Пермо-триасовый, мел-палеогеновый и позднекайнозойский этапы развития географической оболочки
Пермо-триасовый аридно-геократический период(поздняя пермь – триас; интервал 250-190 млн лет, продолжительность 60 млн лет) приходится на заключительную – пфальцскую фазу герцинского oporeнеза, начало киммерийской складчатости и дробления Пангеи, образования рифтовых зон, проявления траппового вулканизма.
Климат был в основном теплым и сухим. Аридизация климата привела к расширению областей недостаточного увлажнения упрощению климатической зональности. В пустынях количество осадков не превышало 150 мм/год, а в умеренно-аридных областях 500-700 мм/год при средних температурах воздуха 22-27°С.
Пермо-триас – ярко выраженная геократическая эпоха; уровень океана был наинизшим в фанерозое, его воды имели повышенную соленость (до 40 %0 и более), а состав солей был близок к нынешним водам океана. На континентах преобладало карбонатно-красноцветное и гидрохимическое осадконакопление, широкое распространение получают пролювиальные и эоловые фации. В теплых морях образовывались рифогенные породы, на низменных участках увлажненной суши формировались залежи углей.
На суше Северного полушария доминировал выровненный низменно-холмистый рельеф с отдельными сохранившимися от разрушения горными хребтами герцинид. Гондвана сохраняла высокое положение и представляла систему плато, поднятых равнин, глыбовых гор и впадин.
В морях господствовали цератиты и различные пресмыкающиеся (ихтиозавры, плезиозавры и т. п.), на суше – разнообразные ящеpы, в том числе летающие, появились первые млекопитающие, ведущие свое происхождение от звероподобных рептилий. Это была эпоха массового вымирания животных. К концу триаса исчезает около половины беспозвоночных, вымирают стегоцефалы, фузулиниды, четырехлучевые кораллы, табуляты, гониатиты, последние трилобиты, большинство амфибий, многие древние рыбы рептилии.
Наступает расцвет мезофитной голосеменной растительности. Более приспособленные к недостатку влаги смешанные хвойно-гинкгово-цикадофитовые редколесья пришли на смену кордаитовым лесам на обширных пространствах древних материков. На низинах и плато господствовали красноцветные ландшафты жарких пустынь и саванн, в горах они были почти безжизненными, в низменных районах существовали лесные заболоченные массив с переменным увлажнением.
Пермо-триасовый аридно-геократический период представлял эпоху неповторимых палеогеографических обстановок – длительного существования жаркого засушливого климата, низкого уровня океана, специфических красноцветных ландшафтов, господства в море и на суше разнообразных рептилий, развития голосеменной растительности, грандиозных изменений состава органического мира.
Мезозойский термофильный период(юра – ранний мел; интервал 190-100 млн. лет, продолжительность около 90 млн лет) приходится на конец киммерийской складчатости, особенно энергично проявившей в Северной Америке (невадийская фаза) и Северо-Восточной Азии. Активно протекает рифтогенез, намечается раскол Гондваны (конец юры), сопровождаемый усилением вулканической деятельности, материки смещаются к северу.
Климат был теплым, переменно-влажным, в конце периода – аридным, существовали климатические зоны: влажная экваториально-тропическая, к северу и югу от нее – влажные и аридные субтропические и умеренные зоны. В составе атмосферы в раннем мелу отмечается максимальное содержание кислорода, неоднократно изменяется уровень океана с общей тенденцией нарастания трансгрессии к концу периода.
Отложения эпохи разнообразны: флиш, морские терригенно-карбонатные образования, залежи лимнических углей, эвапоритовые и эоловые накопления, продукты -вулканизма. Для рельефа характерно многообразие генетических типов от низменных –морских и аллювиальных равнин и волнистых плато до останцово-глыбовых и молодых горных хребтов.
В морях среди беспозвоночных преобладают аммониты, двустворчатые моллюски и белемниты. В воде и на суше господствуют разнообразные, в том числе гигантские, рептилии. Появляются первые птицы и змеи, в морях – диатомеи. Среди растительности доминирует голосеменная флора, представленная хвойно-лиственными лесами.
Особенности режима увлажнения во многом определяли типизацию ландшафтов. В эпохи гуминизации господствовали низменные, сильно обводненные ландшафты (болотные, озерные и т.д.) с активным угленакоплением, в эпохи недостаточного увлажнения – редколесья и саванны.
В целом в мезозойский термофильный период продолжительно существовал безморозный переменно-влажный климат, происходили колебания уровня океана с постепенным нарастанием трансгрессии, получили широкое развитие низменные обводненные ландшафты, в море и на суше господствовали рептилии и голосеменная растительность. По физико-географическим условиям он во многом напоминает среднепалеозойский термофильный период. Различия между ними заключаются в разном уровне эволюционного развития растительного и животного мира, определявшего характер палеоландшафтов.
Мел-палеогеновый талассократический период(поздний мел – поздний палеоген;интервал 100-40 млн лет, продолжительность около 60 млн лет). Завершается распад Гондваны и Лавразии, в конце мела положение материков становится близким к современному. В палеогене нарастает альпийский орогенез, образуются рифтовые зоны в Гренландии и Индостане.
Климат был теплым и преимущественно влажным. В умеренных широтах среднегодовые температуры воздуха превышали современные на 10°С и более. Максимально расширялись зоны экваториально-тропического климата, уменьшались температурные градиенты между экваториальными и полярными областями.
Двумя волнами (верхний мел и эоцен) отмечается крупнейшая в фанерозое трансгрессия океана, достигшая максимума около 90-97 млн лет назад, когда уровень поднимался на 150 м и около 40 % современных континентов находилось под водой. Температура глубинных вод океана превышала современную температуру этих вод на 10 °С. В морях четко проявлялась зональность осадконакопления: в умеренных и высоких широтах – терригенно-полимиктовое и биогенно-кремнистое, в лагунах – лигнито- и угленакопление, в субтропиках и тропиках – олигомиктовое и карбонатное. Характерная формация – отложения писчего мела, представляющие пелагический нанопланктонный осадок, накапливавшийся в обширных эпиконтинентальных морях. На суше активно образовывались красноцветные коры выветривания, включавшие залежи бокситов.
