КІРІСПЕ 19 страница

Д) қызмет саласына қарай, құрамына қарай

Е) барлық жауаптары дұрыс

10. Мемлекеттік билікке қатысты және баскару функциясын жүзеге асыру сипатына қарай мемлекеттік баскару субъектісі қалай бөлінеді:

А) саясат субъектісі, мемлекеттік басқару субъектісі, лауазымды қызмет субъектісі

В) азаматтық құқықтық қатынас субъектісі, авторлық құқық субъектісі

С) әкімшілік-құқықтық қатынастар субъектісі, саясат субъектісі

Д) лауазымды қызмет субъектісі

Е) авторлық құқық субъектісі, әкімшілік-құқықтық қатынастар субъектісі

10-ТАҚЫРЫП. ЭКОНОМИКАНЫ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІ ЖӘНЕ БЮРОКРАТИЗМ

Дәрістің мән мәтіні

Мақсаты:Нарықтық қатынастарға өту кезеңі барысында бюрократиялық жүйе жойылып кеткен жоқ, оның элементтері әлі де бар. Аталған сабақта бюрократизмнің тарихи тамырларын, бюрократиялық элементтерді, лоббистік іскерліктің мәні қарастырылады, тыңдаушыға олар туралы түсінік дарытылады.

 

Дәріс сабағының жоспары:

1. Бюрократизмнің тарихи тамырлары мен мәні

2. Қазақстандағы бюрократиялық элементтер

3. Лоббистік іскерліктің мәні мен оның әдістері

Негізгі түсініктер:бюрократия, бюрократизм тамырлары, Паркинсон заңы, лоббизм, партогенез, сындарлы оппозиция,

Тақырыптың мазмұны

1.Француз тілінен шыққан «бюрократия» термині «кеңсе үстемдігі» дегенді білдіреді. Бюрократия – бұл қоғамдық өмірді ұйымдастыру бойынша нақты функциялардан шеттелінген мемлекеттің аппарат бөлігі . Бұл кез келген қоғамда мемлекет үлесіне тиетін міндеттерді орындаудан тәуелсіз түрде өз үстемдігін қолдауға бағытталған мемлекет аппараты ішіндегі басқарушы каста. Бюрократизм тамырлары – бұл қоғамның әлеуметтік құрылымынан, үстемдік ететін әлеуметтік–экономикалық және саяси қатынастардың мәнді сипаттамаларынан туындайтын себептер. Кестеде бюрократия себептері келтірілген.

Басқарушы аппараттағы бюрократизмнің себептері:

Себеп түрлері	Себептердің нақтылануы
Ұйымдасты-рушылық	Шаруашылық органдарының алмасуы, көптеген құжаттар көмегімен басқару процесін жүзеге асыру. Тәжірибелік іс- әрекетте шаруашылық басқару формалары мен әдістерін пайдалану. Процестерге деген қызығушылық.
Әлеуметтік	Аппарат жұмысында демократиялық формалар мен әдістердің, жариялықтың , жұмыскерлерді бағалау жүйесінің дамымауы. Догматизм, басшылардың кәсіби деңгейінің жеткіліксіздігі. Олардың еңбек ұжымынан алыста болуы.
Құқықтық	Шаруашылық органдары мен оның жетекшілері арасындағы өзара қатынастарды анықтайтын құқықтық негіздің болмауы.
Ақпараттық	Ақпаратты жинақтау, өндеу,сақтау, оларды дамыту үшін қазіргі таңдағы техникалық негіздің болмауы.

Социолог Р. Мертонның пікірінше, бюрократиялық құрылымдардан туындайтын қиындықтар қызметкерлердің өз міндеттерін орындайтын, осы ұйымның басқа бөлімшелерінің сұрауларын орындайтын, сондай-ақ клиенттер мен қоғам мүшелерінің өзара іс-қимылын қамтамассыз ететін стандартталған ережелер, процедуралар мен нормалардың маңыздылығын арттырумен байланысты. Егер бюрократиялық ұйым қызметкерлері мен іс- әрекеттерінің бірдей еместігін көрсетсе, онда олар клиенттер арасындағы өзара қатынасты құртуға әкелетін сәйкес ереже немесе нұсқамаға сілтеме жасайды.

