Лекция 10. Шетел валютасымен операциялар есебі
1 Валюталық операциялардың түрлері және олардың есебі
2 Халықаралық банктік есеп айырысу нысандары
1с. Екінші дүние жүзілік соғыстан кейін валюталық операциялардың түрлері кеңінен дамыды. Елуінші жылдардың аяғынан бастап өнеркәсібі дамыған елдерде валютаны жедел үсыну («спот») және мерзімді (форвордтық) мәмілелер кең колданылды, соңғылары валюталық реттеу объектілері болып табылады. Жетпісінші жылдар-дан бастап биржада фъючерстік және опционды валюталык мәмілелер дамыды. Бүл алып-сатарлық мәмілені және валюталык тәуекелден сақтандырудың жаңа нысаны. Қолма-қол валюталық операцияларды көп банктер жүзеге асырады, мерзімді операциялар мен «своп» мәмілелерін негізінен ірі банктер, ал опционды опера-цияларды ірілендірілген банктер жүзеге асырады. Жедел ұсыну («своп») валюталық операциялары өте кең таралған және теленген мәміле көлемінің 90% қүрайды. Олардың мәні мәмілені жасау кезіидегі бағам бойынша мәмілеге отыру күнінен бастап екінші күні валютаны алып-сату шартына байланысты банк-контрагентте-рінің оны жеткізуінде.
«Свифт» электрондық байланыс кұралының, банкаралық элек-тронды аударымдар жүйесінің, мысалы, АҚШ-та ЧИПС, Лонданда ЧАПС және т.с.с, компьютерлік өңдеудің кең таралуы «бүгіннен ертеңге дейін» немесе «ертеңнен келесі күнге дейінгі» бір күндік депозиттерді орналастыру операцияларын тез жүзеге асыру үщщ айтарлыктай мүмкіндік береді. Алайда дәстүрлі валюталық опера-ция негізінде «спот» мәмілесі және базалық бағам ретінде «теле-графты аударым бағамы» деп аталатын «спот» бағамы танылып қалады. Осы бағам негізінде валюталық нарықта баска мәміле бағамдары анықталады: валютаны жеткізудің қысқа мерзімінде бір реттік мәміле үшін бағам ретінде мерзімдік.
Жедел ұсынумен байланысты валюталық операциялар валюта-лық жайғасымның ең мерзімді элементі болып табылады және белгілі бір тәуекелді өз мойнына алады. Банктер «спот» операция-сының көмегі арқылы өз клиенттерінің шетел валютасындағы қажеттіліктерін қамтамасыз етеді, капиталдардың, оның ішінде «қапыл»' ақшалардың бір валютадан басқаға ауысуы төрелік және алып-сатарлық операцияларды жүзеге асырады.
Шетел валютасындағы мерзімді мэмілелер (форвардтьщ, фьючерстік)- шарт жасаган кезде тіркелген бағам бойынша шетел валютасының сомасын белгіленген уақыттан кейін алып келуі туралы екі жақтың келісуі арқылы жасалынатын валюталық мәміле.Осы анықтамадан мерзімдік валюталық ояерациялардың екі ерекше-лігі байкалады:
1. шарт жасау уақыты мен мәмілені орындау арасында интер-вал бар, яғни валютаны жеткізу. Ол мәмілені жасау күнінен бастап кезең соңы ретінде (мерзімі 1-2 апта, 1, 2, 3, 6, 12 ай және 5 жылға дейін) немесе мерзім шегіндегі кез келген кезең.
2. операция белгілі мерзімнен кейін жасалса да, валюта бағамы мәміле жасалған кезде тіркеледі.
«Спот» және «форвард» мәмілесі бойынша валюта бағамының арасындағы айырма мерзімді мәміле бағамы төмен кезде, «спот» бағамы бойынша жеңілдік (дисконт - dis немесе депорт - D) ретін-де немесе егер жоғары болған кезде сыйақы ретінде анықталады. Сыйақы мерзімі бойынша жасалған мәміледе валюта колма-қол операцияға қарағанда қымбат айырбасталады дегенді білдіреді. Дисконт, форвард операциялары бойынша валюта бағамы қолма-қолға қарағанда төмен екендігін білдіреді. Жалпы алғанда, жеңілдік немесе сыйақы көлемі «спот» бағамына қарағанда тұрақты. Сон-дықтан банк аралық нарықта мерзімді мәмілелердің бағамын белгі-леу кезінде көбінесе сыйакымен дисконт аныкталады. Валютаны жанама белгілеу кезінде дисконт қосылады, ал сыйақы «спот» бағамынан шегеріледі. Сыйақы және дисконт әдісі бойынша емес, сандык белгіде белгіленетін мерзімді мәміле бойынша валюта багамы «аутрайт» бағамы деп аталады.
Қапылякшя - қүнын сақтау немесе үстеме шыгын алу мақсатында бір елден екінші елге стихиялы түрде ауысатын ақша капиталы.Олардың негізгі қуат көзі экономикалық және саяси тұрақсыздық, инфляция, валюталык дағдарыс болып табылады.
Шетел валютасында жасалатын мерзімді мәмілелер келесі максаттарға жүргізіледі:
• коммерциялык мақсаттағы валюта айырбасталымы, валюта-лық түсімдерді валюталық тәуекелді сақтандыру үшін қажет төлемдерді сатып алуы неме -г сатуы;
• валюталық бағамының төмендеуіне байланысты болатын шыгындардан шекарадан тыс жерде және тікелей және коржындық капитал салымдарын сақтандыру;
• бағам айырмасы есебінен алып-сатарлық пайда алу. Валюгальщ опцион сатып алу-сату (лат. opito, options - тандау) - келісілген мерзім аяқталғанға дейін мәмілені жасау кезін-де белгіленген бағам бойынша белгілі бір валюта көлемін тараптарді^ң бір жағы сатып алу-сату мәмілесі кезінде сатып алу (call мәмілесі - сатып алушы опционы) немесе сату (put мәмілесі -сатушы опционы) құқығын таңдауға мүмкіндік беретін белгіленген комиссияны (сыйақы) төлеу шарты кезіндегі келісім.Опцион жағдайындағы мәмілелер банк үшін тәуекелі жоғары, сондықтан ол клиентке аз табысты бағамын белгілейді. Опцион бойынша сыйақы мөлшері опциондық шарттың аяқталу күніндегі жедел мәміле бойынша валюта бағамының есебі арқылы анықталады. Опционды мәмілелер сыйақы көлемінен асып түсетін, бағамдық ауытқулар кезінде тиімді болады. Негізінен валюталы опцион валюталық тәуекелді сақтандыру үшін қолданылады. Опциондармен тек қана банкаральщ нарықта ғана емес, сонымен қатар биржаларда қор және тауар биржасында саудаласады.