Рельеф в целом был слабоконтрастным с преобладанием спокойных выположенных форм с отдельными останцовыми массивами глыбовых гор и хребтов.
В органическом мире отмечались крупные изменения, близкие но масштабам к пермо-триасовым. К концу мела вымирают рептилии, зубастые птицы, аммониты, большинство белемнитов. В морях процветали простейшие: фораминиферы, нумуллиты и радиолярии. К концу периода на суше доминировали млекопитающие и птицы. Революционным событием стало широкое развитие в позднем мелу покрытосеменной растительности, по мнению исследователей, связанное с посветлением атмосферы и уменьшением влажности климата, определивших нынешний облик большинства ландшафтов экваториально-тропической, субтропической и умеренной областей. Появление травянистой растительности обусловило возникновение современных почв.
Мел-палеогеновый талассократический период представляет собой крупнейшую трансгрессивную эпоху, время господства теплого климата, покрытосеменной флоры, становления большинства современных ландшафтов, пространственного распределения, материков, близкого к нынешнему.
Позднекайнозойский ледниковый период(поздний палеоген – антропоген; интервал 40-0 млн лет, продолжительность около 37 млн лет) приходится эпоху активизации тектонической и вулканической деятельности. Обозначаются основные фазы альпийского орогенеза, усиливаются рифтогенез и разломная тектоника платформ. В дрейфе континентов намечается тенденция, противоположная раннепалеозойской: концентрация материков в Северном полушарии и расхождение их в Южном.
Происходят направленное похолодание климата, особенно резкое в плейстоцене, достигшее максимума 18-15 тыс. лет назад, дифференциация климатических зон и усиление контрастности климата. В третий раз на протяжении фанерозоя возникают обширные покровные и горные ледники. Оледенение, начавшееся олигоцене с Восточной Антарктиды, в четвертичном периоде неоднократно охватывало средние широты Северного полушария. В океане нарастала регрессивная тенденция, осложненная резкими гляциоэвстатическими колебаниями его уровня. Усиливается зональность осадконакопления. Господствующий тип отложений – терригенные образования, среди которых широко распространяются различные фации гляциальных и перигляциальных отложений (морена, ледниково-морские) и специфических лессовидных образований, красноцветная седиментация локализуется в экваториально-тропических областях. В результате возникновения высокогорных сооружений в районе альпийского орогенеза и активизации древних складчатых зон усиливается общая контрастность рельефа.
С миоцена широко распространяются степные растительные сообщества, устанавливается современная зооботаническая зональность. Среди растительности безраздельно господствуют покрытосеменные, количество видов которых превосходит число видов других растений, вместе взятых, а среди животного мира – млекопитающие. В океане процветают двустворчатые и брюхоногие моллюски, кремнистые и известковистые микроорганизмы.
Оформляется современный тип латеральной и вертикальной ландшафтной зональности.
Позднекайнозойский ледниковый период, по-видимому, представляет собой незавершенный палеогеографический этап развития географической оболочки Земли. В целом он характеризуется похолоданием климата, возникновением покровных и увеличением площади горных ледников, снижением уровня океана, усилением различных типов природной зональности, оформлением современного облика географической оболочки Земли.
4. Палеагеаграфічнае развіццё тэрыторыі Беларусі ў палеазоі
Кембрый (570—170 млн гадоў назад) цесна звязаны з па-пярэднім этапам развіцця зямной кары. Адбываецца інтэнсіўнае прагінанне Маскоўскай сінеклізы і паўднёва-заходняй часткі Беларусі. Гэтыя зоны апускання ўтварылі Кобрынска-Полацкі прагін, які пашырыўся за кошт прылеглых раёнаў Беларуска-Балтыйскага шчыта (мал.).
Адклады кембрыю пашыраны ў Падляска-Брэсцкай упадзіне і на схіле Беларускай антэклізы. У першым раёне іх магутнасць дасягае 400 м. У раннім палеазоі (кембрый, ардавік, сілур) мора наступала з захаду, дзе, ўтварылася вялізная зона апусканняў, якая працягнулася ад Малдовы да Прыбалтыкі.
У ардавіку, як і ў кембрыі, марскія басейны займалі толькі ўчасткі Падляска-Брэсцкай упадзіны і Балтыйскай сінеклізы (мал.). На паўднёвым захадзе Беларусі магутнасць ардавіку да 40 м, ён складзены кварцава-глаўканітавымі пясчанікамі, вапнякамі, мергелямі. На паўночным захадзе магутнасць ардавіку дасягае 150 м. Гэта кварцавыя пясчанікі з галькамі фасфарытаў, мергелі, гліны, гліністыя вапнякі. У сілуры большая частка Беларусі была сушай, толькі за-ходнія яе раёны пакрываліся мелкім морам.
Адклады сілуру пашыраны ў тых жа раёнах, што і ардавікскія. На паўднёвым захадзе рэспублікі (Падляска-Брэсцкая ўпадзіна і Валынская монакліналь) магутнасць гэтых парод да 630 м, характэрны гліны, мергелі, вапнякі. Такі ж склад маюць сілурыйскія адклады паўночнага захаду Беларусі, тут іх магутнасць да 70 м.
У час калядонскага тэктагенезу утварыліся Балтыйская сінекліза і Падляска-Брэсцкая ўпадзіна, якія ўзніклі як састаўныя часткі буйной Балтыйска-Прыднястроўскай сістэмы апусканняў. У гэты ж час цалкам адасобілася Беларуская антэкліза, яе найбольш прыўзнятай часткай з'яўляўся Гродзенска-
Мастоўскі выступ. У канцы калядонскага этапу на паўднёвым захадзе Беларусі адбыліся інтэнсіўныя тэктанічныя зрухі па разломах, якія ўтварылі шэраг лакальных узняццяў з амплітудай да 100 м у межах Падляска-Брэсцкай упадзіны.
Значыць, за перыяд позняга пратэразою і ранняга палеазою вызначыліся асноўныя тэктанічныя структуры рэспублікі (Беларуская антэкліза, Падляска-Брэсцкая і Аршанская ўпадзіны). У той жа час такія буйныя структуры, як Прыпяцкі прагін, Варонежская антэкліза, Жлобінская, Палеская седлавіны, яшчэ не існавалі. Іх утварэнне звязана з наступным герцынскім этапам, які ахоплівае дэвонскі, каменнавугальны, пермскі і частку трыясавага перыядаў.
