша пайдаланып, шетел инвесторларына алғашқыда құрал-жабдықтарды түп-тамырымен жаңартуға асықпауға мүмкіндік берген, фабрикада орнатылған салыстырмалы жаңа технологиялық құрал-жабдықтар қызықтырды.

1994 жылы көктемінде жетекшілік өнімнің бәсекелестік қабілетсіздігінен өндірісті тоқтатуға мәжбүр болды. Барлығын арзан және заңсыз импорт толтырды. Марк Дюрсттің салық салу, акциз және басқа да мәселелерді шешу үшін премьер-министрмен, тіпті президентпен кездесулері қажет болды. «Филипп Морристің» билік жағынан заңсыз импорттан қорғауының бірте-бірте күшеюіне үміті ақтала бастады. 1994 ж. АШК 12 млрд темекі бірлігін, 1995 ж.-13 млрд., 1996ж.-13,855; 1997ж.-17, 397 млрд темекі бірлігін шығарды. Бүгінде компания жаңа өндірістік корпустар болып, темекі бірліктерін жылына 25 млрд көлемге дейін жеткізуді жоспарлап отыр.

Талқылауға арналған сұрақтар:

1. Темекі фабрикасы акциясының мемлекеттік пакетін сатудың басты себебі не?

2. Шетелдік инвестициялаудың аталмыш әдісі қаншалықты тиімді болды?

3. Жеке жобалар бойынша Қазақстанның ірі және әмбебап объектілерінің жекешелендіру процесі жайлы сіз не ойлайсыз?

Әдістемелік ұсыныстар. Семинар дайындықты ең алдымен статистикалық жинақтар мен нормативтік актілер мәліметтерін талдаудан бастау керек.«Экономикалық теория» курсынан әміршілдік-әкімшілдік және нарықтық экономиканың мәнін тағы бір рет қайталаңдар, орталықтан жоспарлау мен мемлекеттік реттеу арасындағы айырмашылықты айқындаңдар. «Макроэкономика» курсынан «Ұлттық шоттар жүйесі» тақырыбын қайталаңдар. Дұрыс шешім қабылдау үшін ертеректе өткізілген ремормалар нәтижелерін нақты білу қажет болғандықтан, ҚР экономикасын реформалау кезеңдері мен нәтижелеріне баса назар аударыңдар.

 

Тақырып бойынша тест тапсырмаларының сұрақтарына жауап беру:

1. Бірінші топтың ауыспалы қарым-қатынасының қозғалысы... байланысты:

A) бөлінудің тереңдетілуі мен еңбек кооперациясының тереңдеуімен;

B) жеке мешік фирмаларының ауысуымен;

C) әлеуметтік ортада қайта құрылуымен;

D) саясаттық ортада қайта құрылуымен;

E) барлық жауаптар дұрыс.

2. Ауыспалы экономикада мемлекеттік функцияның (Ғ) қосылымы болып табылады:

A) топтық экономика жағдайындағы мемлекеттік функция;

B) бұрынғыдан бас тарту және жаңа құқықтық ортаны құруға байланысты функциялар;

C) нарықтық экономиканы реттеу функциялары;

D) бұрынғыдан бас тартқан жаңа нарықтық ортамен байланысты функциялар;

E) барлық жауаптар дұрыс.

3. Трасформация мультипликаторы ретінде басшылық рөліне қосылмайды:

A) бюрократияландыру деңгейі;

B) басшылық құзыретінің деңгейі;

C) биліктің монополияландырылу деңгейі;

D) басшылықтың қызығушылық деңгейі;

E) барлық жауаптар дұрыс.

4. Мемлекеттік қадағалаудың функционалдық жүйесінің негізгі бағыттарына жатпайтындар:

A) мемлекеттік реттеудің ғылыми қамтамасыз етілуі;

B) күнделікті басшылық;

C) нарықтық өзіндік реттеу әдістерімен қолданылатын мемлекеттік реттеу әдістерін өңдеу, қолдану, түзету;

D) кадрларды топтау;

E) барлық жауаптар дұрыс.

5. Ауыспалы кезеңде мемлекеттің реттеу және жұмылдыру рөлінің күшеюіне қосылмайды:

A) ахуалдық мемлекеттік басқарудан бағдарламалық-мақсаттық және стратегиялық басқаруға ауысу;

B) адамның азаматтық және жеке бостандық базаларын шектеу;

C) жеке меншікті мемлекеттік қорғау;

D) барабар құқықтық база құру;

E) бұзақылықпен күресудің басым бағыты.

6. Фиасконың негізгі факторларына, мемлекеттік реттеудің тиімсіздігіне... жатқызылады:

A) ақпараттың жетіспеушілігі мен оның құртылуы;

B) салық салудың артықшылығы немесе жетіспеушілігі;

C) билікті шамадан тыс қолдану;

D) уақытша лагтардың болуы;

E) барлық жауаптар дұрыс.

7. Топтық экономиканың трансформация ұстамдылығынан нарықтығына жатады:

A) салық салу жүйесінің ұстамдылығы;

B) экономикалық дағдарыстың тереңдетілуі;

C) әлеуметтік тұрақсыздықтың күшеюі;

D) аномия мәселелері мен «тосын жағдайлар» эффектісінің күшеюі;

E) барлық жауаптар дұрыс.

8. Экономикада әлеуметтік тұрақсыздықтың күшею факторларына жатпайды:

A) қоғам стратификациясы;

B) кіріс деңгейінің көпке артта қалуы;

C) үйшаруашылығы қоры инвестицияларының жоғарғы деңгейі;

D) қоғамдық көзқарастар поляризациясы;

E) барлық жауаптар дұрыс.

9. Дағдарысқа қарсы басқару кезеңдерінің обьективті шекараларын белгілеудің:

A) стратегиялық және ахуалдық мақсаттар ауқымы мен сипаты;

B) экономикаға мемлекеттің араласу деңгейі;

C) бәсекелестік пен бәсекелес ортаның болуы;

D) барлық жауаптар дұрыс;

E) барлық жауаптар дұрыс емес.

11-ТАҚЫРЫП. ҚОҒАМДЫҚ ӨМІРЛІК ІС- ҚИМЫЛ САЛАЛАРЫН МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ ЖӘНЕ САЛААРАЛЫҚ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ

Дәрістің мән мәтіні

Мақсаты: Экономиканы мемлекеттік басқару түсінігін анықтау, экономика саласындағы мемлекеттік басқару рөлін қарастыру, әлеуметтік қатынастар саласын және әлеуметтік-мәдени саланы мемлекеттік басқару міндеттерін және жағдайын білу, әкімшілік-саяси саладағы мемлекеттік басқару және саларалық мемлекеттік басқару жолдарымен танысу

Дәріс жоспары

1. Экономика саласындағы мемлекеттік басқару.