Жетпісінші жылдардан бастап батыс елдерінде қалқымалы валюталық бағамға өту барысында валюталык фъючерстер дамыды. Валютальщ фъючерс - мәмілеге отыру кезінде алдын ала белгі-ленген багам бойынша белгілі бір мерзімғе белгілі бір валютаның стандарттық көлемін сатып алу немесе сату міндеттемесін білдіре-тіи келісім. Стандарттық шарттарда барлық жағдайлар реттелген: сома, мерзім, кепілді депозит, есеп айырысу тәсілі. Фъючерстермен сауда жасау клирингтік үй аркылы жүзеге асырылады: ол әрбір сатып алушы үшін сатушы, ал әрбір сатушы үшін сатып алушы болып табылады.
Қолма-қол және мерзімді операцияларға сәйкес валюталык мәміле-нің әр түрлі «своп»мәмілесі болып табылады. «Своп»(ағылшын. swap - айырбастау) - бұл белгілі бір мерзімге сол валюталармен бір уақыты шартты мәміле бойынша жедел жеткізу жағдайындагы екі валюталық сатылу-сатып алуын қарастыратын валюталық операция болып табылады. «Своп» операциясы бойынша қолма-қол мәміле «спот» бағамы бойынша жүзеге асырылады. Сонымен бірге клиент қолма-қол мәміле бойынша сатушы және сатып алушы бағамының арасындағы айырма маржа кезінде үнемдейді. «Своп» операциялары банктер үшін өте колайлы болып табылады: олар ашык позициясыз өтеді (сатып алу-сату жабылады), оның тәуекел-сіз кажетті валютамен уақытша камтамасыз етеді. «Своп» операция-лары тек валютамен ғана емес, сонымен қатар пайызбен де жаса-лынады. «Своп» мәміле нысанында банктер валюталарды, несие-лерді, депозиттерді, пайыздық мөлшерлемелерді, бағалы қағаздарды немесе басқа да құндылықтарды айырбастауды жүзеге асырады.
Валюталық операциялармен байланысты нарықтық қызметтің белгілі бір түрі - бұл төрелік - пайда табу максатында валютаны бір нарықтан сатып алу және сол уақытта оны сату. Төреліктің айтарлыктай маңызды нысаны - олардың қамтамасыз етілу икемді-лігін жоғарылату үшін пайыздық мөлшерлеме мен форвардтық сыйақы немесе дисконт айырмасы арасындағы катынастарды банктер пайдаланатын және валюталық айырбас тәуекеліне ұшыра-маған пайданы алу жағдайы кезіндегі пайыздык арбитраж.
«Спот» немесе «форвард» жағдайында шетел валюталарын немесе бағалы металдарды сатып алу шартына банк кол қойған кезде, келесідей шоттар корреспонденциясы жасалады:
Дт 6405 «Банктің шетел валютасын сатып алу - сату бойынша шартты талаптары».
Кт 6999 «Банктің шетел валютасымен жасалған мәмілелер бо-йынша позициясы».
Және бір уақытта осы еткізбеден теңге эквивалентінде келесі өткізбе жасалады:
Дт 6999 «Банктің шетел валютасымен жасалған мәмілелер бо-йынша позициясы».
Кт 6905 «Шетел валютасын сатып алу-сату бойынша шартты міндеттемелер».
«Спот» және «Форвард» жағдайында шетел валюталарын баға-лы металдарды сату шартына банк қол қойған кезде, мынадай шоттар корреспонденциясы жасалады:
Дт 6999 «Банктің шетел валютасымен жасалған мәмілелер бо-йынша позициясы».
Кт 6905 «Шетел валютасын сатып алу-сату бойынша шартты міндеттемелер».
Және бір уақытта теңгеде:
Дт 6405 «Банктің шетел валютасын сатып алу-сату бойынша щартты талаптары».
Кт 6999 «Банктің шетел валютасымен жасалған мәмілелер бойынша позициясы».
Одан эрі әрбір валюта бойынша дербес шот ашылады. Валю-талау күні есебінде нарықтық Валюталык күні валюталық
белгілеудің өзгеруі кезінде талаптар мен міндеттемелерді қайта багалау жүргізіледі. Қайта бағалаудан пайда алу кезінде баланстан тыс шотта мынадай жазу жасалады:
Дт 6405 «Банктің иіетел валютасын сатып алу-сату бойынша шартты талаптары».
Кт 6999 «Банктің шетел валютасымен жасалган мәмілелер бо-йынша позициясы».
Шыгын болған кезде:
Дт 6999 «Банктің шетел валютасымен жасалған мәмілелер бойынша позициясы».
Кт 6'4)5 «Банктің шетел валютасын сатып алу-сату бойынша шартты талаптары»
Баланстык шотта бір уақытта қайта бағалау сомасына келесідей өткізбелер жасалады:
• пайда сомасына
Дт 3560 «Мерзімді мәміле бойынша қаржылық кұралдарды кайта бағалау резерві»
Кт 4570 «Шетел валютасы бойынша форвард операцияларды қайта бағалау бойынша жүмсалмаған кіріс»
• шығын сомасына:
Дт 5570 «Шетел валютасындағы форвард операцияларын кайта бағалаудан іске асырылмаған шығыстар»
Кт 3560 «Мерзімді мәміле бойынша қаржылық қүралдарды қай-та бағалау резерві»
Келісімшарттың күші жойылған кезде немесе сатып алу бойынша есеп айырысулар жүргізу кезінде банк келесі өткізбелерді жасайды:
• сату валютасы бойынша:
Дт 6905 «Шетел валютасын сатып алу-сату бойынша шартты міидеттемелер»
Кт 6999 «Банктің шетел валютасымен жасалган мәмілелер бо-йынша позициясы».
• сатып алу валютасы бойынша:
Дт 6999 «Банктің шетел валютасымен жасалған мәмілелер бойынша позициясы».
Кт 6405 «Банктің шетел валютасын сатып алу-сату бойынша шартты талаптары».
Валюталау күні- валюталық нарықта мәмілені реттеу кезіндеп каражаттарды жеткізу күні.