Дэвонскі перыяд — гэта час надзвычай важных геалагічных падзей на тэрыторыі Беларусі, якія адыгралі вялікую ролю ў фарміраванні яе структуры і карысных выкапняў. Дэвонскія адклады пакрываюць каля 4/5 тэрыторыі Рэспублікі Беларусь і дасягаюць магутнасці 3,5—4 км.
У пачатку дэвону большая частка Беларусі была сушай і тут пераважалі працэсы дэнудацыі. Толькі паўднёва-заходнія раёны (Падляска-Брэсцкая ўпадзіна, Валынская монакліналь) апускаліся і пакрываліся мелкім морам, у якім намнажаліся глініста-карбанатныя асадкі. Магутнасць ніжнедэвонскіх адкладанняў да 80 м.
Сярэднедэвонская эпоха вызначалася далейшым развіццём марской трансгрэсіі, якая ахапіла ўсходнюю частку Беларусі. Адкладанні гэтага часу маюць магутнасць да 300 м. У сярэднім дэвоне адбываецца далейшае развіццё тэктанічных структур Беларусі. Адна з важных падзей — пачатак утварэння Прыпяцкага прагіну. Хоць у той час ён яшчэ не быў адасобленым і на большай частцы працягваў старажытны Валынска-Аршанскі палеапрагін, але апусканне гэтай тэрыторыі было больш актыўным. Па паверхні падмурка Прыпяцкі прагін заставаўся незамкнёым і меў выгляд монакліналі, нахіленай на паўночны захад, з'яўляючыся часткай Маскоўскай сінеклізы. У той жа час тут пачалі ўтварацца лакальныя ўзняцці (Усходне-Першамайскае, Нараўлянскае, Паўночна-Даманавіцкае і інш.), якія ўвогуле ад-павядаюць сучасным структурам прагіну.
У сярэднім дэвоне добра праяўляліся і іншыя структуры Беларусі: Жлобінская, Латвійская, Брагінска-Лоеўская, Палеская седлавіны, Беларуская антэкліза, Балтыйская сінекліза, Падляска-Брэсцкая ўпадзіна і інш. Верхнедэвонскія адклады пашыраны на меншай плошчы (мал.). Па асаблівасцях будовы гэтых адкладаў вылучаюцца два раёны: Прыпяцкі прагін і Аршанская ўпадзіна з прылеглымі схіламі Латвійскай седлавіны.
У Прыпяцкім прагіне магутнасць верхнедэвонскіх адкладаў дасягае 3,5 км. Яны ўтвараюць некалькі тоўшчаў рознага складу. Верхнедэвонскія адклады Прыпяцкага прагіну адрозніваюцца вялікай магутнасцю і спецыфічнай будовай, періп за ўсё наяўнасцю саляных і вулканагенных парод. Гэта асаблівасць звязана з пачатковым этапам фарміравання дадзенай структуры, якая з'яўляецца састаўной часткай аднаго з буйнейшых на Усходне-Еўрапейскай платформе Прыпяцка-Дняпроўскага аўлакагену так называюць глыбокія лінейныя прагіны зямной кары.
У агульным выглядзе фарміраванне гэтай структуры можна ўявіць сабе наступным чынам: 1) актыўнае ўзрушэнне Сармацкага шчыта з утварэннем скляпеннага ўзняцця; 2) узнікненне буйных трэшчын, расколаў, звязаных з расцягненнем зямной кары; 3) апусканне ўтвораных блокаў на глыбіню 3,5—4 км, актыўнае праяўленне вулканізму; 4) запаўненне дэпрэсіі, якая ўтварылася, рознымі тыпамі парод, у тым ліку магутнымі тоўшчамі каменнай солі. Усяго на гэтай тэрыторыі ўдалося выявіць, паводле даных аэрафотаздымкі, 82 пахаваныя вулканы.
У Аршанскай упадзіне і Латвійскай седлавіне магутнасць адкладаў верхняга дэвону не перавышае 150 м. Гэта даламіты, даламітазаваныя вапнякі, гліны, мергелі, якія маюць фауну брахі-апод і іншых марскіх арганізмаў. Па Дняпры і яго прытоку Аршыцы ў раёне Оршы, па Заходняй Дзвіне ў раёнах Віцебска (вёскі Левая Руба, Койтава, Цякава і інш.), г. Верхнядзвінску (вёскі Юсцінава, Ленапаль) па прытоку Заходняй .. Дзвіны р. Сар'янцы (вёскі Калюта, Дворышча) гэтыя пароды выходзяць на дзённую паверхню. Вельмі добрыя разрэзы можна назіраць у кар''еры Гралева, які распрацоўваецца аб'яднаннем «Даламіт».
Вядомы шматлікія ледавіковыя адорвені дэвонскіх даламітаў у Мінскай, Магілёўскай, Гомельскай абласцях (напрыклад, ля вёсак Шаламы, Кульшычы Слаўгарадскага раёна).
Каменнавугальныя адклады займаюць меншую плошчу і маюць меншую (да 1000 м) магутнасць, чым дэвонскія. Яны развіты толькі ў межах Прыпяцкага прагіну і Валынскай монакліналі (мал.). Асноўная частка разрэзу карбону Прыпяцкага прагіну (да 800 м магутнасці) адносіцца да ніжняга аддзела і складзена пярэстакаляровымі пясчана-гліністымі пародамі, у паўночнай част-цы — цёмна-шэрай тоўшчай глін і мергелей з праслойкамі гару-чых сланцаў, сустракаюцца праслойкі бурага вугалю, баксітанос-ных парод. Сярэднекаменнавугальныя адклады маюць магутнасць да 400 м і пашыраны на значна меншых плошчах. Гэта гліны з праслойкамі выпнякоў, алеўралітаў, пясчанікаў, вуглістых глін і вугалю.
Верхнекаменнавугальныя адклады пашыраны абмежавана. Складзены яны пярэстакаляровымі глінамі з праслойкамі пясчані-каў, алеўралітаў, больш рэдка даламітаў. Іх магутнасць да 20 м.