2. Әлеуметтік қатынастар саласын және әлеуметтік-мәдени саланы мемлекеттік басқару.

3. Әкімшілік-саяси саладағы мемлекеттік басқару.

4. Саларалық мемлекеттік басқару

 

Негізгі түсініктер:экономиканы мемлекеттік басқару, экономикадағы мемлекеттің рөлі

 

Тақырыптың мазмұны:

1.Экономиканы мемлекеттік басқару өнеркәсіпті, ауыл шаруашылығын, құрылысты, көлікті, қаржы мен бірсыпыра мәселелер бойынша экономикаға (мысалы, экология) жанасатын, кейбір өзге де қатынастарды басқару болып көрінеді. Экономика аясындағы мемлекеттік басқарудың басты міндеті – материалдық өндірістің өсуі мен өнімдер өндіруді молайтуды қамтамасыз ету. Ақыр соңында, бұл олар мен олардың топтары арасындағы қоғамдық өнімді бөлу аса әртүрлі болса да, бай және кедей адамдар бар екендігіне қарамастан, адамдардың қажеттіліктерін қамтамасыз ету үшін жасалады. Экономиканы басқару үдерісі көптеген мәселелерді (шаруашылықтардың үйлесімділігін қамтамасыз ету, аз шығын жұмсай отырып, өндіріс пен қызмет көрсету тиімділігін арттыру) шешуді жорамалдайды. Бұған әртүрлі әдістермен, оның ішінде экономикалық (мысалы, мемлекеттің кейбір салалар үшін жеңілдіктер жасауы, соның нәтижесінде капитал салаға құйылады, аталған салалардағы өндіріс өседі) және әкімшілік (билік ету) әдістерімен (лицензия беру және беруден бас тарту, өндірушілерге, мысалы өнімдер сертификациясына қойылатын талап және т.б.) қол жеткізіледі.

Бұрындары мемлекеттің экономикалық қызметтері мен экономиканы мемлекеттік басқару жүйесінің жекелеген элементтері қарастырылған болатын. Алайда жалпы алғанда «экономиканы мемлекеттік басқару» неғұрлым кең түсінік және оны экономика саласындағы мемлекет қызметтерімен шектеуге болмайды.

Басқару адамдардың жалпы қоғамдық жүйесі мен оның жекелеген буындарына жүйелік, саналы және мақсатты ықпал ету процесін білдіреді. Оны тәжірибелік іс-әрекет процесі ретіндегі басқаруда қолданылатын тұжырымдамалар, теориялар мен қағидалар, тәсілдер мен формалар түріндегі реттелген білім жүйесі деп те қарастыруға болады.

Экономикадағы мемлекеттің рөлі төмендегі екі топтың біріне жатқызуға болатын оның қызметтерінде нақтыланады:

1. Нарықтың тиімді әрекет ету шарттарын жасау қызметтері;

2. Нарықтық реттеуіштер әрекеттерін толықтыру мен түзету қызметтері.

Бірінші топқанарықтық шаруашылықтың жұмыс істеуінің құқықтық базасын қамтамасыз ету қызметтері мен нарықтық ортадағы басты қозғаушы күш ретіндегі бәсекелестікті қорғау және ынталандыру қызметтерін жатқызуға болады.

Екінші топқа табыстарды қайта бөлу қызметі, ресурстардың бөлінуін түзету, экономикалық тұрақтылықты және экономикалық өсімді ынталандыруды қамтамасыз ету қызметі жатады.

Экономиканың жұмыс істеуінің құқықтық базасын қамтамасыз ету, негізінен, әрекет етуші шаруашылықта заңнаманың қолданылуын бақылау және оған жеке түзетулерді енгізу жолымен жүзеге асырылады. Шаруашылық заңнамасы туралы сөз қозғағанда оның меншік құқықтары мен келісім-шарттарды сақтау кепілдіктерін нақты анықтап, коммерциялық банктер, биржалар мен инвестициялық қорлар сияқты нарықтық шаруашылық институттарының іс-әрекеттерін реттеу қажеттілігін айта кету керек. Шаруашылық жүргізудің құқықтық негізі тұрақты болуы тиіс. Шаруашылық заңнамасында тұрақты түрде айтарлықтай өзгерістердің болуы шаруашылық субъектілеріне ертеңгі күнге деген сенімсіздік тудыра отырып, экономикаға жағымсыз ықпал етеді. Сонымен қатар, ол қоғамдық өмірде болып жатқан кез келген объективті өзгерістерді бейнелеп, жаңа күн талаптарына сәйкес келуі керек. Осылайша, осы мәселеде шаруашылық заңнамасы тұрақтылығының талаптары мен экономиканың трансформациялануы кезеңінде әсіресе тереңдей түсетін оны жетілдіру қажеттілігі арасында объективті қайшылық туындайды.

Әлеуметтік өмірмен тығыз байланыс жасау барысында күрделене түсетін экономиканың басты мәселелерінің бірі – табыстарды бөлудегі теңсіздік мәселесі болып табылады. Халықтың табысын қайта бөлудің негізгі арналары – жеке табысқа үдемелі салық салу және трансферттік төлемдер жүйесі. Мұнда теңсіздікті азайтудағы басты рөлі трансферттік төлемдерге тиесілі. Салық үдемелігін арттыру мүмкіндіктері айтарлықтай шектеулі. Салық салудың үдемелігін айтарлықтай арттыру жоғары табыс алуға деген ынтаны төмендетеді, сол арқылы ұлттық экономиканың дамуына жағымсыз ықпал ететін капиталдың шетелге ағылуын ынталандырады.

Табыстарды қайта бөлу арнасы ретінде трансферттік төлемдерді пайдалану мүмкіндігі де шектеусіз. Жұмыссыздық бойынша немесе халықтың нашар қамтылған топтарына жәрдемақы төлеу көлемі мен ұзақтығын айтарлықтай арттыру еңбек етуге деген талапты төмендетеді, ал бұл экономика мен қоғамдағы әлеуметтік ахуалға жағымсыз ықпал етеді.