Баланстық шот бойынша есеп айырысуды жүзеге асыру кезінде келесідей шоттар корреспонденциясы жасалады:
• сатып алынатын валютада:
Дт 1001 «Кассадағы колма-қол ақша»
1050 «Банктердің корреспонденттік есепшоттары»
Кт 1858 «Банктің шетел валютасы бойынша валюталық қысқа позициясы».
2858 «Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзақ позициясы».
3560 «Мерзімді мәміле бойынша қаржылық құралдарды кайта бағалау резерві» (оң қайта бағалау сомасына) немесе
Дт 1001 «Кассадағы қолма-қол ақша»
1050 «Банктердің корреспонденттік есепшоттары»
3560 «Мерзімді мәміле бойынша каржылық құралдарды
қайта бағалау резерві» (теріс қайта бағалау сомасына)
Кт 1858 «Банктің шетел валютасы бойынша валюталық қысқа позициясы»
2858 «Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзақ позициясы»;
• сатылатын валютада:
Дт 1858 «Банктің шетел валютасы бойынша Е|люталық қысқа позициясы»
2858 «Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзақ позициясы» Кт 1001 «Кассадағы қолма-кол акша»
3560 «Мерзімді мәміле бойынша қаржылық құралдарды қайта бағалау резерві» (оң қайта бағалау сомасына) немесе Дт 1858 «Банктің иіетел валютасы бойынша валюталық қысқа позициясы»
2858 «Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзак позициясы»
Кт 3560 «Мерзімді мәміле бойынша қаржылық құралдарды қайта бағалау резерві» 1001 «Кассадағы колма-кол ақша»
Бұрын айтылғандай, «своп» операциясы - бұл «спот» және «форвард» операцияларының үйлесуі. «Своп» операциясы баланстан тыс есеп берудің бөлек дербес шоттарында көрсетіледі. Валюталык позицияның баланстық шотында «своп» операциялары бойынша бөлек дербес шот ашылады. Бұл шот шетел валютасының ағымдағы балансыньщ өзгеруі кезінде кайта бағаланбайды.
Шетел валютасындағы «своп» операциясы бойынша шартқа кол кою кезінде банк «спот» сатып алу кезінде келесі өткізбені жүргізеді.
Дт 6405 «Банктің шетел валютасын сатьга алу - сату бойынша
шартты талаптары» Кт 6999 «Банктің шетел валютасымен жасалған мәмілелер бойынша банк позициясы»
• және бір уақытта сатылатын валюталарға келесі жазулар жасалады:
Дт 6999 «Банктің шетел валютасымен жасалған мәмілелер бо-
йынша позициясы» Кт 6905 «Шетел валютасын сатып алу-сату бойынша шартты
міндеттемелер»
Соиымен бірге әрбір валюта бойынша бөлек дербес шот ашы-лады. «Спот» сатып алу (сату) бойынша есеп айырысуды жүзеге асыру кезінде б?нк сату валютасы бойынша келесі өткізбені жасайды: Дт 6905 «Шетел валютасын сатып алу-сату бойынша шартты
міндеттемелер» Кт 6999 «Банктің шетел валютасымен жасалған мәмілелер бойынша банк позициясы»
Және барлық уақытта сатып алу валютасында: Дт 6999 «Банктің шетел валютасымен жасалған мәмілелер бо-
йынша позициясы» Кт 6405 «Банктің шетел валютасын сатып алу-сату бойынша
шартты талаптары» Баланстық шот бойынша келесі өткізбе жасалады:
• сатып алынатын валютада:
Дт 1001 «Кассадағы қолма-қол ақша»
1050 «Банктердің корреспонденттік есепшоттары»
Кт 1858 «Банктің шетел валютасы бойынша валюталық қысқа позициясы»
• сатылған валютада:
Дт 1858 «Банктің шетел валютасы бойынша валюталық қысқа позициясы»
2858 «Банктің шетел валютасы бойынша валюталык үзақ
позициясы» Кт 1001 «Кассадағы колма-қол ақша»
1050 «Банктердің корреспонденттік есепшоттары». «Спот» және «форвард» мөлшерлеме айырмасына байланысты ай сайын пайыздық табыс немесе пайыздық шыгыс есептелінеді:
• теріс айырма кезінде:
Дт 5704 «Тазартылган кымбат металдарды қайта бағалауда шыгысы» Кт 2860 «Банктік қызмет бойынша өзге кредиторлар»
• оң айырма кезінде:
Дт 1860 «Банк кызметі бойынша өзге де дебиторлар»
Кт 4704 «Тазартылған қымбат металдарды кайта бағалаудан кіріс»Мерзімі келген кезде қайта сатып алу кезінде баланстан тыс шоттарда кері өткізбе жасалынады, ол баланстық шот бойынша
• сатып алынатын валютада:
Дт 1001 «Кассадағы қолма-қол акша»
1050 «Банктердің корреспонденттік есепшоттары».
2860 «Банктік қызмет бойыниіа өзге кредиторлар» Кт 1858 «Банктің іиетел валютасы бойынша валюталық кысқа позициясы»
2858 «Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзақпозициясы»
• сатылатын валютада:
Дт 1858 «Банктің шетел валютасы бойынша валюталық қысқа позициясы»
2858 «Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзақ позициясы» 2860 «Банктік қызмет бойынша өзге кредиторлар»
Кт 1001 «Кассадағы қолма-қол акша»
1050 «Банктердің корреспонденттік есепшоттары»
Бухгалтерлік есепте опциондарды жүргізу үшін баланстық және баланстан тыс шоттарда дербес шоттар ашылады:
1870 «Банктің өзге де транзиттік есепшоттары» *5аланстық шот бойынша «Опционды» сатып алу бағасы», 2870 «Банктің басқа іранзиттік шоттары» - «Опционда сату бағасы» дербес шот ашылады.
6405 «Банктің шетел валютасын сатып алу-сату бойынша шартты талаптары» Баланстан тыс шоты бойынша екі дербес шот ашылады: «Сатып алынган опцион бойынша шартты талаптар» және «Сатылған опциондар бойынша шартты талаптар». Ал 6905 "Шетел валютасын сатып алу-сату бойынша шартты міндеттемелер» - «Сатып алынған опцион бойынша мүмкін міндеттемелер» және «Сатылған опцион бойынша мүмкін міндеттемелер». Баланстан тыс шот 6999 «Шетел валютасында жасалған мәміле бойынша банк позициясы» - «Опцион бойынша позиция».