У каменнавугальным перыядзе працягвалася фарміраванне Прыпяцкага прагіну ва ўмовах хуткай змены палеагеаграфічных умоў: марскія трансгрэсіі чаргаваліся з адступаннем мора і ўстанаўленнем кантынентальнага рэжыму. Вялікую ролю ў працэсах асадканамнажэння адыгрываў рост саляных структур. Соль, як пластычнае цела, ва ўмовах ціску вышэйляжачых парод імкнецца 
заняць мінімальны аб'ём, утвараючы спецыфічныя структурм саляныя купалы. У залежнасці ад магутнасці саляных парод хуткасць росту такіх купалаў змяняецца ад 60 да 120 м за мільён гадоў. У міжкупальных дэпрэсіях магутнасць каменна-вугальных і больш маладых адкладаў максімальная. На вяршынях купалаў яна скарачаецца да поўнага выкліньвання.
На паўднёвым захадзе Беларусі (раён Валынскай монакліналі) вядомы глініста-карбанатныя адклады ніжняга карбону магутнас-цю да 50 м.
Пермскія адклады пашыраны ў межах Прыпяцкага прагіну, Падляска-Брэсцкай упадзіны, на паўночна-заходніх схілах Бела-рускай антэклізы. Максімальную магутнасць (да 500 м) яны маюць у Прыпяцкім прагіне, на паўднёвым захадзе БССР (Пад-ляска-Брэсцкая ўпадзіна). Іх магутнасць не перавышае 30 м. Уся астатняя частка Беларусі ў пермскім перыядзе была пустыннай сушай.
Пермскія марскія трансгрэсіі пашыраліся ў розны час з Усход-няй або Заходняй Еўропы. Найбольш тыповымі з'яўляюцца чырво-накаляровыя пясчана-гліністыя і сульфатн-карбанатныя пароды, якія фарміраваліся ва ўмовах засушлівага клімату. У нізе раз-рэзу пермскіх адкладаў залягаюць грубаабломкавыя пароды — кангламераты, якія ўтварыліся дзякуючы размыву парод Украін-скага шчыта, што ў гэты час узнімаўся. Інтэнсіўнасць тэктаніч-ных рухаў у Прыпяцкім прагіне змяншаецца, хоць пасоўванні па асобных разломах складалі 200—300 м. Запавольваецца і рост саляных купалаў, хуткасць іх узняцця не перавышала 2—3 м за мільён гадоў. У асобных раёнах адбывалася растварэнне солей падземнымі водамі, узнікалі карставыя варонкі глыбінёй 100— 150 м.
Такім чынам, палеазойская эра багатая на маштабныя геала-гічныя працэсы, асноўным з якіх была доўгая і складаная гісто-рыя Прыпяцкага прагіну, што ўзнік як зона магутных расколаў і апусканняў зямной карц ва ўмовах актыўнага праяўлення вулканічнай дзеннасці. Беларуская антэкліза, Украінскі шчыт характарызаваліся ўзыходнымі рухамі і з'яўляліся абласцямі зносу.
5. Палеагеаграфічнае развіццё тэрыторыі Беларусі ў мезазоі
Мезазойская (грэч. теяо— сярэдні) эра (170—60 млн гадоў) на тэрыторыі Беларусі характарызавалася максімальным за ўсю яе геалагічную гісторыю развіццём марскіх трансгрэсій. Пранікаючы з поўдня, яны дасягалі шырыні г. Віцебска. Вядомы адкла-ды ўсіх трох сістэм мезазойскай групы: трыясанай, юрскай і мелавой.
Трыясавыя адклады развіты ў Прыпяцкім прагіне і часткова ў Падляска-Брэсцкай упадзіне. У першым раёне яны адрозніваюц-ца вялікай магутнасцю і паўнатой разрэзу (вядомы ўсе аддзелы трыясавай сістэмы). Адклады ніжняга трыясу тут маюць магутнасць да 1100 м. Яны вельмі падобны да пермскіх і прадстаўлены чырвона-бурымі, цёмна-чырвонымі розназярністымі палевашпатава-кварцавымі пяскамі і пясчанікамі з праслойкамі глін, мерге-лей, даламітаў. У прыбартовых частках прагіну ў разрэзе ніжняга трыясу ёсць кангламераты.
Сярэдні трыяс складзены глінамі з праслойкамі пясчанікаў, пяскоў і гравялітаў, яго магутнасць да 290 м. Да верхняга трыясу адносяцца зеленавата-шэрыя і цёмна-шэрыя, часам каалінавыя гліны з праслойкамі пяскоў. Сустракаюцца шматлікія абвугленыя раслінныя рэшткі, якія іншы раз утвараюць тонкія (да 1 см) праслойкі бурага вугалю.
У раннім і сярэднім трыясе завяршаецца працэс фарміравання Прыпяцкага прагіну, інтэнсіўнасць тэктанічных рухаў змяншаец-ца. Рэзка ўзнімаецца Украінскі шчыт, які з'яўляецца ў гэты час асноўнай вобласцю зносу. Запавольваецца рост саляных купалаў. У Падляска-Брэсцкай упадзіне магутнасць трыясавых адкладаў не перавышае 20 м, яны складзены чырвона- і пярэстакаляровымі глінамі. На мяжы сярэдняга і позняга трыясу адбываецца агульнае ўзняцце тэрыторыі Беларусі. Верхнетрыясавыя адклады, на думку некаторых вучоных, з'яўляюцца карой выветрывання. У канцы трыясу і пачатку юрскага перыяду ўся тэрыторыя была су-шай, дзе адбывалася размыванне і разбурэнне парод рознага ўзросту — ад архейскіх да познетрыясавых. Кара выветрывання трыясавага перыяду мае шырокае развіццё ў межах Беларускай антэклізы.
Для трыясава-раннемелавога этапу развіцця Усходне-Еўра-пейскай платформы характэрна істотная перабудова структурнага плана, звязаная з закладаннем сістэмы новых прагінаў пераважна шырыннага напрамку. Адзін з іх (Дацка-Польскі) размяшчаўся на захадзе, другі (Прыпяцка-Дняпроўская, ці Украінская, сінекліза) — на ўсходзе. Прагінанне перыядычна ахоплівала паўднё-выя раёны Беларусі і марскія басейны, якія існавалі ў межах гэтых структур, злучаліся.
