Арфаэпічныя нормы беларускай літаратурнай мовы і прычыны іх парушэння.
Арфаэпічныя нормы - гэта правілы вымаўлення галосных і зычных гукаў, гукавых спалучэнняў, правілы інтанацыі. Паводле норм сучаснай беларускай арфаэпіі вельмі выразна вымаўляюцца галосныя пад націскам, а зычныя – перад галоснымі і санорнымі. У іншых пазіцыях не мяняюць сваёй якасці і з’яўляюцца гукамі поўнага ўтварэння толькі ы, й, р. Усе астатнія відазмяняюцца ў большай ці меншай меры або зусім пераходзяць у іншыя гукі.
Вымаўленне некаторых зычных і іх спалучэнняў вельмі цесна звязана з фізіялогіяй гукаў беларускай мовы, з работай органаў маўлення беларусаў.
З ХІ да ХУІ ст. беларуская мова набыла такія спецыфічныя рысы ў фанетыцы і ар-фаэпіі, як поўнагалоссе, прыстаўныя і ўстаўныя, чаргаванні галосных і зычных, асіміля-цыя і дысіміляцыя зычных і г.д.
На арфаэпічныя нормы беларускай мовы значны ўплыў аказвае руская мова. Так, назі-раюцца дзве асаблівасці ўздзеяння рускай мовы.
1. ў маўленні тых асоб, якія беларускую мову вывучаюць пасля засваення рускай. У даным выпадку адбываецца атаясамліванне гукаў беларускай мовы з падобнымі гукамі рускай мовы.
2 асаблівасць уплыву рускага вымаўлення характэрна для вымаўлення асоб, якія свабодна карыстаюцца і той, і другой мовамі. У такіх выпадках парушэнні вымаўленчых норм датычацца звычайна асобных гукаў у пэўных пазіцыях: б’jю, сем’, магу – мо[к].
Вымаўленне заўсёды суправаджаецца пэўнай інтанацыяй. Інтанацыйныя нормы сучаснай беларускай мовы фактычна растварыліся ў акцэнталагічных, пунктуацыйных і сінтак-січных. Як сукупнасць фанетычных сродкаў, што выражаюцца ў паслядоўных зменах вы-шыні тону, сілы і працягласці гучання, а таксама ў зменах тэмбру голаса, інтанацыя праяў-ляецца пры выразным чытанні і дэкламацыі. З дапамогай інтанацыі ўстанаўліваюцца сэнсава-граматычныя разнавіднасці сувязі паміж асобнымі часткамі выказванняў, падзяляюць сказы на апавядальныя, пытальныя, пабуджальныя і клічныя, акрэсліваецца эмацыянальнасць і экспрэсіўнасць выказвання і інш. У залежнасці ад інтанацыі адрозніваецца кніжны і гутарковы, поўны і няпоўны стыль вымаўлення.
13. Марфалагічныя нормы беларускай літаратурнай мовы. Назоўнік.
Марфалагічныя нормы - гэта правілы формаўтварэння і словазмянення ў галіне самастойных часцін мовы. Засваенне марфалагічных норм у параўнанні з іншымі моўнымі ўзроўнямі адбываецца з меншай колькасцю парушэнняў, таму што граматычныя катэгорыі вызначаюцца большай стабільнасцю. У марфалагічнай будове мовы ёсць моцныя і слабыя нормы; першыя выконваюцца ўсімі, другія лёгка падпадаюць пад уздзеянне розных фактараў або дрэнна засвойваюцца.
Так, моцнай нормай у беларускай граматыцы з’яўляецца вызначэнне роду назоўніка, што тлумачыцца хутчэй за ўсё амаль адсутнасцю вар’іравання. Варыянтных родавых пар у беларускай мове параўнальна мала: бярлога – бярлог, зала – зал; клавіша – клавіша.
Асноўнай прычынай адхіленняў ад нормы пры вызначэнні роду назоўніка з’яўляецца ўплыў рускай мовы, чаму спрыяе тоесная фармальная абалонка слоў: дроб, запіс, і інш.
Слабым месцам з’яўляецца вызначэнне роду запазычаных назоўнікаў. Пры аднясенні іншамоўных слоў да пэўнага роду пад ўвагу бярэцца значэнне слова.
Род нескланяльных складанаскарочаных назоўнікаў, як правіла, вызначаецца па апорным слове словазлучэння, з якога ўтварылася абрэвіятура: БелТА (беларускае тэлеграфнае агенцтва); ЭВМ (электронная вылічальная машина) ААН (арганізацыя Аб’яднаных нацый) – жаночы род. Род скланяльных абрэвіятур, што заканчваюцца на зычны, вызначаецца не па сэнсе, а па структуры (нагадвае назоўнікі мужчынскага роду): ЛіМ (“Літаратура і мастацтвса”), БАМ (Байкала-Амурская магістраль) – мужчынскі род.