Бюрократияны мүлдем жойып жіберу мүмкін емес. Бюрократизмді азайтудың құралдарын ұсынып, оны нақты жағдайда минимумға дейін жеткізу моделін қарастырып көрейік.

Бюрократизмді жеңу үшін келесідей жағдайлар қажет:

- орталықтану мен орталықсыздану арасындағы өзгеріс;

- жаңа технологияларға көшу және басқарудың жаңа техникалық құралдарын пайдалану;

- басқару жүйелерін ұтымды ету;

- басқарушы кадрлардың кәсіби дайындық деңгейін арттыру;

- шаруашылық және қоғамдық салалар мен жұмыстың формаларын, әдістерін өзгерту.

Бюрократизмді басқару функциясын орындауға қатысты аппарат меншігі ретінде төмендегі шаралар арқылы оны жеңуге болады:

- экономикадағы меншік формаларының әртүрлілігі;

- экономикалық қатынастардың дамуы;

- құқықтық экономиканы құру;

- түрлі деңгейлердегі басқару аппаратын қысқарту.

Бюрократизм төрешілдік: мәні және көрініс формасы.

Бюрократизмнің мәнін анықтаудың бірнеше жолдары бар: бюрократизмді анықтаудың бірінші жолы болып есептелінетін белгілер – белгілі әлеуметтік қоғамдық институт (құрылатын, қолдайтын және ұдайы ұлғаятын), кейбір белгілі жүйедегі ұйымдар мен құрылымдардың өзара байланысы. Екінші, М.Вебердің тұжырымдамасы бюрократияны таза ашық үстемдік ретінде мойындау. Қазіргі америкадағы басылымдар менеджментті бюрократизмді ұйымдастыру түрі деп анықтайды, еңбектің мамандандыру арқылы бөлінуі, айқын иерархиялық басқару және жұмыстың сәйкестік көрсеткіші мен жұмыскердің жетістігіне негіздеп баға беру, жұмысқа алу соған тән болып саналады.

Беберлік идеяда бюрократизм: рационалдандырумен теңдестірілген тәртіпке салу, жүйелеу және қоғамдық процесті басқару. Бюрократия түсінігі, оны әр уақытта түсіндіру және жазуға байланысты екі мағына пайда болды. Орыс тіліндегі «бюрократия» сөзі осы кезге дейін келеңсіз және сыналатын сипатқа ие болып келе жатыр.

Үшінші жол К.Маркстің «Гегельдің фиософия құқығына сын» деп аталатын еңбегі. Соған байланысты:

a. бюрократия, адамзат қоғамының «мемлекеттік формализмі»

b. бюрократия, мемлекет сол себепті,ерекше, тұйық қоғам.

c. бюрократия алдамшы мемлекет, мемлекетпен бірге спиритуализм мемлекет деген ұғым болып саналады.

Бұл жобаларда негізгі жағдайлар қамтылған – билік бюрократизммен байланысты бюрократия, билікті іске асырудың ерекше тәсілі.

Шындығында, бюрократия (фран.бюро жекелеген билік) билікті іске асырудың белгілі тәсілі болып есептеледі (кең әлеуметтанушылық мағынада) және, ерекше ретінде көрінеді, ірі иерархиялық ұйым.

Басқару жалпы қызмет етеді. Бір нүктеден өзара байланыстырушы арқылы басқаратын өзара байланыстың жеті принципі бар басқарушы. Егер үш өзара байланысты бөлім (7х3) қызмет етсе, үйлестіруші бөлімде қосымша бастықты қажет етеді және оның көмекшілері (кейбір жағдайда бастықтың болмауына байланысты), 18 жұмыс жасаушы адам және 5 басқарушы болуы мүмкін (қосымша қызметімен), үш осындай құрылымға, өз кезеңінде басқару бөлімі қажет болады, бір бастық, оның көмекшісінен басқа басқарушы болуы мүмкін, басқарушының ақпарат көлемі көбейеді, басқару құрылымы қиындайды. Сонымен, құрылым көбейген сайын жанама бөлімдер де көбейеді, басқару қызметін атқаратын және қызмет бабындағы субардинациялық жағдай және келісімділік қатаң сақталады.