Самая ранняя марская трансгрэсія гэтага этапу прыпадае на сярэдняюрскую эпоху і пашыраецца з боку Украінскай сінеклізы, пакрываючы адносна мелкім морам вялікую частку Прыпяцкага ІІрагіну і прылеглыя раёны Жлобінскай седлавіны.
Сярэдняюрскія адклады маюць магутнасць да 60 м. Яны скла-дзены дробна-сярэднезярністымі пяскамі ад шэрага да чорнага колеру з праслойкамі алеўралітаў і пясчанікаў. У вялікай коль-касці сустракаюцца раслінныя рэшткі, абломкі абвугленай драў-ніны, праслойкі вугалю. Гэтыя адклады намнажаліся ў апрэсненых лагунах, азёрах, балотах, рачных далінах ва ўмовах цёплага і нільготнага клімату, шырокага распаўсюджання расліннага по-крыва. Лясы юрскага перыяду рэзка адрозніваліся ад сучасных.
Яны складаліся з папарацей і голанасенных: гінкгавых, бенетэтавых, цыкадавых. Адну са старажытней-шых раслін — гінкга можна ўбачыць у Гомельскім парку імя Луначар-скага.
У познеюрскую эпоху, марская трансгрэсія пашыраецца, паколькі прагінанне ахоплівае і заходнюю частку Беларусі, куды мора наступае з боку Дацка-Польскага прагіну. Па-між заходнім і ўсходнім басейнамі існавала прыбярэжная раўніна, якая перыядычна залівалася морам. У ся-рэдзіне познеюрскай эпохі трансгрэ-сія дасягае максімальных памераў. На паўночным усходзе рэспублікі існуе адкрыты марскі басейн, які на захад і поўнач паступова пераходзіць у шэльфавую зону (мал.). У канцы юрскага перыяду пачынаецца новы этап узняцця тэрыторыі Беларусі, і мора рэгрэсіруе. Магутнасць юрскіх адкладаў у Прыпяцкім прагіне дасягае 200 м, на поўнач і захад яна змяншаецца. Для ніжняй часткі разрэзу верхняй юры тыповымі з'яўляюцца чорныя і цёмна-шэрыя карбанатныя гліны з багатай фаунай малюскаў, прасцейшых. Больш маладыя адклады (аксфордскі ярус) прад-стаўлены вапнякамі, часта акрамнелымі, мергелямі, глінамі, ра-дзен пяскамі. У вапняках шмат рэшткаў каралаў, імшанак, прасцейшых і іншых жывёл. Юрскі перыяд — час шырокага рас-паўсюджання гіганцкіх мезазойскіх паўзуноў — дыназаўраў
У канцы юрскага перыяду тэрыторыя Беларусі з яўлялася сушай, і новы этап апускання і марскіх трансгрэсій прыпадае на першую палову раннемелавой эпохі (прыкладна 140 млн гадоў назад). Мора на тэрыторыю Беларусі пранікала з Маскоўскай сінеклізы і пакрывала паўднёва-ўсходнія раёны (частку Пры-гіяцкага прагіну, Брагінска-Лоеўскую седлавіну). Астатняя частка рэгіёна была паніжанай сушай. К канцу раннемелавой эпохі мар-скі басейн скарачаецца, і на большай частцы Беларусі існуюць кантынентальныя ўмовы.
У Прыпяцкім прагіне адбываўся рост салянакупальных струк-тур, што пацвярджаецца рэзкімі змяненнямі магутнасці раннеме-лавых адкладаў. У канцы раннемелавой эпохі (альбскі век) палеа-І еаграфічныя ўмовы рэзка змяняюцца, пачынаецца новы этап раз-ніцця марской трансгрэсіі.
Даальбскія адклады ніжняга мелу маюць магутнасць да 77 м. Яны складзены пяскамі, глінамі, пясчанікамі. Характэрнымі былі глаўканітава-кварцавыя пясчанікі на жалезістым цэменце, гліны цомна-шэрыя, амаль чорныя, якія ў адрозненне ад юрскіх не маюць клрбанатнага матэрыялу. Значную частку разрэзу складаюць кнарцавыя пяскі з расліннымі рэшткамі, часта з абломкамі драўніны. Расліннасць гэтага часу была ўжо блізкай да сучаснай. Асноўную ролю адыгрывалі пакрытанасенныя (кветкавыя) расліны, падобныя да сучасных шыракалістых, хваёвых.
Новая трансгрэсія мелавога мора, якая пачынаецца ў канцы ранняй эпохі, была максімальнай за ўсю мезазойскую эру. Мора наступае з захаду (Польска-Дацкі прагін) і з усходу (Украінская сінекліза). У час нанбольшага прагінання тэрыторыі яно перакрывае большую частку тэрыторыі рэспублікі (мал.). У далейшым марскі басейн скарачаецца і падзяляецца на заходні і паўднёва-заходні басейны, між якімі знаходзілася прыўзнятая суша.
У гэты час адбываецца істотная перапрацоўка структурнага плана Беларусі: тут узнікаюць Заходне-Беларуская і Усходне-Беларуская монакліналі, падзеленыя Цэнтральна-Беларускай седлавінай. Прыпяцкі прагін як самастойная структура ў гэты час не існаваў, хоць праяўленні саляной тэктонікі рабілі істотны ўплыў на асаблівасць назапашвання асадкаў. У канцы познемелавой эпохі адбываецца ўзняцце тэрыторыі і надыходзіць рэгрэсія мора.
За гэты час утвараецца комплекс парод, які сведчыць аб пасту-повым развіцці марской трансгрэсіі. Ён пачынаецца глаўканітава-кварцавымі пяскамі і пясчанікамі з паслойкамі аляўрытаў і алеўралітаў. Характэрна наяўнасць жалвакоў і некалькіх пластоў магутнасцю да 1 м фасфарытаў. Магутнасць гэтай тоўшчы дасягае 60—70 м. Вышэй па разрэзу глаўканітава-кварцавыя пяскі змяняюцца мелавымі пясчанікамі, пясчаністым мелам і магутнай (да 220 м) тоўшчай мергельна-мелавых парод, у якіх толькі іншы раз назіраюцца праслойкі глаўканітава-кварцавых пяскоў і алеўралітаў.