Табыстарды қайта бөлу саясаты халықтың жоғары және төменгі табысты топтары арасындағы алшақтықты қысқартуға бағытталған (бірақ тек іскерлік белсенділікті бәсеңдетуге жағымсыз әсер етпейтін деңгейде ғана).

Нарықтық механизмдердің сыртқы әсерлерімен қатар жүретін өндіру туралы сөз қозғалғанда ресурстардың тиімді бөлінуін қамтамасыз етпейтіні белгілі екенін айтпай кетуге болмайды. Мұндай жағдайларда мемлекет ресурстардың бөлінуін түзету қызметін атқарады. Осындай түзетулерді жүзеге асырудың дәстүрлі әдістеріне қоршаған ортаны ластауға тыйым салатын әкімшілік шектеулер мен стандарттар орнатуды, арнайы салықтар мен демеу қаржылар жүйесін, қоғамдық игіліктер өндірісін қаржыландыруды немесе олардың өндірісін тікелей басқаруды жатқызуға болады.

Мемлекеттік басқарудың тұрақтандырушы қызметі бюджеттік, фискалды және ақша-несие саясатының дәстүрлі әдістерінің көмегімен жүзеге асырылады. Бұл жерде мемлекет алдында аталмыш басқару әдістерін қолдануда «жұмсақтық» пен «қатаңдықты» тиімді үйлестіру мәселесі тұрады.

Экономиканы мемлекеттік басқару жүйесіндегі аса өзекті мәселелердің бірі – экономикалық өсімді ынталандыру болып табылады. Әлемдік тәжірибе фундаменталды ғылымды қаржыландыру өсімді ынталандырудың шынайы әрекет етуші жанама тетіктері болып табылатынын көрсетті, ол, өз кезегінде, ҒТП-ны жылдамдатуға, салық ауыртпалығын азайтуға (іскерлік белсенділікті арттыруға, техникалық прогресті ынталандыруға және инвестициялар өсімін ынталандыру құралы ретінде ақша-несие саясатын белсенді пайдалануға) оң ықпал етеді.

Мемлекет өзінің реттеуші қызметтерін әкімшілікжәнеэкономикалықәдістер көмегімен атқарады. Әміршіл-әкімшіл экономика үшін реттеудің әкімшілік шараларының басым болуы тән болып саналады. Ал нарықтық экономиканы мемлекеттік реттеу жүйесі, керісінше, экономикалық әідстерді пайдалануға негізделеді.

Әкімшілік немесе тікелей реттеу әдістері шаруашылық субъектісін таңдау еріктігін шектейді. Мысалы, өндірілетін өнім көлемі мен ассортименті бойынша директивті жоспарлы тапсырмалар немесе тауарлар мен қызметтер, орталықтан бекітілген бағалар, жоспарлы экономикадағы әкімшілік реттеу әдістері ресурстардың баламалы пайдаланылуына жол бермейді. Ал мемлекеттік реттеудің экономикалық және жанама әдістері кәсіпкерлік таңдау еріктігін шектемейді. Мысалы, бизнеске салықты төмендету немесе есептік пайыз мөлшерлемесінің төмендеуі өндірістің өсімі мен кәсіпорындардың инвестициялық белсенділігін арттыруға бағытталған экономикалық реттеу әдістері болып табылады. Соңғылары басқа жол болмағаннан емес, өндірістік бағдарлама мен инвестицялық саясатты таңдауда толық ерікті болғандықтан капитал салымдары мен өндіріс көлемін арттырады. Салықтар мен есептік пайыз мөлшерлемесін төмендету, өндіріс пен инвестициялар өсімін бұрыңғыға қарағанда, неғұрлым тиімді етеді. Осылайша, экономиканы мемлекеттік басқарудың нарықтық тетіктері іскерлік белсенділікті ынталандыруға, азаматтардың еркіндіктерін кеңейтуге бағытталған.

Әкімшілік және экономикалық реттеу әдістері арасындағы айырмашылық белгілі кезеңге дейін шартты болып табылады. Кез келген жанама реттеуішті іске араластыру үшін мемлекеттік органдардың соған сәйкес алдын-ала әкімшілік шешімі қажет, мысалы, салық мөлшерлемелерін өзгерту туралы шешім, Орталық банктің мемлекеттік облигацияларды сатуы барысында салық жеңілдіктерін ұсыну туралы шешім, бұл жағдайда кез келген экономикалық реттеуіштер әкімшіліктендіру сипатына ие болады. Сондай-ақ кез келген әкімшілік реттеуіш шаруашылық субъектілерін қандай да бір шараларды жүзеге асыруға тікелей мәжбүрлей отырып, тәуелді болып табылатын экономикалық процестерге жанама ықпал етеді. Мысалы, бағаның әкімшілік әдіспен көтерілуі олардың жаңа деңгейін тікелей анықтап қана қоймай, сондай-ақ бағалар арқылы сұраныс пен ұсыныс деңгейіне жанама ықпал етеді, сол себепті осы жағдайда кез келген әкімшілік реттеуіштер экономикалық, жанама реттеуіштерге тән сипаттарға ие болады деуге болады. Дегенмен де, жоғарыда қарастырып отырған өлшемдер, тәжірибеде, тәртіп бойынша, экономикалық әдістерді әкімшілік әдістерден еш қиындықсыз бөліп қарастыруға мүмкіндік береді. Оларды бөліп қарастыру экономикалық қатынастар табиғаты тұрғысынан маңызды болып табылады.

Әкімшілік реттеу әдістері нарық табиғатына қарама-қайшы болып көрінеді, олар сәйкес нарықтық реттеуіштер әрекеттеріне тосқауыл болады. Егер, мысалы, кәсіпорынға шығарылатын өнім көлемі мен шикізатты жабдықтау, мөлшерлеу директивті түрде анықталып берілген болса, онда ол өнім көлемін арттыру немесе кеміту жолымен нарықтық конъюнктура өзгерісіне әрекет ете алмайды. Әкімшілік реттеу әдістерінің әрекет ету саласы неғұрлым жоғары болса, соғұрлым таралу саласы тар болып, нақты нарықтық қатынастар тиімділігі төмен болады.

Ал экономикалық реттеу әдістері, керісінше, нарық табиғатына бара-бар. Олар нарық конъюнктурасына тікелей әсер етіп, сол арқылы тауарлар өндірушілер мен қызметтер көрсетушілерге, тұтынушыларға жанама түрде ықпал етеді. Мысалы, трансферттік төлемдердің артуы сұранысты арттыра отырып, тұтынушылық тауарлар нарығының конъюнктурасын өзгертеді, ал, ол өз кезегінде, бағаларды көтеріп, тауар өндірушілерді ұсыныс көлемін арттыруға мәжбүрлейді. Экономикалық басқару әдістері, осылайша, нарықтық механизмдер арқылы нарыққа ықпал етеді.