Вызначэнне ліку назоўнікаў. Слабым месцам тут выступаюць назоўнікі, што не паддаюцца лічэнню (абстрактныя, рэчыўныя, зборныя) і маюць форму толькі адзіночнага ці толькі множнага ліку, а таксама запазычаныя назоўнікі. Памылкі можна растлумачыць наступнымі прычынамі:
1. У выніку ўнутрымоўнай аналогіі ўжываюцца няправільныя формы множнага ліку. Але ад зборных назоўнікаў формы множнага ліку не ўтвараюцца.
2. Пад уплывам народных гаворак нават у аўтарскую мову пранікаюць памылковыя формы множнага ліку запазычаных назоўнікаў, якія ў літаратурнай мове не маюць множнага ліку.
3. Адзначаюцца памылкі, абумоўленыя двухмоўнай сітуацыяй, у прыватнасці, разыходжаннем лікавай прыналежнасці асобных назоўнікаў у беларускай і рускай мовах.
Найбольш тыповым месцам аслабленай нормы ў сістэме назоўніка з’яўляецца вызначэнне склонавых канчаткаў. Тлумачыцца гэта наяўнасцю варыянтных канчаткаў у беларускай літаратурнай мове, уплывам дыялектнай мовы і няведаннем нормы.
Так, для назоўнікаў мужчынскага роду адзіночнага ліку ў родным склоне замацаваны канчаткі -а (-я), -у (-ю) у залежнасці ад лексічнага значэння.
Канчатак -а (-я) маюць назоўнікі, што абазначаюць:
· асоб, жывых істот: чалавека, брата, сябра, а таксама тапелец, нябожчык, мярцвяк;
· канкрэтныя прадметы: аўтобуса, агурка, медаля;
· арганізацыі, прадпрыемствы, установы: саюза, завода, камітэта;
· спартыўныя гульні, віду спорту, танцы: хакея, валейбола, футбола, тэніса, вальса;
· населеныя пункты, геаграфічныя назвы: пасёлка, горада, Пінска;
· адзінкі вымярэння, адрэзкі часу: вольта, градуса, грама, дня, тыдня;
· навуковыя тэрміны: ромба, косінуса, назоўніка, дзеяслова (але: склону).
Канчатак -у (-ю) характэрны для назоўнікаў, што абазначаюць:
зборныя прадметы: бярэзніку, ельніку, пырніку, натоўпу, калектыву;
рэчывы, хімічныя злучэнні, элементы: цукру, снегу, чаю, клею, (але: хлеба, аўса);
з’явы прыроды, стыхійныя бедствы: ветру, дажджу, грому, агню;
прасторавыя паняцці: лугу, краю, шляху, усходу, небасхілу, нізу;
абстрактныя паняцці, якасці, дзеянні, стан: густу, гонару, розуму, болю;
грамадскія фармацыі, навуковыя плыні, тэорыі: капіталізму, сацыялізму, фармалізму, ідэалізму. (Раней правапіс назоўнікаў марксізм, камунізм патрабаваў канчатка –а).
Назоўнікі могуць тлумачыцца як канкрэтныя паняцці і як сукупнасць; адпаведна ў за-лежнасці ад семантыкі могуць быць розныя канчаткі: трэцяга лістапада і пара лістападу.
Парушэнні пры выбары канчатка выклікаюцца перш за ўсё незасвоенасцю правіла: на масту, у спесе (спех), на пляцу. У асобных выпадках адзначаюцца памылкі як вынік уплыву адпаведных склонавых форм рускай мовы: у дзённіке, на лугу, на мітынге.
Склонавыя канчаткі назоўнікаў у множным ліку роднага склону вызначаюцца частым ненарматыўным выкарыстаннем, перш за ўсё таму, што правілы іх ужывання сфармуляваны не зусім дакладна, дапускаюць разнастайныя варыянты: кілаграмаў – кілаграм, разоў – раз, гадоў – год.
Варыянтным з’яўляецца і ўжыванне канчаткаў назоўнікаў у творным склоне множнага ліку. Нормай лічыцца канчатак –амі (- ямі): суседзямі, палямі. Аднак для некаторых слоў дапускаюцца варыянты: каньмі – канямі, касцямі – касцьмі, грашамі – грашыма. У творах мастацкай літаратуры можна сустрэць самыя разнастайныя формы.
14. Назоўнік. Асаблівасці скланення прозвішчаў, імёнаў, геаграфічных назваў.