Мел — спецыфічная парода дадзенага перыяду, больш нідзе ў разрэзе зямной кары яна не сустракаецца. Гэта тыповы асадак цёплых мораў, які намнажаецца на глыбінях ад 100 да 200—300 м. Пад мікраскопам можна бачыць, што мел складаецца з рэшткаў марскіх планктонных водарасцей — какалітафарыд. Апрача таго, ёсць і іншыя арганічныя рэшткі — ігласкурыя, фараменіферы (прасцейшыя), малюскі, брахіаподы. Вельмі спецыфічнымі з'яўляюцца цыгарападобныя ростры белемнітаў — выкапнёвых галаваногіх малюскаў, якія нагадваюць каракаціц. Вымытыя з мелу, яны часта сустракаюцца па берагах Сожа, Іпуці. У народзе іх называюць «чортавы пальцы» і прыпісваюць ім лекавыя ўласцівасці. У меле сустракаюцца канкрэцыі фасфарытаў, жалвакі крэменю, якія іншы раз дасягаюць 1 м у папярочніку.
Крэмень быў першым карысным выкапнем, які выкарыстаў чалавек каменнага веку для вырабу прылад працы, прадметаў побыту, упрыгожанняў, паляўнічай і ваеннай амуніцыі. Відаць, гэта акалічнасць адыграла важную ролю ў тым, што старажытнейшыя пасяленні чалавека вядомы ў раёнах, дзе мел з крамяністымі ўключэннямі выходзіць на паверхню. Гэта перш за ўсё даліна р. Сож ніжэй г. Крычава, яе прытокі Іпуць, Беседзь, Покаць. Нават на водападзелах тут мел часта можна бачыць пад ворным слоем. У сувязі з тым што мел і мергелі лёгка вышчалочваюцца падземнымі водамі, у гэтых раёнах часта назіраюцца карставыя варонкі, а ў берагавых абрывах невялікія пячоры. Выхады мелу на паверхню вядомы і ў іншых раёнах Беларусі. Часта гэта магутныя глыбы парод, якія ледавік перамясціў на розныя адлегласці (раёны Гродна, Ваўкавыска і інш.). Тут таксама вядомы сляды дзейнасці старажытнага чалавека.
Такім чынам, галоўная геалагічная падзея мезазою — шырокае развіццё марскіх трансгрэсій, якія пакрывалі большую частку тэрыторыі Беларусі. Тэктанічныя рухі абумовілі перабудову структурнага плана тэрыторыі, які стаў намнога прасцейшым: ад цэнтральнай часткі раёна мезазойскія пароды паступова нахіляюцца на захад і ўсход.
Мезазойская гісторыя Зямлі характарызавалася велічнымі геалагічнымі падзеямі, якія рэзка змянілі аблічча планеты. У выніку шэрага этапаў расколу паўночнага і паўднёвага суперкантынентаў — Лаўразіі і Гандваны — утвараюцца мацерыкі і акіяны, якія мелі абрысы, блізкія да сучасных. Пачынаецца працэс стварэння сучаснага рэльефу Зямлі.
Глыбокія змяненні адбываюцца і ў арганічным свеце: дасягаюць свайго росквіту і выміраюць гіганцкія дыназаўры, з'яўляюцца млекакормячыя і птушкі, шырокае распаўсюджанне атрымліваюць пакрытанасенныя. У канцы мелавога пе-рыяду выразна выяўляецца тэндэнцыя да змяншэння колькасці ападкаў і пахаладання.
Адна з загадак геалагічнай гісторыі Зямлі — прычына вымірання дыназаўраў, якія ў мезазоі насялялі сушу і мора, вызначалі-ся сваімі памерамі і ўмовамі жыцця. Для тлумачэння гэтага фено-мена бяруцца такія даныя, як змяненне клімату, павелічэнне радыяцыі ў сувязі з касмічнымі прычынамі, прыцягненне ў круга-варот новых хімічных элементаў, выкліканае ўзмоцненым разбу-рэннем кантынентаў. Выказваецца таксама думка аб тым, што ў мезазоі павялічылася сіла цяжару і гіганты гэтага часу былі як бы раздушаны ўласнай вагой. Найбольшую колькасць рэшткаў касцей дыназаўраў знаходзяць у пустыні Гобі.
6. Палеагеаграфічнае развіццё тэрыторыі Беларусі ў кайназоі
Прыкладна 60 млн гадоў назад пачынаецца кайназойская эра, якая працягваецца і ў наш час. Кайназойская эра ўключае тры перыяды: палеаген, неаген і антрапаген, або чацвярцічны перыяд, які з'яўляецца незавершаным.
На мяжы мезазою і кайназою на тэрыторыі Беларусі адбылося агульнае ўзняцце, якое прывяло да рэгрэсіі мора і ўстанаўлення кантынентальнага рэжыму. На вялізных прасторах, складзеных мелавымі пародамі, актыўна працякалі працэсы фізічнага і хімічнага выветрывання. Карставыя працэсы прывялі да ўтварэння поласцей, правалаў і іншых форм. Многія азёры заходняй і ўсходняй Беларусі маюць карставае паходжанне.
Ужо ў познім палеацэне паўднёвыя раёны Беларусі апускаліся, і з боку Украінскай сінеклізы сюды пранікалі воды адносна мелкага мора, якія затапілі ўсходнюю частку Прыпяцкага прагіну і прылеглыя тэрыторыі. Працэсы прагінання зямной кары ахапілі таксама паўночна-заходнія раёны Беларусі (схілы Беларускай антэклізы, паўднёвы борт Балтыйскай сінеклізы), куды з захаду заходзіў марскі заліў. Паўночна-заходні і паўднёва-ўсходні басейны падзяляліся вялізным раёнам сушы, які займаў большую частку Беларусі. Адклады палеацэну маюць магутнасць да 40 м.
У эацэне марская трансгрэсія пашыраецца, паступова ахопліваючы ўсю паўднёвую Беларусь, а затым і цэнтральную, прыкладна да лініі Мінск — Магілёў. Наступанне мора адбывалася з захаду і ўсходу, у час максімуму трансгрэсій (позні эацэн) гэтыя басейны злучаліся. У Прыпяцкім прагіне апусканне выклікала актывізацыю росту саляных структур.