Банк опционды сатып алу кезінде оның бағасын толейді және келесі өткізбені жасайды:
Дт 1870 «Банктің өзге де транзиттік есепшоттары»
Кт 1050 «Банктердіц корреспонденттік есепшоттары»
• бір уақытта шартты талап валютасында «спот» багамы бо-йынша опционның жалпы сомасына:
Дт 6405 «Банктің шетел валютасын сатып алу-сату бойынша шартты талаптары»
Кт 6999 «Банктің шетел валютасымен жасалған мәмілелер бойынша банк позициясы»
• және шартты міндеттеме валютасында:
Дт 6999 «Банктің шетел валютасымен жасалған мәмілелер бо-Йынша банк позициясы»
Кт 6905 «Шетел валютасын сатып алу-сату бойынша шартты міндеттемелер»
Бүдан әрі банк «спот» бойынша қайта бағалауды және ай ая-гындағы «спот» жэне «форвард» бағамының арасындағы айырма негізінде опцион багасын есептеу керек.
Банк опцион бойынша баланстан тыс пюттар бойынша есеп айырысуды жүргізген кезде кері откізбелер жасалынады және бір уакытта баланстык шоттар бойынша келесідсй шоттар корреспон-денциясы жасалады:
• валюталар м ресми сатып алған бағам)>інан жоғары сатқан кезде: Дт 1001 «Кассадағы қолма-қол ақша»
1858 «Банктің шетел валютасы бойынша валюталық қысқа позициясы»
2858 «Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзақ позициясы» Кт 4530 «Шетел валютасын сатып алу-сату бойынша кірістер»
• валюталарды ресми сатыи алган бағамнан төмен сатқан кезде:
Дт 1858 «Банктің шетел валютасы бойынша валюталық кысқа
позициясы»
2858 «Банктің шетел валютасы бойынша валюталық үзақ
позициясы»
Кт 1001 «Кассадағы қолма-кол ақша»
4530 «Шетел валютасын сатып алу-сату бойынша кірістер» Банк опционды саткан кезде опцион бағасы көлемінде ақша
каражаттарын алады және келесі өткізбелерді жүргізеді: Дт 1050 «Банктердің корреспонденттік есепшоттары» Кт 2870 «Банктің өзге де транзиттік есепшоттары» Бір уақытта «спот» бағамы бойынша опционның жалпы сома-
сына корреспонденция жасалады:
• шартты талаптар валютасында:
Дт 6405 «Банктің шетел валютасын сатып алу-сату бойынша піартты талаптары»
Кт 6999 «Банктің шетел валютасымен жасалған мәмілелер бо-йынша позициясы»
• жэне шартты міндеттеме валютасында:
Дт 6999 «Банктің шетел валютасымен жасалған мәмілелер бо-йынша позициясы»
Кт 6905 «Шетел валютасын сатып алу-сату бойынша шартты міндеттемелер»Банк опцион бойынша есептеу кезінде баланстан тыс шоттар бойынша кері өткізбелері жасалынады, ол баланстық шот бойынша:
• сатып алу валютасын ресми бағамынан төмен шетел валю-тасын сатқан кезде:
Дт 1001 «Кассадағы колма-кол ақша»
5530 «Шетел валютасын сатып алу-сату бойынша шығыстар» Кт 1858 «Банктің шетел валютасы бойынша валюталық қысқа
позициясы»
2858 «Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзақ
позициясы»
• сатылған валютасын ресми бағамынан жоғары шетел валю-тасын сатып алу кезінде:
Дт 5530 «Шетел валютасын сатып алу-сату бойынша шығыстар»
1858 «Банктің шетел валютасы бойынша валюталық қысқа
позициясы»
2858 «Банктің шетел валютасы бойынша валюталық ұзақ
позициясы» Кт 1001 «Кассадағы колма-қол ақша»
2с. Экспорт-импорт операцияларын жүзеге асыру кезінде халықара-лық банктік есеп айырысудың келесідей нысандары қолданылады: құжаттамалық аккредитив; құжаттамалық инкассо; - банктік аударым.
Құжаттамалық аккредитив
Құжаттамальщ аккредитив - экспортшы (траттаны акцептеу) пайдасына төлемді жүргізу туралы клиент-импортшы тапсырысы бойынша берілетін банктің шартты ақшалай міндеттемесі немесе аккредитивте көрсетілген анықталған сомада және бекітілген мерзімде басқа банктің төлемді (тратта акцепті) жүзеге асыруды қамтамасыз ету.
Құжатты аккредитив ез кезегінде банктің бенефициарға' өзінін тапсырыс берушісінің есебінен егер бенефициар аккредитивте көрсетілген құжаттарды белгіленген мерзімде ұсынған жағдайда келісілген валютада белгілі соманы төлеуге беруі.
Бенефициар - сеніп тапсырылған меншіктен табыс алушы.
Банк сатып алушы мен сатушының арасында делдал қызмет аткарады. Олар арқылы бірқатар операциялардан кейін төлем жүзеге асырылады: сәйкес аккредитивті кұжаттарды ұсынуға қарсы бене-сЬициар акцептелген вексельді төлеу немесе төлемді жүргізу міндет-темесі нысанындағы келісімге байланысты аккредитивте көрсетілген соманы банктен алады. Құжаттамалық аккредитив арқасында бенефициар сатып алушының төлем кабілетіне және оның төлеуге дайын болуына байланыссыз және тауарды түсіргеннен кейін бір-ден өтімді қаражаттар алуы мүмкін.
Төлемді қамтамасыз етудің құралы ретінде құжатты аккредитив әсіресе сатып алушылар мен сатушылардың ойларының қақты-ғысуын бәсеңде-1-/ үшін қажет:
• Сатушы езара шартта көрсетілген тауарды жеткізілімі үшін оған төленетін сома валютада берілетініне сенімді болғысы келеді;
• Сатып алушы тауар жеткізілінбейінше ақша төлегісі келмейді. Қүжаттамалык аккредитив өзінің ерекше артықшылығына ие:
• Әлемде барлық елдермен операция жүргізу кезінде қамтамасыз ету құралы ретінде қолданылуы;
• Сатушыға тиесілі соманы игілікпен билеу;
• Төлем жағдайы қатынасындағы икемділік;
• Қысқа мерзімді қаржыландыру қаражаты ретівде қолданылуы;
• Сатушыға жеңілдікті қамтамасыз ету жағдайлары анықталған кезде мүмкіндік беретін төлемді тез және кедергісіз жүзеге асыруы;
• Ерекше халықаралық құқыққа сенімділік.