Алайда, мемлекеттік реттеу тек әміршіл экономика шеңберінде ғана жүзеге асады деп есептеу қате болады, керісінше, нарықтық экономика шеңберінде мемлекеттің реттеуші рөлі одан да көбірек қажет бола бастайды. Нарық жағдайында мемлекеттің алдына мынадай күрделі мәселе қойылады: біріншіден, ол экономикалық тетіктер көмегімен нарықтық жүйенің қызмет етуіне жағдай жасап, оны жеңілдетуі керек, ал екінші жағынан, артық әрекетімен осы жүйені бұзбауы керек. АҚШ және Франция сияқты индустриалды дамыған мемлекеттердің мысалдары осындай алтын нүктеге жету мүмкін екендігін дәлелдейді.

 

2. Қоғам өмірінің әлеуметтік аясына еңбек, денсаулық сақтау, білім беру, ғылым, мәдениет, өзге де әлеуметтік қатынастар кіреді. Оларды көбінесе экономикалық және саяси қатынастардан бөліп алу өте қиын (мысалы, еңбек бұл әлеуметтік құбылыс қана емес, сонымен бірге аса маңызды экономикалық категория, ал әлеуметтік ұжымдардың қатынасы көбінесе саяси сипатқа ие).

Қазіргі таңдағы экономикалық ғылымда «әлеуметтік бағдарланған экономика» және оған жақын «әлеуметтік бағдарланған нарықтық шаруашылық» терминдері жиі қолданылады.

Соғыстан кейінгі германиялық экономиканың реформаторы, «Барлығы үшін игі жағдай» атты кітаптың авторы Людвиг Эрхард ғылыми айналымға енгізген аталмыш категориялар өзінің құрылымы, табыстарды бөлу әдістері, мемлекеттік басқарудағы мақсатты бағдары халықтың әл-ауқаты мен халықтың өмір деңгейін арттыруға бағытталған экономиканы сипаттайды.

Мұнда мемлекеттің әлеуметтік процестерге ықпалы мен оның аталмыш процестерге қатысуы халықтың нашар қамтылған топтарын экономикалық қолдаудан, әлеуметтік салалар мен әлеуметтік бағдарламаларды мемлекеттік қаржыландырудан ғана құралмайтынын ескеру қажет. Мемлекеттің әлеуметтік саясаты әлеуметтік құқықтармен және елдің конституциясымен, қолданыстағы заңдарымен кепілдендірілген азаматтардың бостандығын қамтамасыз ету дегенді білдіреді. Мемлекеттің қатысу қажеттілігі мынадан тұрады: әлеуметтік объектілер өндірістік, сауда объектілеріне қарағанда аз экономикалық тиімділік әкеледі, немесе таза экономикалық көзқарас тұрғысынан мүлде рентабельді емес болып табылады.

Әлеуметтік объектілер мен процестерді мемлекеттік басқару формалар мен әдістердің, институттар мен құралдардың кең жиынтығына сүйенеді.

Мемлекеттік ұйымдардың, біріншіден, әлеуметтік салаға, әлеуметтік мұқтаждықтарға бағытталатын мемлекеттік ресурстарды тікелей басқаруын, екіншіден, мемлекеттің жанама ықпал ету арқылы әлеуметтік объектілер мен процестерді жанама мемлекеттік реттеуін бөліп қарастыру керек.

Әлеуметтік объектілер мен процестерді мемлекеттік басқарудың әмбебап құралы – Конституция, Азаматтық кодекс, түрлі басқару деңгейлерінде әлеуметтік саладағы әрекетті реттейтін әлеуметтік заңнама. Мемлекет тарапынан әлеуметтік процестерді құқықтық реттеуге президент жарлықтары және үкіметтік қаулылар түріндегі нормативтік-құқықтық актілерді қабылдау жатқызылады.

Экономиканы мемлекеттік басқарудың бастапқы тармағы – ұзақ, орта және қысқа мерзімді әлеуметтік бағдарларды орындау түрінде іске асырылатын әлеуметтік мақсат.

Ұзақ мерзімді тұжырымдамалар – бұл жалпылама ұлттық идеяға сүйенетін мемлекеттік әлеуметтік доктринаны өңдеу.

Орта мерзімді перспективадағы мемлекеттік әлеуметтік мақсат мақсатты әлеуметтік нормативтерді орындауға сүйенеді: табыс пен тұтыну, еңбекақы төлеу, зейнетақы мен жәрдемақы төлеу, жанұя мүшесіне шаққандағы орташа табыстар, күн көріс минимумы, негізгі игілік, қызметтер түрін тұтыну көлемі, осы көрсеткіштер қарқынын ескере отырып, тұрғын-үймен қамтамасыз ету.

Қысқа мерзімді мемлекеттік әлеуметтік мақсат мемлекеттік бюджетпен, бюджеттен тыс әлеуметтік қорлармен, мемлекетпен іске асырылатын әлеуметтік саясат шараларымен бекітілген, мемлекет кепілдендіретін жақын уақытқа арналған әлеуметтік тұрғыдан алға жылжу деңгейін анықтауға бағдарланған.

Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, әлеуметтік мақсаттарды ғылыми бекіту және әлеуметтік болжамдау, жақын және алыс болашаққа әлеуметтік даму бағдарламаларын негіздеудің айтарлықтай әрекет етуші құралы болып табылады.

Мемлекеттік әлеуметтік бағдарламалар уақыт пен кеңістік бойынша, атқарушылар мен жалпы мемлекеттік, салалық, аймақтық ауқымдағы бірегей, ірі әлеуметтік мәселені шешуге бағытталған шаралар ресурстары бойынша тәуелді болып көрінетін шаралар жиынтығын білдіреді.

Қорыта келе, әлеуметтік қатынастар жүйесіндегі мемлекеттік басқарудың неғұрлым маңызды элементі – еңбек қатынастарын мемлекеттік реттеуге тоқталамыз. Еңбек процестері өзінің мәні бойынша экономикада болып жатқан іргелі (фундаменталды) процестер қатарына жатқызылады. Белгілі өндіріс факторы ретінде еңбекті пайдалану, мемлекетті жоғары өнімділік, қайтарымдылық тұрғысынан қызықтырады.