Магутнасць адкладаў эацэну дасягае 120 м. Па далінах Дняпра, Сожа, Віхры, Беседзі, Покаці ў Магілёўскай і Гомельскай абласцях гэтыя пароды выходзяць на паверхню.
У алігацэне плошча марскога басейна скарачаецца, і пад канец гэтай эпохі мора назаўжды пакідае тэрыторыю Беларусі. Адбылося гэта прыкладна 30 млн гадоў назад. Адклады алігацэну падзяляюцца на дзве часткі: марскую і кантынентальную. Марскія фацыі складзены зялёнымі глаўканітава-кварцавымі пяскамі і алеўралітамі, пясчанікамі агульнай магутнасцю каля 50 м. Агаленні гэтых парод ёсць па далінах Сожа, Іпуці. Асабліва цікавы разрэз у г. Добрушы абвешчаны геалагічным помнікам прыроды.
Кантынентальныя адклады алігацэну складзены пярэстакаляровымі каалінавымі глінамі, кварцавымі пяскамі. Магутнасць плкладаў алігацэну не перавышае 70 м.
Такім чынам, у палеагене тэрыторыя Беларусі перажыла тэктанічныя ўзняцці, якія змяніліся апусканнем, трансгрэсіяй мора і новым узняццем, тэндэнцыя да якога захавалася на ўвесь наступны пгрыяд.
У неагене самы нізкі ўзровень рэльефу быў характэрны для Прыпяцкага прагіну, Падляска-Брэсцкай упадзіны, г. зн. сучаснага Палесся. Гэта апусканне яшчэ больш узмацнілася у сярэдзіне неагену і дасягнула 30—50 м. Такая асаблівасць тэктанічных рухаў спрыяла павелічэнню колькасці азёр. якія, зліваючыся ў асобныя перыяды, захоплівалі ўсё Палессе і нават больш пауночныя раёны У гэты час ужо існавалі буйныя рэкі басейна Дняпра (Прыпяць, Бярэзіна, Сож), а магчыма і Нёмана. Іх даліны распасціраліся блізка да сучасных або нават на месцы іх.
Да канца неагену намецілася значнае (да 40—60 м) узрушэнне на паўднёвым усходзе Беларусі, якое прывяло да таго, што усходнія раёны Прыпяцкага прагіну, Жлобінскай седлавіны, прылеглыя ўчасткі Варонежскай антэклізы сталі адносна прыўзнятымі.
Адклады неагену маюць кантынентальнае паходжанне, на значных прасторах яны не захаваліся з-за наступнага размывання ў чацвярцічны перыяд. Магутнасць адкладаў неагену змяняецца ад некалькіх да 160 м Апрача даліны Дняпра, асобныя агаленні гэтых парод ёсць па р.Сож і яе прытоках.
У палеагене клімат быў блізкім да трапічнага. У неагене адбывалася паступовае пахаладанне, якое ў чацвярцічным перыядзе прывяло да ўзнікнення і развіцця мацерыковых абледзяненняў.
Палеаген-неагенавая гісторыя Беларусі завяршаецца фарміраваннем раўніннага рэльефу з вялікай колькасцю азёр, балот, шырокімі рачнымі далінамі, якія характарызаваліся спакойным цячэннем у адносна нізкіх берагах. Паступова ўзмацняецца пахаладанне, якое досыць рэзка павялічваецца к пачатку антрапагену.
Чацвярцічны перыяд. У самым агульным выглядзе гэта гісторыя распадаецца на тры буйныя этапы: перадледавіковы (брэсцкі), ледавіковы (плейстацэнавы) і сучасны (галацэнавы).
Брэсцкае перадледавікоўе. Рэльеф быў значна выраўнены, прычым праяўляўся агульны ўхіл з усходу на захад. Існавалі шматлікія глыбокія азёры. Рэкі брэсцкага часу працякалі прыкладна ў тых жа напрамках, што і сучасныя, і адрозніваліся меншай глыбінёй урэзу. Пад канец брэсцкага перадледавікоўя пахаладанне прагрэсіруе і лясныя асацыяцыі змяняюцца адкрытымі прасторамі з травяністым по-крывам.
Мяжа нараўскога абледзянення вызначана ў асноўным па даных свідравання і праходзіць ад Маларыты на Пінск, Старобін, Глуск, Бабруйск, Быхаў, Чавусы. Прычына больш паўднёвага яе становішча на захадзе Беларусі заключаецца ў тым, што гэта тэрыторыя была больш паніжанай. Нараўское ледавіковае покрыва падзялялася на два буйныя патокі (Нёманскі і Дняпроўскі), паміж якімі сфарміравалася вялікае Цэнтральна-Бярэзінскае лёдараздзельнае ўзвышша.
Белавежскае міжледавікоўе характарызавалася максімальным за ўсю чацвярцічную гісторыю тэктанічным узняццем, у выніку якога ўзровень Чорнага мора панізіўся на 45—50 м. Гэта прывяло да глыбокага ўразання рачных далін і назапашвання пахаваных алювіяльных світ. Найбольш павышаныя ўчасткі водападзелаў існавалі ў раёнах Віцебска, Гомеля, вярхоўя Іпуці, Навагрудка, г. зн. у гэты час галоўны водападзел Беларусі яшчэ не існаваў. Было шмат паніжаных раўнін з азёрнымі катлавінамі. Яны пашыраліся ў раёнах Мінска, Навагрудка, Брэста і інш.
Бярэзінскае ледавіковае покрыва перакрывала амаль усю тэрыторыю Беларусі. Яго марэна мае магутнасць да 107 м, магутныя (да 120 м) тоўшчы водна-ледавіковых адкладаў аддзяляюць яе ад дняпроўскай марэны. Бярэзінскае абледзяненне адыграла вялікую ролю ў стварэнні рэльефу Беларусі. Паміж заходнім (нёманскім) і ўсходнім (дняпроўскім) ледавіковымі патокамі сфарміравалася буйное лёдараздзельнае ўзвышша, якое з'явілася асновай Беларускай грады. На гэты час прыпадае ўтварэнне самых глыбокіх лагчын выворвання і размыву (да 300 м і больш у раёне Гродна).