Свае асаблівасці скланення ў беларускай мове маюць уласныя назоўнікі. Прозвішчы на г, к, х з ненаціскным канчаткам -а , утвораныя ад адпаведных назваў прадметаў жаночага роду (параўн.: кніга, трэска, муха і інш.) набываюць у давальным і месным склонах кан-чаткі ў залежнасці ад полу асобы : пры абазначэнні асобы жаночага полу дадзеныя проз-вішчы скланяюцца як адпаведныя назоўнікі другога скланення (параўн.: Алёне Кнізе, Марыне Трэсцы і інш.), а пры абазначэнні асоб мужчынскага полу маюць канчат-кі рознаскланяльных назоўнікаў (параўн.: Івану Кнігу і інш.). Астатнія прозвішчы, якія паходзяць ад назваў прадметаў жаночага роду на -а (параўн.: суша, луста, гушча і інш.), скланяюцца незалежна ад полу асобы як адпаведныя назоўнікі жаночага роду. Калі ж прозвішчы на -а не суадносяцца з назвамі прадметаў, яны скланяюцца як адпаведныя назоўнікі мужчынскага роду толькі ў дачыненні да асоб мужчынскага полу (параўн.: Карызна, Карызны, Карызне, Карызну, Карызнам, Карызне).
Прозвішчы асоб жаночага полу ў гэтым выпадку не скланяюцца, а таксама не скланяюцца калі яны заканчваюцца на зычны (параўн.: Ніны Верас, Верай Бародзіч і інш.) і калі паходзяць ад назваў прадметаў ніякага роду (параўн.: Шыла, Калена і інш.).
Не скланяюцца прозвішчы асоб мужчынскага і жаночага роду на націскны -о (тыпу Жудро, Ралько і інш.), на –ых, -іх (параўн.: Сядых, Мялкіх і інш.). Мужчынскія прозвішчы на –аў, -еў, - оў (-ёў), -ін (-ын) і жаночыя на –ав (-а), -ев (-а), -ов (-а). –ін (-а), -ын (-а) змяняюцца па змешанаму тыпу скланення: мужчынскія прозвішчы маюць канчаткі назоўнікаў першага скланення з цвёрдай асновай у родным, давальным, вінавальным склонах (па-раўн.: Пятрова,Пятрову і г.д.), а ў творным склоне – канчатак -ым, як прыметнікі (параўн.: Пятровым), у месным склоне – канчатак -е (параўн.: аб Пятрове) , або варыянтны канчатак -у (аб Пятрову); жаночыя прозвішчы ў вінавальным склоне маюць канчатак назоўнікаў другога скланення (параўн.: Пятрову), а ў родным, давальным, творным, месным склонах – аднолькавыя канчаткі, як і ў прыметнікаў (параўн.: Пятровай).
15. Прыметнік. Утварэнне і ўжыванне формаў ступеней параўнання якасных прыметнікаў.
Якасныя прыметнікі выражаюць прыкметы, што праяўляюцца з рознай ступенню інтэн-сіўнасці і граматычна афармляюцца з дапамогай паказчыкаў вышэйшай і найвышэйшай ступеняў параўнання, дапускаюць сваю лагічную інтэрпрэтацыю, матываванай адпаведнай якасцю прадметаў. Сярод адносных прыметнікаў вылучаюцца прыналежныя, якія выражаюць індывідуальна свае адносіны да пэўнай асобы. Праз пераносныя значэнні адносныя прыметнікі ў пэўных кантэкстах здольны выступаць у ролі якасных, і наадварот, якас-ныя прыметнікі ў адпаведных кантэкстах набываюць роль адносных.
Вышэйшая ступень параўнання якасных прыметнікаў мае простую (сінтэтычную) форму выражэння, што ўтвараецца пры дапамозе суфіксаў –ейш (-эйш), і складаную (аналі-тычную), што ўтвараецца праз далучэнне да адпаведных прыметнікаў слоў больш (болей), менш (меней), тыпу больш каштоўны, менш якасны і інш.
Простая форма найвышэйшай ступені ўтвараецца з дапамогай прыстаўкі най-, якая далучаецца да простай формы вышэйшай ступені, а складаная форма ўтвараецца аналітыч-ным спосабам з дапамогай слоў самы, найбольш, найменш, якія далучаюцца да зыходнай формы якасных прыметнікаў (параўн.: самы добры, менш прыгожы і інш.).
Якасныя прыметнікі могуць выступаць у поўнай і кароткай форме, але кароткія формы ў сучаснай беларускай мове з’яўляюцца малаўжывальнымі; яны не скланяюцца як раней і амаль паўсюдна выцеснены поўнымі формам
Кароткія прыметнікі пры сваім выкарыстанні выступаюць пераважна ў ролі прэдыка-тываў, выражаюць не пастаянныя, а часовыя прыкметы, знаходзяць прымяненне ў некаторых паэтычных творах ва ўстойлівых выразах, практычна не ўжываюцца як азначэнні ў іншых відах маўленчай дзейнасці. Для якасных прыметнікаў уласціва антанімія.