Мемлекеттік аппараттың рационалды орналастырылуы, бірін-бірі қайталау, құрылымның параллелдігі, өктемдік қатынастық процестегі құқықтың болмауы, не нашар жағдайда реттелуі және басқарудың материалдық және процессуалдық нормасы көзқарасы тұрғысынан қалыптасқан процедураларды сақтаудағы бақылаудың болмауы, мемлекеттік қызметкерлердің және саяси қайраткерлердің кәсіби дайындығының төмендігінен болатын, дәрежелігінде негізгі себеп субъективтік сипатқа байланысты.

Бір қызықтысы бюрократия өзінің тарихи үрдісінде бюрократиялық күреске талдау жасайды. Мемлекет басында болған, кейін оның шеңберінен алыс жүргендер, мемлекеттің алға қойған мақсатын, оны орындау жолдарын сынайды. Ерекше рөл атқаратындар, «Еркіндікті сүюші» интеллигенция, әрбір өзін сыйлайтын оппозициялар өзінің мақсаты ретінде мемлекет басындағы Үкіметті бюрократтар деп сынға алады. Кадеттер, эсерлер, социал-демократтарда осылай жасады. Кейінгі кезде үкімет басындағы комитеттерді сынға алу арқылы олардың орындарынан кетуіне себепші болады, үкіметті алғаннан кейін әлгі сынаушылардың өздері бюрократизмге айналады.

Бюрократизмнің объектісі мен субъектісі орнын ауыстырып отырады, бірақ бұл, бюрократизммен күрес жүргізіп жатырмыз деп тек қоғамдық ой ғана туғызады.

Сонымен, Феникс құсы сияқты жаңадан жасайды бірнеше формациядан екінші формацияға дейін.

2.Қазіргі Қазақстанның жағдайын және бюрократияның элементтерін көрсету үшін Паркинсон заңына сүйенейік.

Оның ойынша бюрократиялық басқарудың негізгі белгілері ол:

-жоғарғы орталықтандырылу;

-қызметке тағайындаудың белгісіздігі;

-жеке ведомстволардың (мекемелердің) әртүрлі, кейде бір-біріне қарама-қайшы саясаттары;

-ақыл-ойға қарсы келетін қатаң ережелерді қолдану;

-бюрократиялық ережелер мен әдістердің үнемі күрделенуі;

-басқару процесстерінің жеткіліксіз қарқыны.

Нарықтық қатынастарға көшкеннен кейін де бюрократиялық жүйе жойылып кетпеді, оның кейбір элементтері әлі де болса сақталып қалған.

Бюрократияның негізгі әлеуметтік-экономикалық мүдделерін көрсетуге болады: қоғамдық байлықты бөлу кезінде өз құзыреті шегін нығайту мен кеңейту, меншік иелері тарапынан бақылаудан жалтару, өзінің қызметін шектен тыс ақтауы. Бұл мүдделер мемлекеттік аппарат, салалық және шекаралық басқаруда және фирмалар мен кәсіпорындар әкімшілігіндегі бюрократиялық қатынастарға қатысты.

Қалыптасып қалған жағдайдан шығудың жолы бар және ол әкімшілік реформаға қатысты болып отыр. Аталмыш реформаның басты бағыттары келесілер болуы тиіс:

-мемлекеттік қызмет жүйелеріне, мемлекеттік қызметшінің мәртебелік жағдайына тұрақтылықты қамтамасыз етіп беру;

-сіңірген еңбегі мен қадір-қасиеті негізінде қызметкерлерді жоғарылату мен бағалау принциптерін қамтамасыз ету;

-қызметкердің кәсіби өсуі үшін алғышарттар жасау және ынталандыру.

Тәуелсіз Қазақстанымыздың тарихында тұңғыш рет заң күшіне ие болған Президенттің «Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік қызмет туралы» Жарлығы (1995жыл) қазіргі заманғы азаматтық қызметке айтарлықтай пайдасын тигізді. Онда негізінен барлық шенеуніктердің топтарға бөліну принципі қаланған, басқару органдарын реформалау кезінде мемлекеттік қызметкерлерді себепсіз жұмыстан шығарудан қорғаудың құқықтық мехнизмі қарастырылған, мемлекеттік қызметкердің кәсіби өсу мәселелеріне көңіл бөлінген.