Клімат александрыйскага міжледавікоўя быў больш цёплым і вільготным, чым сучасны. Зноў адбываюцца ўзняцці зямной кары, што выклікае новы цыкл рачной эрозіі. Аднаўляюцца даліны Дняпра, Сожа і іншых рэк. Вялікія тэрыторыі былі заняты паніжанымі раўнінамі і сістэмай азёр. Магутнасць азёрных, балотных, алювіяльных, крынічных адкладаў александрыйскага гарызонта дасягае 20—30 м.
Дпяпроўскае абледзяненне было максімальным на тэрыторыі Рускай раўніны. Ледавіковае покрыва спускалася да Днепрапятроўска. Дняпроўскае абледзяненне ў значнай ступені наблізіла выгляд рэльефу да сучаснага. Узніклі Мазырская і Юравіцкая грады, канцавыя марэны раёнаў Століна, Маларыты і інш., велізарныя пясчаныя прасторы, складзеныя водна-ледавіковымі пяскамі, марэнныя раўніны. Адбывалася далейшае фарміраванне ўзвышшаў Беларускай грады. У дняпроўскай марэне прысутнічае шмат адорвеняў мелавых, дэвонскіх і іншых парод. Напрыклад, у раёне Мазыра магутнасць дыслацыраваных парод дасягае 200 м.
Клімат шклоўскага міжледавікоўя адрозніваўся значнай мабільнасцю. Вылучаюцца тры перыяды пацяпленняў, раздзеленых двума пахаладаннямі. Тэктанічнае ўзняцце ў час шклоўскага міжледавікоўя было невялікім: алювій гэтага часу залягае пад адкладамі поплаву.
Сожскае абледзяненне па сваіх памерах было блізкім да нараўскога і дасягала толькі паўночных граніц Палесся. Па далінах Бярэзіны, Дняпра ледавіковы язык спускаўся далёка на поўдзень, магчыма, за межы Беларусі. Ледавіковае покрыва распадалася на тры патокі: нёманскі, мінскі, дняпроўскі. Паміж патокамі ўзнікалі лёдараздзельныя ўзвышшы, якія вызначаліся вялікай магутнасцю ледавіковых адкладаў, наяўнасцю адорвеняў іншымі праявамі гляцыятэктонікі. Тыповым прыкладам такой лёдараздзельнай зоны з'яўляецца Навагрудскае ўзвышша.
3 адступаннем сожскага ледавіковага покрыва звязана важная падзея ў гісторыі рачной сеткі Беларусі. 3 таго часу выразна праяўляюцца даліны Нёмана, шэрага прытокаў Дняпра, якія ўвабралі ў сябе лагчыны сцёку расталых ледавіковых вод. Гэтыя патокі адыгралі вялікую ролю ў стварэнні пясчаных прастораў Палесся.
На час дняпроўскага і сожскага абледзяненняў прыпадае першае з'яўленне на тэрыторыі Рускай раўніны холадалюбівай фауны, якая прыйшла на змену цеплалюбівым жывёлам часу александрыйскага міжледавікоўя. Тыповымі прадстаўнікамі гэтай фауны былі мускусны авечкабык, які і зараз сустракаецца ў Паўночнай Амерыцы і Грэнландыі, паўночны алень, пясец, палярныя мышы (лемінгі) і патомак старажытных сланоў — мамант.
Муравінскае міжледавікоўе ў час сваёй самай цёплай фазы характарызавалася пашырэннем шыракалістых лясоў з дуба, ліпы, граба, клёна, вяза, ільма, бераста, ясеня з дамешкай сасны, елкі, вялікай колькасцю арэшніку. Вельмі багатай была водная расліннасць (бразенія, вадзяны арэх, разак і інш.). Беларусь у гэты час была азёрным краем. Азёрныя катлавіны, у якіх збіраліся сапрапелі, торф, мергелі, размяшчаліся паміж ма-рэннымі градамі, займалі старыя рэчышчы шматлікіх рачных далін.
Апошняя (паазерская) ледавіковая эпоха вызначалася максімальнай за ўвесь чацвярцічны перыяд хваляй холаду, што, як мяркуюць многія вучоныя, прывяло да замярзання значнай часткі Сусветнага акіяна. У той жа час для гэтай эпохі характэрна вялікая сухасць паветра, з чым звязаны мінімальныя памеры апошняга абледзянення. 17—18тыс. гадоў назад ледавіковае покрыва дасягае свайго максімальнага пашырэння. Яно перацярпела некалькі вялікіх насоваў, фаз (аршанская, віцебская, браслаўская), сфарміраваўшы канцова-марэнныя грады і іншыя формы рэльефу Паазер'я.
Пры раставанні льдоў узнікалі вялікія, азёры — разлівы, падпруджаныя канцавымі марэнамі. Асабліва вялікім было Полацкае прыледавіковае возера. Рэліктамі гэтых прыледавіковых басейнаў з'яўляюцца 3,5 тыс. азёр поўначы Беларусі. Магутнасць паазерскіх адкладаў дасягае 60—70 м. Шырокае распаўсюджанне маюць марэны, азёрна-ледавіковыя ўтварэнні.
У час паазерскага абледзянення большая частка Беларусі ўяўляла з сябе перагляцыяльную вобласць, якая нагадвала сучасную тундру. За кошт пылаватага матэрыялу фарміраваліся лёса-падобныя пароды, асабліва характэрныя для Аршанска-Магілёў-скай раўніны, дзе іх магутнасць дасягае 25 м.
У канцы паазерскага абледзянення расталыя воды прарываюць бар'еры канцавых марэн і накіроўваюцца на поўдзень. Менавіта з гэтым працэсам звязана стварэнне тэрас рачных далін Дняпра, Нёмана, Заходняй Дзвіны і іншых рэк. Вялізныя масы вады, што сабраліся ў паніжанай вобласці Палесся, сфарміравалі азёрна-алювіяльную раўніну, якая займае большую частку гэтай тэры-торыі.
У канцы паазерскага абледзянення выміраюць прадстаўнікі мамантавай фауны.