Лекция 11. Банктің негізгі құралдар, тауарлы-материалдық қорлар, материалдық емес активтер операцияларының есебі.
1. Негізгі құралдар есебі.
2. Материалдық емес активтер есебі.
1с. Негізгі құралдарға олардың құнына байланыссыз, бір жылдан астам қызмет ету мерзімі бар ғимараттар, құрылыстар, кеңселік заттар, есептегіш техникалар, компьютерлер, көлік құралдары жатады.
Негізгі құралдар өндірістік және өндірістік емес бағытта болуы мүмкін.
Өндірістік емес бағытка - жарғылық қызметпен байланысы жоқ негізгі құралдар жатады.
Өндірістік бяғыты бойынша - жарғылық қызметті жүзвге асырумен және нәтижесінде пайда алумен байланысты құралдарды жатқызуға болады. Сонымен қатар өндірістік бағыттағы негізгі құралдарға банктің дәрежесін жоғарылатуға арналған заттар (кар-тиналар, вазалар, сервиздер) жатады, себебі клиенттерді тартуда банк беделінің маңыздылығы сондай, банк қосымша пайда алуына ықпалын тигізеді. Алғашқы нақты түрін сақтай отырып, олар өздерінің кұнын жұмыстарды орындауға немесе есептелген амортизация (тозу) сомасында көрсетілген қызметтерге аударады.
3. Келесі топтарға бөлінеді:
4. а) ғимарат және құрылыс;
5. ә) компьютерлер;
6. б) көлік құралдары;
7. в) құралдар және басқа да шаруашылық құрал-саймандар;
8. г) басқа да негізгі құралдар.
9. Банкке негізгі құралдардың бухгалтерлік есеп үрдісіндегі келесі сұрақтарға жауап беру қажет:
Негізгі құралдардың есебі жинақталған амортизацияларды есеп-тегеннен кейін әділ баға болып табылатын, не бастапқы кұн, не қайта бағалану сомасы принциптері негізінде жүзеге асырылады. Енді осыдан, негізгі қүралдарды бағалаудың төрт түрін көрсетуге болады:
• бастапқы;• ағымдағы;• баланстық;• өтімділік.
Негізгі қүралдардың бастапқы қүнына сатып алу, жеткізу баға-лары және активтерді пайдалануға дайындау үшін қажетті басқа да шығындар кіреді. Сонымен қатар Халықаралық стандарттың қаржылық есебі (16 ХСҚЕ) бойынша бастапқы қүнға өтелмеген салықтар, импорттық төлемдер де кіреді.
Егер клиентке экономикалық тиімділік алынады деп күтілсе, жаңалықтарды алуға байланысты шығындар негізгі қүралдардың ағымдық бағалық құнына қосылады.
Егер активтердің пайдалану мерзімі ұзартылса ғана банк эконо-микалық пайда ала алады.
Жөндеу мен техникалық қызмет көрсету шығындары оларды жүзеге асыру шаралары бойынша жүргізіледі. Бухгалтерлік есептің жалпы қабылданған қағидаларына сәйкес негізгі құралдардың бастапқы құны - бүл негізгі қүралдарды сатып алуга, жүргізуге, өңдеуге немесе жақсарту үшін нвгізгі қүралдарды сатып алумен, жеткізумен немесе жақсартумен тікелей байланысты, арнайы пайдалану үшін қажетті жағдайда орнатуды қоса есептегендеғі барлық шығындарды қамтитын төленген сомалар.
Ағымдьщ - анықталған күнге, нарықтағы сәйкес бага бойынша негізгі қүралдардың қүны.
Бяланстьщ - активтердің есеп және есеп беруінде сипат-талатын жинақталған амортизация сомасын есептен шығарғаннан кейінгі негізгі қүралдардың бастапқы немесе ағымдық қүны.
Өтімділік - бүл негізгі қүралдарды жою кезінде істен шығару бойынша күтілетін шығындарды есептегеннен кейінгі пайдалану мерзімі аяқталған уақытта туындайтын қосалқы бөлшектердің, металл сынықтарының, қоқыстардың болжанатын қүны.
Нарықтық құнның өзгеруімен байланысты олардың құнының көбею коэффициентінің есебімен негізгі қүралдарды қайта бағалау индекстеу жүргізіледі. Индекстеу кезінде толық қайта қалыптасу құны келесі әдістердің бірімен анықталады: қайта есептеудің үсынылатын коэффициенттері немесе кезекті жылдың 1 қаңтарына жазылатын негізгі құралдардың сәйкес түрлері мен көрсетілген
құралдардың нарықтық құны туралы құжаттар мен сараптаушы қорытындыларына жататын бағаға сәйкестендірілетін баланстық құнды қайта есептеу. Банк өзінің негізгі құралывдағы кез келген бөлікті бір әдіспен, ал басқасын екінші әдіспен қайта бағалауға құқығы бар. Негізгі құралдардың қайта бағалануы ағымды құн бойынша жүргізіледі. Егер өндірісті алдын ала белгіленген нормативтен асырып орындаған жағдайда ғана, 16 БЕХС сәйкес негізгі құралдар объектісімен байланысты шығындар актив ретінде танылуы мүмкін..
Негізгі құралдарды пайдаланғанға дейінгі алғашқы операциялық жүмсалымдар шығындар ретінде таныладьц
Негізгі кұралдардың орталықтандырылған есебі кезінде банктің бэк-офисінде негізгі қүралдар есебінің тобы бойынша әрбір бөлімшелерге шот жоспарына сәйкес келетін нұсқаумен жекелей шоттар ашылып жүргізіледі.
Франт-офистен негізгі күралдарды , кіріске алу немесе істен шығару туралы алынған мәліметтер негізінде банктің бэк-офисі, баланстан шығатын негізгі қүралдардың шығуы немесе қабылдануы бойынша өткізбелерді жүзеге асырады. Ақпарат амортизация ауда-рылып және қайта бағалау жүргізілгеннен кейін олардың баланстан тыс шотта көрсетілуі үшін банк филиалдарына жібереді. Негізгі құралдарды балансқа алу теңгемен жүзеге асырылды. Банктің бэк-офисі әр айдың аяғында ағымдағы айдың 1-күніндегі жағдай бойынша банктің негізгі қүралдарының тізімдемелерін қолма-қол екі дана етіп, банктің әрбір бөлімшелеріне есеп тобының бөлігінде басып шығарады. Бірінші данасы банктің бэк-офисінде хронология-лық тәртіппен тігіледі, екіншісін банктің филиалына жібереді. Со-дан кейін банктің бэк-офисі өндірістік төлем төленгеннен кейін ке-лесі күннен қалдырылмай төлем ордерінің қосымшасының көшір-месімен жеке шот бойынша көшірмені банк бөлімшелерінің бэк-офисіне жібереді. Бөлімшелердің бэк-офисі төлем ордерінің көшір-месінде керсетілген сомаға қосылған дербес шот бойынша көшірме алу кезінде капитал салымдары бойынша лимит қысқартылады.