Мемлекет еңбекпен қамтылуды қамтамасыз етуге және жұмыссыздық мәселелерін шешуге қызығушылық танытады және белгілі деңгейде жауап береді. Ол еңбек нарығын реттейді, жұмыс күшінің сұранысы мен ұсынысына ықпал етеді, еңбекақы төлеу мәселесіне ерекше назар аударады. Осының барлығы, яғни еңбекті және жұмысбастылықты басқару, еңбек қатынастарын реттеу мемлекеттік басқарудың ажырамас бөлігін құрайтынын дәлелдейді.

Еңбек процестері мен жұмысбастылықты мемлекеттік реттеу, нәтижелілік пен тартымдылықты арттыру, еңбек жағдайын жақсарту, еңбекке деген қажеттілікті қанағаттандыру, ұтымды жұмысбастылықты қамтамасыз ету, жұмыссыздарды әлеуметтік қолдау мақсатында еңбекке, еңбек нарығына, еңбекақыға, еңбек қатынастарына мемлекеттік ықпал етудің әдістері мен құралдарының кең жиынын білдіреді. Мемлекет тарапынан еңбекті реттеу әдістері мен механизмдері елдің қоғамдық-саяси, әлеуметтік-экономикалық жүйесінің сипатына айтарлықтай түрде тәуелді болады.

 

3.Әкімшілік-саяси саладағы мемлекеттік басқару қауіпсіздік, ішкі істер, әділет, шетел істері, төтенше жағдайлар, заңдылықты қадағалау (прокуратура қызметі) саласындағы басқаруды қамтиды.

Басқару объектісі ретінде ел қауіпсіздігі – әскери шабуыл жасау жағдайында Қарулы күштерді пайдалануды қоса алғанда, әскери қорғанысты жүзеге асыру бойынша мемлекет пен қоғамдық ұйымдардың іс-қимылы процесінде қалыптасатын қоғамдық қатынастар саласы болып көрінеді. Қорғаныс саласындағы басқаруды ұйымдастыру елдің әскери қорғанысын тәжірибеде жүзеге асыруды қамтамасыз етуден тұрады; осы мақсаттарда мемлекеттік органдар қоғамдық ұйымдардың белсенді қатысуымен саяси, әскери, құқықтық, ұйымдық, материалдық-техникалық, моралдық-психологиялық сипаттағы өзара байланысты іс-шаралардың күрделі кешенін жүзеге асырады.

Ел қорғанысы саласындағы басқаруды ұйымдастырудың негізгі кезеңі - әскери құрылыс болып табылады, ол қабылданған әскери доктринадағы Қарулы Күштерді қалыптастыру, оларды басқару бойынша елдің ұйымдық іс-қимылын білдіреді. Әскери құрылыстың мән-мазмұнымен оның арнайы қызметтерінің жүйесі байланысты болып келеді, олар:

1) Қарулы Күштердің ғылыми-негізделген құрылымын қамтамасыз ету;

2) Қарулы Күштерді басқару органдарының жүйесін құру, басқару бойынша қызметтер мен өкілеттіктерді нақты бөлу;

3) әскерді іріктеу мен әскери қызметті өтеу тәртібінің сәйкес тәсілдерін таңдау;

4) әскери тәрбие мен оқыту формаларын және әдістерін үздіксіз жетілдіру;

5) әскерлерді материалдық-техникалық қамсыздандыру;

6) жастарды Қарулы Күштердегі қызметке дайындау;

7) халықтың, елдің қауіпсіздікке қабілеттігін нығайтуға қатысу дәрежесін анықтау;

8) азаматтық қорғанысты басқару.

Елдің әскери ұйымдастырылуы өзінің мақсаттары мен қызметтері бойынша әртүрлі болып келетін мынадай әскери құрылымдарды қамтиды: Қарулы Күштер; шекаралық әскерлер; ішкі әскер; теміржол әскерлері. Мемлекеттік билік пен басқарудың жоғарғы органдары қорғанысты нығайтудың түбірлі мәселелерін қарастырып, шешеді; қорғанысты ұйымдастыру негздерін бекітеді; әскери құрылыстың негізгі бағыттарын анықтап, жоспарларын бекітеді; әскери доктрина мәні мен ережесін қалыптастырып, бекітеді; мемлекеттің әскери жүйесін орнатады.

Мемлекеттік қауіпсіздік — бұл саяси, экономикалық негіздің және мемлекеттік шекараның мықтылық, мызғымастық жағдайы. Басқару объектісі ретінде мемлекеттік қауіпсіздікті қорғау, қол сұқпаушылық пен мемлекеттік шекараны қорғау мақсатына ие мемлекеттік органдар мен қоғамдық ұйымдар іс-әрекетінің процесінде қалыптасатын қоғамдық қатынастар саласын білдіреді.

Әділет саласындағы басқару — бұл мемлекеттік басқару органдары жүзеге асыратын және халық соттарын, жоғарғы соттарды, нотариалды орган қызметтерін, сот-сараптама мекемелерінің қызметтерін тәжірибелік басқарудан құралатын атқарушы және бұйрық беру іс-әрекеті және т.б. Осы іс-әрекеттің мазмұны, оның мақсатты тағайындалуы – мемлекеттің құқық қорғау қызметін жүзеге асыру болып табылады.

Көрсетілген саланың басты ерекшелігі – басқару объектілерінің құқықтық жағдайының ерекшелігі. Әділет саласындағы осындай басқару объектілеріне мемлекеттік органдар, әділет мекемелері мен қоғамдық ұйымдар жатады. Олардың барлығы өзінің тағайындалуы, құрылу тәсілі, өкілеттік сипаты бойынша айрықшаланады.

Соңында, сыртқы (шет ел) істері саласындағы мемлекеттік басқару мемлекеттік билік пен басқарудың жоғарғы органдарымен, сондай-ақ сыртқы істер Министрлігімен жүзеге асырылады. ҚР сыртқы саяси стратегиясының басты мақсаты – халықтың еңбек ету мүмкіндігін қамтамасыз етуден тұрады. Сондықтан, халықаралық аренадағы басты іс-қимыл бағыты – ядролық қауіпке қарсы күрес, қауіпсіз әлемге қол жеткізу үшін күрес болып саналады.

 

4.Өнеркәсіптің салааралық құрылымында елдің индустриалды даму деңгейі мен оның экономикалық дербестігінің деңгейі, өнеркәсіптің техникалық қамсыздандыру дәрежесі мен жетілген салааралық құрылымы белгілі дәрежеде өнеркәсіптік өндірістің тиімділігін сипаттайды.