Алайда, Жарлық іске асырылмай тұрғанда мемлекеттік қызметтің жасақталуына және жүзеге асырылуына мүмкіншілік берілмеді, себебі кадрларды таңдаудың конкурстық механизмі болған жоқ. Ал, мемлекеттік қызмет туралы жарлық мемлекеттік қызметті сапалық тұрғыдан жаңа сатыға көтеруге негіз болды. 1999 жылы мемлекеттік қызмет туралы жаңа Заң қабылданып, 2000 жылдың 1 қаңтарынан бастап өз күшіне енген болатын.

Аталмыш заң бірқатар жаңашылдықтарға да ие болып отыр. Атап айтқанда, Қазақстандағы мемлекеттік қызметкер: саяси және әкімшілік болып екіге бөлінеді. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік қызметті реформалау мәселесінің өзектілігі бірқатар объективтік және субъективтік сипаттағы факторларда көрініс тапқан. Ең алдымен жас мемлекеттің қалыптасуы мемлекеттік қызметтің жаңартылған кадрлық құрамының қалыптасуын да талап етеді. Екінші жағынан Қазақстанның стратегиялық даму бағыты демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет құру, сондықтан мемлекеттік қызметкерлердің құрамы да сапалы болуы керек.

Қазақстанның даму стратегиясында мемлекеттік қызметті реформалау мен кадр саясатына байланысты негізгі идеялар анықталған. Реформаның басты мақсаты – Қазақстан үшін нарықтық экономикаға бейім, тиімді, жаңа мемлекеттік қызмет пен басқару құрылымын дайындау. Берілген мақсат келесі міндеттерді шешкенде жүзеге асырылады:

- мемлекеттік аппарат кадрларын тиімді пайцдалану мен іріктеу жүйесін жетілдіру;

- мемлекеттік қызметшілердің біліктілігін арттыру мен даярлаудың жүйесін жақсарту;

- мемлекеттік қызмет кадрларын басқарудың жалпымемлекеттік жүйесін қалыптастыру;

- мемлекеттік аппараттағы сыбайлас жемқорлықпен күрес;

- мемлекеттік қызметшілердің әлеуметтік-құқықтық кепілдіктерін арттыру.

Мемлекеттік қызметті реформалаудың маңызды бағытына (сәйкесінше кадрлық саясаттың объектісі ретінде де) сыбайлас жемқорлықпен күрес жатқызылады. Қазақстанның даму стратегиясында сыбайлас жемқорлықпен күреске ерекше назар аударылып, қатал күрес жүргізу көзделген.

Мемлекеттік қызметшілерді әлеуметтік-құқықтық жағынан қорғауды қамтамасыз ету республикадағы мемлекеттік қызметті реформалаудың өзекті бағыты болып табылады.

Қазақстан Республикасындағы құқықтық реформа мемлекеттiк бағдарламасын (1994 ж.) орындаудың басты нәтижесi қоғам мен мемлекет дамуының стратегиялық бағыттарын айқындап берген, адам мен азаматтың негiзгi құқықтары мен бостандықтарын, сондай-ақ мемлекеттiк институттардың жаңа жүйесiн бекiткен Қазақстан Республикасы Конституциясының қабылдануы (1995 ж.) болды.

Заңнаманы одан әрi жетiлдiру процесiнде Конституцияның үстемдiгi және төменгi деңгейдегi актiлер нормаларының жоғарғы деңгейдегi актiлерге сәйкес келу принциптерiн бұлжытпай ұстану қажет.

Қолданыстағы заңдар нормаларын қолдану:

- құқықтық реттеудегі ақаулықтарды толықтыруды және оны қоғамдық қатынастардың барынша маңызды салаларына тереңдетудi;

- заң жобаларына, соның iшiнде олардың ұлттық қауiпсiздiк мүдделерiне сай болуын, ғылыми сараптама жүргiзу практикасын жалғастыруды және кеңейтудi;

- заңнаманы бiр iзге келтiру мақсатында онда қолданылатын терминдердiң мемлекеттiк және орыс тілдерiндегi бiрыңғай тiзбесiн қалыптастыруды;

- қабылданатын барлық заңдарды тиiмдi iске асыру үшiн жағдай жасау мақсатында оларды қаржылай қамтамасыз етудiң жеткiліктілiк принципiн мұқият сақтауды;

- қылмыс, сыбайлас жемқорлық және әкiмшiлiк құқық бұзушылықтар жасауға тiкелей немесе жанама түрде жағдай туғызушы алғышарттарды анықтау мақсатында нормативтiк құқықтық актiлер жобаларына криминологиялық сараптама енгiзудi;