Бэк-офис негізгі қүралдар есебінің әрбір тобы бойынша дербес шот баланстан тыс шотта жүргізіледі (олардың нөмірлерін бас банктің бас бухгалтериясы анықтайды). Негізгі кұралдардың келіп түсуінде әрбір түрі және әрбір құрамы бойынша бөлек түгендеу карточкалар жасалады және бағдарламалық мүмкіндік жүргізуге бо-латын негізгі құралдардың есебінің журналында сәйкес келетін жа-зу жазылады. Жазулар теңгемен тиынсыз жазылады. Түгендеу кар-точкасында олардың алынуына сәйкес заттың атауы, құжаттың деректемелері көрсетіледі. Карточкалар негізгі құралдардың топтары бойынша картотекаларда орналастырылады.
Негізгі құралдарды алуда жасалған келісімшарт орталықтанды-рылып төлеуінде франт-офис бөлімшелері оны төлеу үшін банктің бэк-офистерінде көрсетіледі. Жекелей есеп тәртібінде келісім-шарттың тәртібімен келісе отырып, банк бөлімшесінің франт-офисі өз кезегіндегі уақытша жауапты келісімшартты орындау үшін басшысының қолын қойып төлемді жүзеге асыруға бұйрық жазып береді және бұйрықты бэк-офис бөлімшесіне береді./
2 с. Бухгалтерлік есепте материалдық емес активтердің анықтамасы негізгі құралдардың анықтамасына сәйкес келеді, яғни жай қызметтер үрдісінде сатуға арналма^ан және үзақ мерзімге пайдалану мақсатымен сатып алынады. Егер оларды пайдаланудан болашақта табыс алынады деген ықтималдылық болса және егер оларды сенімді бағалауға болатын болса ғана олар танылады.
Қаржылық есеп берудің халықаралық стандартына сәйкес (№38 ҚЕХС) материалдьщ емес активтер басқа тараптарға жалға өткізу немесе әкімшілік мақсаттар үшін өндірісте немесе тауарлар мен қызмет көрсетуде физикалық мәні жоқ сәйкестендірілетін ақшалай емес активтер больш табьіладьі] Және іскерлік пікірден айқын ажыратылады.
Сонымен қатар материалдық емес активтер ретінде ішкі пікірді қалыптастыруға, жарияланатын атауларды, клиенттердің тізімі және сәйкес сипаттың ұқсас баптарын қабылдаудың қажеті жшу'
Патенттер, авторлық құқықтар, франшизалар, тауар таңбалары, үйымдық және жедел шығындар айтарлықтай кең тараған мате-риалдық емес активтер болып табылады.
Материалдық емес активтерді екі үлкен топқа бөлуге болады: айырбастауға жататын және жатпайтын.
Айырбастауға жататын материалдық емес активтер фирманың басқа активтерінен бөлек сәйкестендіріліп және бөлек сатылуы мүмкін.
Кейбір айырбастауға жататын және субъектінің іфізметінде айтарлықтай жиі кездесетін материалдық емес активтер төменде көрсетілген [^Патент - бұл занды тіркелген және танылған ерекше қүқық. Патенттік құқық - сырттан басқа тұлғалар араласпаған кезде патент таратылатын үрдісті немесе қызметті, бұйымдарды иесіне пайда-лануға, өндіруге, сатуға және бақылауға мүмкіндік береді.
Өндіріс дизайнын тіркеу өндірілетін бұйым түріне, үлгісіне не-месе моделіне сәйкес келетін патентке ұқсайды. Өндіріс дизайнын тіркеу сыртқы нысанда қорғаған кезде ғана патент қызмет көрсетуді қорғайды.
Авторльщ кұкьщ - бұл әдеби, музыкалық шығармалардың өнертапқыштар және тағы басқа авторларының заңмен қарасты-рылатын, қорғалатын формасы.
Тауар маркалары немесе тауар атаулары - бұл компания-ларға, өнімдерге немесе қызметтерге берілген атаулар, символдар немесе басқа да анықталатын ұқсастықтар. Олар иемденуді көбейту үшін тіркелінуі мүмкін. Франшизалар ңақты бағытты және нақты қызметті пайдалану қүқығын иелену үшін шаруашылық субъекті-лерінің мемлекеттік меншікті пайдалану құқығын иелену немесе коммуналдық қызмет көрсету үшін үкімет органдарымен үсынылады.
Жалға алынған меншіктің қүнын жақсарту үшін мысалы, жалға алынған меншіктің модификациясы жалға алынған мүліктің дебет шотына жатады. Жал меншігін жақсарту материалдық емес активтер ретінде жіктелінеді. Жалға алынған меншікті жетілдіру жалға алынған мерзімнің қалғанына амортизациялануы немесе осы мерзімдердің кайсысы қысқарақ болуына байланысты жақсаруы керек. Сәйкестенбейтін активтер бблек сатылуы мүмкін емес. Төменде сәйкестенбейтін активтердің кейбір мысалдары келтірілген. Материалдық емес активтердің кейбіреулерінің екі арнайы сипаттамасы бар: олар үзақ мерзімді аванстық төлемдер болып табылады және басқа сатылатындай иеленушіге ешқандай құқық бермейді. Бұл материалдық емес активтер жеке идентификация-лануы мүмкін, бірақ айырбастауға жатпайды.
Мерзімі ұзартылған шығындар, яғни оларды бухгалтерлік ссепте болашақта табыс әкелуі мүмкін қызметтерге кеткен шыгын-дир деп атайды. Олар баланста алдын ала төленген үзақ мерзімді шығындар ретінде көрсетіледі. Мерзімі ұзартылған шығындар фи-зикалық формасы жоқ үзақ мерзімді активтер ретінде жіктеледі.
Үйымдык; шығындар - бұл қызметті ұйымдастыру кезінде пайда болатын шығындар.