Алайда көптеген министрліктер мен ведомстволар салалар шеңберлерінен шығып кетеді, әртүрлі бейіндегі объектілерді басқарады, не бірдей объектілер әртүрлі министрліктердің (мысалы, машина жасау өнеркәсібі құрылыс, байланыс, құрылыс және т.б. басқаратын министрліктер мен ведомстволардың қарамағында) бағыныштылығында болады. Басқалай айтқанда, кейбір министрліктер ведомстволық үстінен қарайтын сипаттағы өкілеттіктерді иеленеді, аталған министрлік жүйесіне кірмейтін объектілерге қатысты кейбір функцияларды жүзеге асырады. Бұл функциялар үйлестіруші (жекелей алғандағы министрліктердің іс-қимылындағы келіспеушіліктерді еңсеру үшін) болуы мүмкін, сол және басқалар аталған министрліктің ведомстваның) бейініне сәйкес келсе де, бұл функциялар міндеттеуші де болуы мүмкін.

Үйлестірілетін объектілердің үйлестіру субъектілеріне ұйымдасқан түрде бағындырылмағандығы, алайда өзінің іс-қимылын онымен келісуге тиіс екендігі, салааралық үйлестірудің мәні болып табылады. Үйлестіруші органдар сол мезгілде, осындай объектілерге қатысты міндетті сипаттағы шараларды (бірақ, үйлестіру мақсаттарында ғана емес) қабылдауы мүмкін. Бұл – функционалдық салааралық реттеу. Салааралық басқарудағы үйлестіруге қатысты міндеттеуші шаралар әдетте бақылаумен және «қадағалаумен», әкімшілік жаза қолдану құқығымен байланысты.

Қазіргі таңда өнеркәсіп салалары мынадай кешендерге біріктірілген:

1. жанармай-энергетика кешені;

2. металлургия кешені;

3. машина жасау;

4. химия-орман;

5. агроөнеркәсіптік;

6. әлеуметтік (жеңіл өнеркәсіптегі халық тұтынатын тауарлар өндіру);

7. құрылыс кешені (құрылыс материалдарының өнеркәсібі).

Жанармай-энергетика кешені (ЖЭК) өнеркәсіптің, энергетиканың көмір және газдың, мұнайдың біріктірілген жүйесін, халық шаруашылығының жанармай, жылу мен электр энергиясына деген қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатымен біріктірілген энергетика және өзге де салаларының біріктірілген жүйесін білдіреді. Металлургия кешені қара және түсті металлургияның, металлургия, тау-кен, машина жасау мен жөндеу базасы салаларының біріктірілген жүйесін білдіреді. Экономиканың дамуында машина жасау кешені бірінші орын алады. Машина жасау кешені, еңбек құралы ұдайы өндірісінің бірегей процесіне органикалық түрде біріктірілген машина жасау, металл өңдеу, жөндеу өндірісі салаларының жиынтығын білдіреді және индустрияның көп салалы секторы болып табылады. Жалпы машина жасау, электр техникасы мен радиоэлектроника, көлік машиналарын жасау, сонымен қатар ЭЕМ мен кеңселік құрал жабдық кешеннің басым салалары болып саналады. Агроөнеркәсіптік кешен (АӨК), өзге салааралық кешендермен салыстырғанда оның құрамына түрлі технологиялар мен экономиканың өндіріске бағытталған салаларының кіруімен сипатталады. АӨК — бұл ауыл шаруашылығының, өңдеуші өнеркәсіп салаларының, жабдықтаудың, микробиологиялық өнеркәсіптің, ауыл шаруашылығы машиналарын жасаудың, жеңіл және тамақ өнеркәсібі машиналарын жасаудың, ауыл шаруашылық техникасын жөндеудің, тамақ өнеркәсібі салалары құралдарының, халық шаруашылығының өзге салаларының біріктірілген жүйесі. Бұған ыдыс материалдарын өндіруді, минералды тыңайтқыштар өндіруді, өндірістік объектілер құрылысын жатқызуға болады. Құрылыс кешені құрылыс, құрылыс материалдары өнеркәсібі, машина жасау саласының, жөндеу базасының (халық шаруашылығының салаларына біріктірілген негізгі қорлардың әрекет етуін қамтамасыз етуге бағытталған) біріктірілген жүйесін білдіреді. Құрылыс кешені мердігерлік және субмердігерлік құрылыс-монтаждау ұйымдарының күрделі салааралық жүйесі ретінде қалыптасқан. Құрылыс кешенін құру өндірістік, тұрғын үй және әлеуметтік-тұрмыстық құрылыс салу көлемінің тұрақтылығы мен ұлғаюына, капитал салымдары құрылымының жетілдірілуіне, олардың шоғырлануына ықпал етті.

Республиканың өнеркәсіптік өндірісінің қалыптасқан құрылымы әркелкілігімен, тұтыну заттарын өндірумен салыстырғанда онда өндіріс құралдарының басым болуымен сипатталады. Қазақстанның бай да салыстырмалы арзан табиғи ресурстары өңдеу және қайта өңдеу салаларының басым түрде дамуымен, қоғамдық еңбек бөлінісі шеңберінде өнеркәсіптік мамандануға ықпал етті. Дайындық деңгейі жоғары өнімді шығару, жекелей алғанда, халық тұтынатын тауарлар өндіру көлемі айтарлықтай зор емес және ол, негізінен, импорттық материалдық ресурстарға негізделеді. Осының барлығы ұлттық табысты қалыптастырудың негізі болып табылатын ұдайы өндіріс кешенін құруға бағытталған мемлекеттік салааралық басқарудың тиімді механизмін құруды талап етеді.

Салааралық басқару процесінің қағидалары мен негізгі мазмұны заңдар, жарғылар, даму бағдарламалары, экономикалық және әлеуметтік саясаттар арқылы жүзеге асырылатын экономиканы реттеудің әмбебап құралдарын қамтиды (ақша-қаржы механизмін, фискалдық саясатты, жұмысбастылық саясатты, әлеуметтік саясатты, яғни реттеудің макро- және микроэкономикалық құралдарын) қамтиды.