- заң жобалары қызметiн жоспарлауды жақсарту мақсатында оны перспективалық (3 жылға) жоспарлау практикасын енгізудi iске асыру жолымен жетiлдiруді;

- ұлттық заңнама ауқымын орта мерзiмдi перспективаға жүйелеу жөнiндегi жұмысты жоспарлауды, құқықтық реттеудi талап ететiн қоғамдық қатынастарға ғылыми талдау жүргiзуді қамтиды. Мұндай алдын-ала талдау нормативтiк құқықтық актiлермен реттелмеген және түрлi деңгейдегi реттеудi қажет ететiн қоғамдық қатынастар саласын айқындауға мүмкiндiк бередi.

Заңнаманы жүйелеу оның барлық үш нысанын қолдану: инкорпорациялау, топтау және жинақтау арқылы жүзеге асырылуы тиiс.

Кез келген қоғамда, әдеттегiдей, түрлi индивидуумдар, әлеуметтiк топтар, ұйымдар мүдделерiнiң қарама-қайшылығы болуы мүмкiн. Осы орайда сүйемелдеу сияқты құбылысқа өркениеттi, заңдық шеңбер беру қажет.

Бүгінде заң актiлерi мемлекеттiк органдарға мазмұны заң шығарушының қалауына сай емес, ал кейде оған тiкелей қайшы келетiн заңға тәуелдi актiлер қабылдауға мүмкiндiк беретiн бланкеттiк (сiлтемелiк) нормалардың көп мөлшерiн қамтиды. Мемлекеттiк органдардың норма түзушiлiк тәжiрибесiнде тар салалық, ведомстволық көзқарас жойылмаған, соның нәтижесiнде сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтары, адам құқықтарына, бостандықтарына және азаматтар мен ұйымдардың заңды мүдделерiне қысым жасау орын алған. Әрi бұл жәйт заңдарды iс жүзiнде заңға тәуелдi актiлермен алмастыруға әкеп соқтырады. Осыған байланысты заң актiлерiн әзiрлеу процесi сiлтемелiк нормалар санын қатаң түрде азайтумен және заңдарды мүмкiндiгiнше тиiмдi нақтылаумен сипатталуға тиiс. Сонымен бiрге қабылданған заңдардың толықтай iске асырылуын, соның iшiнде қажет деген заңға тәуелдi актiлердiң дер кезiнде қабылдануын қамтамасыз ететін тетіктердi жетiлдiрген жөн.

Жергiлiктi норма түзушiлiктiң сапасын арттыру қажет болып отыр. Бұл орайда да жалпыға мiндеттi маңызға, ведомствоаралық сипатқа ие немесе азаматтардың құқықтарына, бостандықтары мен мiндеттерiне қатысты жергілiктi мемлекеттiк органдардың актілерiн тiркеу мiндеттілiгi туралы заң нормаларын iске асыруға бағытталған қосымша шаралар қолға алынуы қажет.

Қазiргi кезде жоғары заңгерлiк бiлiм алуды қамтамасыз ететiн оқу орындарының қатары өте көп. Алайда, бұл ұйымдарда мамандар даярлау сапасы ойдағыдай емес. Бұл шұғыл шешiмiн талап ететiн мәселе. Сонымен қатар жемiстi дамып келе жатқан отандық құқықтық ғылымға қолдау таныту жөнiндегi шаралар қолға алынуы қажет.

 

3.Лоббизм - бұл саяси мағына мен құқықтық негіздемеге ие және демократиялық саяси жүйенің интегралды элементі болып табылатын жоғары мамандандырылған іс - әрекет.

Лоббизмнің саяси мәні мына аспектілерден тұрады:

- лоббистік топтар ақпарат алмасу саласында азаматтар мен мемлекет арасында делдал (байланысшылар) болып қатысады;

- лоббизм қоғамдық қызығушылықтардың плюрализмін ұйымдастыру функциясын атқарады. Лоббирлеу процестерін үнемі адамдар топтары жүзеге асырады, бірақ лоббирлеу нәтижелері айтарлықтай зардаптарға әкеліп, жекелеген жағдайларда халықтың үлкен топтарын қозғайды;

- лоббизм басқа мүмкіндігі жоқ топтарға саяси шешімдерді қабылдау мен жүзеге асыруға мүмкіндік бере отырып, демократиялық үкіметтің конституциялық жүйесін толықтырады.