Материалдық емес активтерді бағалау кезінде бастапқы құн принципі қолданылады. Яғни материалдық емес активтер, актив терді сатып алумен байланысты барлық шығындарды қосатын сатып алу құны бойынша бағаланады. Сатып алу кұны - бүл барльщ төлемдер немесе алынған активтердің ағымдағы нарықтың құны. Материалдық емес активтерді есепке алу кезінде өте маңызды сұраққа материалдық емес активтерді пайдалану мерзімін анықтау жатады.
Материалдық емес активтердің құны активтердің қызмет ету мерзімінде жүйелі түрде жазылу керек. Материалдық емес активтердің амортизациясы оның пайдалы қызмет ету мерзімі жүйелік негізде жүзеге асырылады. Амортизацияны пайдалану әдісі активтердің экономикалық тиімділігін банктерде пайдалану моделің сипаттау керекі Егер мұндаи үлгі нақты анықталған болмаса, амортизацияшя теңбе тең аудару әдісін пайдалану керек. Материалдық емес активтердің тиімді қызмет ету мерзімің қарастыру керек. Халыкаралық стандартқа сәйкес материалдық емес активті пайдалануда оның ағымдық, баланстық құны кәсіпорын үшін экономикалық тиімділігін жоғарылатуы мүмкін. Бұндай жағдайда амортизациялық емес қүнды жазу керек және активтің бағамын азайтуды көрсететін шығынды мойындау керек. Сату кезінде айырбастауда немесе материалдық емес активтердің қандаң да басқа жолымен келуі, түсімнен пайданы сипаттай 'отырып материалдық емес активтің шотымен оның амортизациялык емес қүны жазылу керек. Материалдық емес активтерде келесідей бухгалтерлік жазулар жасалынады:
• алынған материалдық емес төлемг
Дт 1856 «Күрделі қаржы салымы бойынша дебиторлар»
Кт 1001 «Кассадағы қолма-қол ақша»
1081 «Банктің корреспонденттік шоты»
2010 «Сыйақы аудармай талап еткенге дейінгі депозиттер»
2203 «Басқа банктердің корреспонденттік шоты»;
• материалдық емес активтерді кірістегенде:
Дт 1659 «Материалдық емес активтер»
Кт 1856 «Күрделі қаржы салымы бойынша дебиторлар» 2856 «Күрделі қаржы салымы бойынша кредиторлар»;
• амортизацияларды есептеу:
Дт 5788 «Материалдық емес активтер бойынша амортиза-
циялық аударымдар» Кт 1699 «Материалдық емес активтерге есептелген аморіизация»;
• есептелген амортизация сомасына материалдық емес актив-
терді есептен шығару кезінде: .
Дт 1699 «Материалдык емес активтерге есептелген амортизация» Кт 1659 «Материалдық емес активтер»;
• қалдық құнға:
Дт 5852 «Негізгі құрал-жабдықтарды жэне материалдық емес активтерді сату шығыстары»
Кт 1659 «Материалдық емес активтер»
Дебиторлык берешек деп көрсетілген қызмет, жабдыктаушы-ларға тауарлар және қызмет көрсстулері және т.б. үшін алдын ала төлем жүргізу нәтижесінде туындаған банк әріптестерінің қарызын айтады.
Күрделі қаржы жұмсалымы бойынша дебиторлык берешек ссебі жондеу-кұрылыс материалдары, жабдықтар мен құрал-саймандар үшін жабдықтаушылармеі; есеп айырысу. сатып алу жне күрделі ж^мсалым мен күрделі жондеу бойынша шығындар үшін есеп беретін адамдарга аванс нәтижесін көреететін І856 «Күрделі салымдар бойынша дебитсрлар» баланстык шотында жүргізіледі.
Банк кызметкерлерімен есеп айырысу ісеапар шығыны мен басқа да шығындар бойынша банк қызметкерлеріне берілген аванс-тык телемдер сомасын көрсетіп 1854 «Баьк қызметкерлерімен есеп айырысу» баланстык шотында жүргізіледі.
Басқа да дебиторлар мен кредиторлар есебі уакытша және кездейсок сипатқа ке банктің дебиторлык берешек сомасын, баска баланстық шоттар бойынша түсу мезетінде анықталмаған таға-йындау сомасын, сонда;і-ақ шаруашылык қызметі бойынша есеп айырысу сомаларын көрсететін 1860 «Банк қызметі бойынша өзге дебиторлар» баланстан тыс шотында жүргізіледі.
Кепіл бойынша дебнторлык берешек есебі берілген кепілдік бойынша карыз алушының берешегін көрсететін 1861 «Кепілдіктер бойынша дебиторлар» баланстан тыс шотында жүргізіледі.
Банкке көрсетілген қызметтер үшін алдын ала төлемдер (үй-жайды жалға алу, телекоммуникациялык қызметтер, телефон және ұялы байланыс кызметтері, пошта кызметі, телеграф қызметі, радио нүкте үшін абоненттік төлемдер, негізгі құралдарды жөндеу үшін алдын ала төлеу, күзет және дабылдама (сигнализация) бойынша қызметтер үшін алдын ала төлеу, коммуналдық қызметтер және т.с.с. үшін алдын ала төлеу) жабдықтаушылар ұсынатын шот-факту-ралар негізінде келісімшартта келісілген тәртіпте және мерзімде жүргізіледі.
Шарт келесілерден тұрады: шарттың мағынасы, мерзімі нысаны, тауарды жеткізу мерзімі мен тәртібі, тараптардың міндеттемелері, міндеттемені орындамаған үшін тараптардың жауапкершілік шаралары, шарттың қызмет мерзімі, тараптардың занды мекен-жайлары, СТН, экономика секторының коды, резидент екенін дәлелдейтін белгі, тараптардың өкілетті өкілдерінің колдары, мөр таңбасы. Шарттың бір данасы банктің дебиторлар мен кредиторлар есебі бөлімшесіне тіркеу, сактау және бақылау үшін беріледі, ал екінші данасы жабдықтаушылар ұйымына беріледі.
Банк бюджет бабындағы келісімшарт негізінде келесі дерек-темелер бойынша жабдықтаушыға «Іс» папкасын ашады: шарт түрі, негіздеме, төлем ынтагері, шарт нөмірі, жабдыктаушының атауы, шарт сомасы, есеп айырысу шоты (төлем жүргізілетін дербестік шот), шот атауы, бағыты, төлем кестесі.
Түскен қүжаттарды тексеріп болғаннан кейін жауапты орындаушы жинақталған және төлем қүжаттарын растайды, содан кейін бөлімшеде шоттар бойынша сәйкес бухгалтерлік жазбалар жасалады.