Салааралық кешенді мемлекеттік басқару жүйесін қалыптастыру барысындағы маңызды жағдай – шетелдің дамыған елдерінде кеңінен таралған кластерлік тәсілдемені пайдалану болып саналады. Салалық талдауда пакет, блок дегенді білдіретін «кластер» түсінігін алғаш рет М. Портер енгізген болатын. Экономикалық мағынада «кластер» бір-бірінің бәсеке қабілеттігінің артуына ықпал ететін өзара байланысты салалардың қауымдастығын білдіреді.

Ондаған елдердің 100 саласын зерттеу негізінде М. Портер мынаны атап көрсеткен болатын: олардың кейбіреулерінің табыстылығы айтарлықтай дәрежеде елде, нарықта бәсеке қабілетті болып табылатын ұқсас салаларды жабдықтаушылардың болуына тәуелді болады. Бәсеке қабілеттілік нарықта табыс табатын фирманың ортасына жақын таралу қасиетіне ие. Мұндай фирманы кластердің негізін қалаушы деп атауға болады, ол өзінің бәсеке қабілеттігін жабдықтаушыларға, тұтынушыларға, бәсекелестерге жұқтырады. Нарықта үлкен табысқа жеткен кластердің негізін қалаушы-компания жабдықтаушыларға қатаң талаптар қояды, оларды жабдықталатын шикізат сапасын арттыруға және өз бәсеке қабілеттігін арттыруға мәжбүрлейді. Әрі қарай технологиялық тізбек бойынша кластердің негізін қалаушы-компанияның жоғары сапалы өнімін ұқсас салалардың компаниялары пайдаланып, бәсеке қабеліттіктерінің негізіне айнала алады. Осылайша, негізгі фирмамен технологиялық тізбекте болатын жабдықтаушы-компаниялар да, тұтынушы-компаниялар да, одан ұтысқа ие болады. Әлемдік нарықта жетекші болып табылатын жергілікті компаниялар шығаратын сапалы өнімнің тұтынушысы болып табылатын ел халқы да қолайлы жағдайға ие болады.

Сонымен қатар, күшті қарсыласымен күресу тәжірибесі бар негізгі компанияның бәсекелестері белгілі бір пайда табады. Кластер ішіндегі бәсекелестер ішкі нарықтағы қатаң күрес нәтижесінде бір-біріне сүйеніп, бизнестің ортақ идеясына бірігу арқылы, ел шекарасынан тыс бірегей қорғаныс ретінде қызмет ете алады. Өз кезегінде, алдыңғы қатарға ұмтылған жабдықтаушылар, тұтынушылар мен бәсекелестер, негізін қалаушы компанияның бәсеке қабілеттігінің артуын ынталандырады. Нәтижесінде, бір елде немесе белгілі аймақта тұтынушылардың, бәсекелестердің негізгі жиыны құрылып, неғұрлым білікті кадрлардың, ілгеріңді технологияның, мамандандырылған ақпараттың, белгілі саладағы кәсіби дағдылардың шоғырлануына ықпал етеді. Фирманың іс-қимылымен байланысты және олардың тиімділігінің артуына ықпал ететін ұйымдар да (университеттер, ғылыми-зерттеу зертханалары, стандарттау мен сертификаттау жөніндегі агенттіктер, сонымен қатар сауда бірлестіктері) қарқынды дамитын болады.

Осылайша, кластер, яғни, бір бірінің бәсеке қабілеттігінің артуына өзара ықпал ететін тығыз байланысқан салалардың географиялық көршілес компанияларының қауымдастығы құрылады. Күшті деңгейлес және сатылас байланыстары бар салалар, компаниялар кластерді құраушы оның элементтері болып табылады. Кластерлер: ірі, орта және шағын түрлі көлемдегі кәсіпорындардан құрыла алады. Салааралық және салаішілік байланыстардың даму дәрежесіне байланысты кластерлер қамту кеңдігі мен даму деңгейі бойынша айрықшаланады. Кластерлерді кез келген географиялық бірлік деңгейінде: мемлекет, облыс, қала, ауылға бөліп қарастыруға болады. Олар дамыған және дамушы елдер экономикасында пайдаланылады.

Қазіргі таңда дамыған елдердің үкіметтері кластерлердің қалыптасуы мен даму мәселесіне ерекше назар аударатынын айта кету керек, ол бұрыңғыдай елдер немесе салалар бойынша емес, сарапшыларды белгілі кластерлер бойынша дайындаудан байқалады. Сонымен қатар, дамыған елдердің үкіметтері мен трансұлттық компаниялары кластерлік тәсілдемені әлемдік ауқымда жүзеге асыруға ұмтылады. Осы мақсатта олар қаржылық, материалдық, интеллектуалдық ресурстар иелерінің бағдарларын нығайтады.

Қандай да бір салада кластердің қалыптасуы ұлттық экономика үшін стратегиялық маңызға ие болады, себебі кластер, тізбектеуге мүмкіндік беретін буын бола отырып, ішкі өсімге бастау береді.

 

ҚОРЫТЫНДЫ

1.Экономикадағы мемлекеттің рөлі төмендегі екі топтың біріне жатқызуға болатын оның қызметтерінде нақтыланады:

- нарықтың тиімді әрекет ету шарттарын жасау қызметтері;

- нарықтық реттеуіштер әрекеттерін толықтыру мен түзету қызметтері.

Бірінші топқанарықтық шаруашылықтың жұмыс істеуінің құқықтық базасын қамтамасыз ету қызметтері мен нарықтық ортадағы басты қозғаушы күш ретіндегі бәсекелестікті қорғау және ынталандыру қызметтерін жатқызуға болады.

Екінші топқа табыстарды қайта бөлу қызметі, ресурстардың бөлінуін түзету, экономикалық тұрақтылықты және экономикалық өсімді ынталандыруды қамтамасыз ету қызметі жатады.

2. Мемлекеттік басқарудың тұрақтандырушы қызметі бюджеттік, фискалды және ақша-несие саясатының дәстүрлі әдістерінің көмегімен жүзеге асырылады. Бұл жерде мемлекет алдында аталмыш басқару әдістерін қолдануда «жұмсақтық» пен «қатаңдықты» тиімді үйлестіру мәселесі тұрады.

Экономиканы мемлекеттік басқару жүйесіндегі аса өзекті мәселелердің бірі – экономикалық өсімді ынталандыру болып табылады. Әлемдік тәжірибе фундаменталды ғылымды қаржыландыру өсімді ынталандырудың шынайы әрекет етуші жанама тетіктері болып табылатынын көрсетті, ол, өз кезегінде, ҒТП-ны жылдамдатуға, салық ауыртпалығын азайтуға (іскерлік белсенділікті арттыруға, техникалық прогресті ынталандыруға және инвестициялар өсімін ынталандыру құралы ретінде ақша-несие саясатын белсенді пайдалануға) оң ықпал етеді.

3. Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, әлеуметтік мақсаттарды ғылыми бекіту және әлеуметтік болжамдау, жақын және алыс болашаққа әлеуметтік даму бағдарламаларын негіздеудің айтарлықтай әрекет етуші құралы болып табылады.

Мемлекеттік әлеуметтік бағдарламалар уақыт пен кеңістік бойынша, атқарушылар мен жалпы мемлекеттік, салалық, аймақтық ауқымдағы бірегей, ірі әлеуметтік мәселені шешуге бағытталған шаралар ресурстары бойынша тәуелді болып көрінетін шаралар жиынтығын білдіреді.

4. Мемлекеттік қауіпсіздік — бұл саяси, экономикалық негіздің және мемлекеттік шекараның мықтылық, мызғымастық жағдайы. Басқару объектісі ретінде мемлекеттік қауіпсіздікті қорғау, қол сұқпаушылық пен мемлекеттік шекараны қорғау мақсатына ие мемлекеттік органдар мен қоғамдық ұйымдар іс-әрекетінің процесінде қалыптасатын қоғамдық қатынастар саласын білдіреді.

Ұсынылатын әдебиеттер тізімі

Міндетті әдебиеттер:

1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. –Алматы: Қазақстан, 2000, 96-б.

2. «Қазақстан-2030» Даму стратегиясы

3. Қазақстан Республикасының Заңы: Мемлекеттік қызмет туралы. –Алматы: Жеті жарғы, 1999, 44-б.

4. Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне экономиканың мемлекеттік секторын басқаруды жетілдіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы. 2006 ж., 19 шілде //Егемен Қазақстан, Астана, Ақорда 2006 ж., 7 шілде № 178-///ҚРЗ

5. Қазақстан Республикасының Заңы: Қазақстан Республикасындағы жергілікті мемлекеттік басқару туралы. –Алматы, Юрист, 2006 ж., 28-б.

6. Қазақстан Республикасының 2007-2024 жылдарға арналған орнықты дамуға көшу тұжырымдамасы туралы: 2006 ж, 14 қараша № 216//Егемен Қазақстан. -2006 ж. 17 қараша.

7. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік басқару жүйесін одан әрі ретке келтіру және оның тиімділігін арттыру жөніндегі шаралар туралы: 2006 жылғы 27 наурыз № 74 Жарлығы //Егемен Қазақстан. –Алматы, 2006 ж. 28 наурыз.

8. Мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіруге бағытталған шараларды іске асыру жөніндегі іс-шаралар жоспары туралы//Егемен Қазақстан. -2006 ж. 13 қыркүйек.

9. Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Парламент палаталарының бірлескен отырысында сөйлеген сөзі. //Егемен Қазақстан. -2006 ж. 19 қаңтар.

10.Корпоративтік басқару, ашықтық және қоғам алдында есеп беру қағидаттарының негізінде мемлекеттік басқаруды жаңарту. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан Республикасы Парламентінің 3-ші сесиясының ашылуында сөйлеген сөзі. //Егемен Қазақстан. 2006 ж. 2 қыркүйек.

11.Кадровая политика в системе государственных органов: Назначение на должность и тестирование государственных служащих: Сб. Нормативных правовых актов РК. –Алматы, 2005, -283-б.

12.Қазақстан Республикасының Мемлекеттік қызметкерлерінің ар-намыс кодексі: Мемлекеттік қызметкерлердің қызмет этикасы ережелері. –Алматы: Жеті жарғы, 2005, -24-б.

13.Атаманчук Г.В. Теория государственного управления. –М.: Омега-Л, 2004 г. -584-б.

14.Зеркин Д.П., Игнатов В.Г. Основы теории государственного управления. Курс лекции: Учебное пособие. –Ростов-на-Дону. Март, 2000. -448-б.

15.Пикулькин А.В. Система государственного управления: Учебник. –М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2004. -543-б.

16.Уваров В.Н. Государственная служба и управление: Учебник. –Петропавловск: Сев.Каз.юрид.Академия, 2004. -416-б.

17.Эффективность государственного управления: Элементарный курс. –М.:Юрист, 2003. -320-б.

19.Реформирование системы государственного управления: Зарубежный опыт и Казахстан/КИСИ при Президенте РК. –Алматы, 2005. -276-б.

Қосымша әдебиеттер:

 

20.Атаманчук Г.В. Как найти формулу разделения областей? //Российские вести. 1992 г. 11 ноября

21. Атаманчук В.Г. Современная концепция государственного управления Россией //Государственное управление: проблемы теории, истории, практики преподавания. Ростов-на-Дону, 1993.

22. Атаманчук В.Г. Государственное управление: рациональность и эффективность его в период структурных перемен //Ракурс. Управление: теория, практика, поиск. Минск, 1993ж.

23. Байгельдинов Е. Теоретические основы устойчивого развития. Евразийское сообщество. 2000г. №2, 114-121-б

24. Есентугелов А. Итоги реформ и состояние экономики: успех и ошибки, просчеты и их причины. АльПари, 1999, №4-5, с. 27-30

25. Жиленко Г. Экономика РК в годы реформирования. Экономика и статистика. 2000, №1, 117-124-б

26. Козбаненко В. Формы и методы государственного управления. Проблемы теории и практики управления. 2000, №2, 46-49-б

27. Кубаев К. Экономическая модель эффективного государства. Транзитная экономика, 2001, №4, 49-58-б

Семинар сабағының жоспары:

1. Экономика аясындағы мемлекеттік басқару

2. Әлеуметтік қатынастар аясындағы мемлекеттік басқару

3. Салық және кеден саясаттарын мемлекеттік басқару ерекшеліктері

4. Монополияға қарсы саясаттың мәні

5. Мемлекеттік мүлікті мемлекеттік басқару

6. Салааралық мемлекеттік басқарудың мәні мен түрлері

7. Қаржы, несие және сақтандыру салаларындағы мемлекеттік басқару ерекшеліктері

СӨЖ және СӨЖО тапсырмалары:

1. Топтық проектыға дайындау семинар сабағының сұрақтарына тұсау кесу.

2. Тұсау кесуді ауызша баяндауға дайындалу

3. СӨЖО «Покров бөл» арналған кейсті талқылау тw