Лоббидің екі типін қарастыруға болады:плюралистік және корпоративтік. Бірінші - жағдайда жоғарыдан төменге ықпал ету жүзеге асады. Екіншісінде – мемлекет, ұсынылатын басшылықтардың орнына, мемлекеттік мүдделерге жәрдемдесу кепілдігін ала отырып, қандай да бір топпен конвенцияға қол қояды.

Өкінішке қарай, Қазақстанда егемендік алғаннан бері лоббизм басқарылмайтын формаларға ие болды. Біздің республиканы мүдделерді қорғау өркениеті деп атауға болмайды. Бірінші ерекшелік, тайпалық институттардың кәсіби қызмет етуінен тұрса, екінші ерекшелік демократиялық топтар лоббиіне қарағанда, батыс-қазақстандық топтардың құқықтық салада емес, атқарушы билік саласында әрекет етуінен тұрады. Үшінші ерекшелік, қазақстандық лоббилердің өз іс-әрекеттерінде тиімді әдістерді қолдануынан тұрады.

Біздің саяси-құқықтық жағдайларда, қазақстандық лоббидің ұйымдастырушылық құрылымында лоббистік іс-әрекетті өздерінің мамандығы деп есептейтін мамандар жоқ.

Қазақстанда жергілікті ерекшелікті ескере отырып, лоббизмнің толық пайдаланылуы, қызмет етуі үшін:

- қажетті заң базасын құру, яғни Қазақстан Республикасы Парламентінің лоббистік іс- әрекет туралы заңды қабылдауы;

- парламенттік іс-әрекет тәжірибесін жетілдіру, яғни парламенттік іс - әрекет тәжірибесіне заң органының түрлі лоббистік топтармен әрекет жасауын енгізу;

- партогенез процесін аяқтау және мемлекеттік билікке ықпал ету орталығы ретінде мықты саяси партиялардың пайда болуы;

- опозицияның қалыптасуы;

- лоббизм процесін реттеу әдістері мен құралдарын жетілдіру.Бұл лоббизмнің барлық институттары үшін жағымсыз салдарлардан құтылуға мүмкіндік береді;

- мемлекеттік және жеке ақпараттық-сараптама құрылымдарының «шағын орталықтар» әлеуетін белсенді түрде пайдалану.

 

ҚОРЫТЫНДЫ

1. Бюрократия – бұл қоғамдық өмірді ұйымдастыру бойынша нақты функциялардан шеттелінген мемлекеттің аппарат бөлігі . Бұл кез келген қоғамда мемлекет үлесіне тиетін міндеттерді орындаудан тәуелсіз түрде өз үстемдігін қолдауға бағытталған мемлекет аппараты ішіндегі басқарушы каста.

Биліксіз және иерархиясыз (басқару бөлімінің жанамасынсыз) ірі ұйымның, мемлекеттің өмір сүруі мүмкін емес.

Бюрократия (бюрократизм, туынды құбылыс) үстемдікті іске асырудың сондай формасы болып есептеледі.

2. Құқықтық мемлекет құру және жоғарыда айтылған мiндеттердi iске асыру мақсатында мемлекеттiк органдар мен лауазымды тұлғалар құқықтық саясатты өздерiнiң күнделiктi қызметiнде iске асыруы тиiс. Оның негiзгі принциптерi:

- заңдылық, яғни Конституция мен заңдардың, оларға негiзделген заңға тәуелдi нормативтiк құқықтық актілердiң нормаларын сақтап, орнымен қолдану;

- адам мен азамат құқықтары мен бостандықтарының ұлықтылық жағдайын бiлдiретiн адам құқықтары мен бостандықтарының басымдылығы;

- гуманизм, яғни адамның жеке тұлға ретiндегі жоғары құндылығын, оның еркiн дамуға және қабiлетiн көрсетуге деген құқықтарын тану, қоғамдық қатынастар сапасына баға берудiң өлшемi ретiндегi жеке адам игiлiгiнiң орнығуы;

- қазақстандықтардың өз Атамекенiн жан-жақты қолдауы мен адалдығы және Отанына сүйiспеншiлiгi ретiндегi қазақстандық патриотизм толық дәрежеде орнығуға тиiс.