Дебиторлар жэне кредиторлармен операциялардын шоттарда көрініс табу тәртібі
1. Алғашкы кезен шығындарын алдын ала толеу (жалдау, жа-
зылу, жарнама, пошта және т.б. ):
Дт 1791 - «Өзге де алдын ала төлемдер»
Кт 2203 - «Клиенттердің ағымдағы есепшоттары»
1050 - «Банктердін. корреспонденттік есепшоттары»
1001 - «Кассадағы қолма-кол акша»
2211 - <\Клиенттердщ талап етуі бойынша салымдар».
2. Негізгі күралдарды, ғимараттарды ағымдағы жөндеу және
т.б. қызметтер үшін алдын ала төлеу:
Дт 1860 - «Банк кызметі бойынша езге дебиторлар» Кт 2203 - «Клиенттердің ағымдағы есепшоттары»
1051 - «Банкті Қазақстан Республикасының ¥лттық банкін-
дегі корреспондснттік есепшоттары»
1001 - «Кассадағы колма-кол ақша»
2211 - «Клиенттердің талап ету бойынша салымдары».
3. Негізгі қүралдар, ғимараттарды күрделі жөндеу үшін алдын
ала төлем:
Дт 1856 - «Күрделі салымдар бойынша дебиторлар» Кт 2203 - «Клиенттердің ағымдағы есепшоттары»
1051 - «Банктің Қазақстан Республикасының Ұлттык банкін-
дегі корреспонденттік есепшоттары»
4. Алынған, бірақ төленбеген ТМҚ және НҚ кірістеу:
Дт 1851 - «Салықтар және бюджетке төленетін баска да міндетті төлемдср бойынша есеп айырысу»
1856 - «Күрделі салымдар бойынша дебиторлар» 1602 - «Өзге тауар-материалдык қорлар»
Кт 2856 - «Күрделі қаржы бойынша кредиторлар» 2860 - «Банк кызметі бойынша өзге кредиторлар»
5. Үйлер мен ғимараттарды салу кезінде келісімшарт негізінде
аванс сомасына:
Дт 1856 - «Күрделі салымдар бойынша дебиторлар» Кт 2203 - «Клиенттердің ағымдағы есепшоттары»
1001 - «Кассадағы қолма-қол ақша»
1051 - «Банктің Қазакстан Республикасының Үлтгык банкін-
дегі корреспонденттік есепшоттары»
Лекция 13. Банктің меншікті капиталымен операциялар есебі
1. Банктің меншікті капиталының құрылымы.
2 Банктің меншікті капиталы мен оның қызметі
3 Банктің жарғылық капиталының құру тәртібі.
1с. Банктің меншікті капиталы, экономикалық капиталдар категориларының ішіндегі капиталдың бір түрі болып табылады. Меншікті капитал банк үшін маңызы өте зор. Себебі, банк ашу кезінде құрылтайшылар мен акционерлердің қосқан улесінен құрылған меншікті капитал, банк қызметін ұйымдастыруға және банк қызметінің аясын кеңейту үшін бастапқы және ең маңызды көзі болып табылады. Сонымен қатар банктің меншікті капиталы банк үшін әр түрлі қорғаныс пен қызметті дамыту функцияларын да орындайды. Соның ішінде:
· Банкті қаржылық тұрақсыздықтан және шексіз тәуекелділіктерден сақтайды;
· Банкті банкротқа ұшыраудан қорғайды;
· Ағымды шығындарды жабады;
· Банкке клиенттердің сенімділігін арттырады;
· Клиенттердің комерциялық және тұтыну несиелерінің сұранысын қанағаттандырады және т.с.с.
Сондықтан мемлекеттік қадағалау органдары екінші деңгейлі банктер үшін әр түрлі шектеулер қояды және де бұл шектеулердің орындалмауы туралы мәлімет алған кезде, Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі, Қазақстан Республикасының қаржылық ұйымдар мен қаржылық нарықты қадағалау мен реттеу агенттігі және тағы басқа мемлекеттік қадағалау органдары әр түрлі санкциялар мен шараларды қолданады және олар салымшылар мен инвесторлардың мәртебесін қорғайды. Осыдан келе, қазіргі кездегі банк ісіндегі басты қиын мәселелерінің бірі болып саналатын – банктің меншікті капиталының жеткіліктілігін анықтау болып табылады.
Оданда басқа, банктің меншікті капиталы салымшылардың өз қаржыларын банктік айналымға, соның ішінде: несиелік, факторинктік, лизинктік операциялар мен бағалы қағаздарды сатып алу және тағы басқа инвестицялық операцияларға салу кезінде күтпеген шығындардың пайда болу тәуекелдігінен қорғайды. Осыған қоса, меншікті капиталдың есебінен қаржылық резерв құрылады және бұл резервтер банктің төлем қабілетін сақтаумен қатар, шығындар пайда болған кезде банктің қалыпты жұмыс істеуіне мүмкіндік береді.
Банк қызметі үнемі белгілі бір тәуекелділіктермен байланысты болады, сондықтан активтерді тәуекелділігі бойынша топтарға бөлу керек. Активтердің тәуекелділігі бойынша сыныпталуы мен олардың меншікті капиталдың көлемімен өзара байланыстылығы, банктің басқару сапасын, сонымен қатар банктің қаржылық тұрақтылығын арттыруға өз әсерін тигізеді. Банктің меншікті құралдарына салымдар көлемінің көбеюі, қаржыландырудың ең қауіпсіз формасы болып табылады деп те айтуға болады және ол жүйелік төңкерістердің болдырмауына өз ықпалын тигізеді.
Банктің меншікті капиталы банктің несиелік ресурсы ретінде тартылған ресурстармен тығыз байланыста болып, олармен бірге айналымға қатысады. Банктің меншікті каиталы банктің тартылған ресурстарына қарағанда сенімділігі жоғары ресурс болып табылады. Активті опеациялардың жүргізілуі мумкін шығындардың пайда болуына әкеледі және олар өз кезегінде резервтердің құрылуын талап етеді. Егер де банк қызметін жүргізген кезде және оның қорытындысы бойынша банкте шығындар пайда болса, онда банк жарғылық капиталдың белгілі бір бөлігінен айырылады, ал резервтердің бар болу кезінде, жарғылық капитал резервтер есебінен толықтырылады да банк қызметінің қалыпты жұмыс атқаруына жол береді.
Банктер «Резервтік талаптардың ең төмеңгі мөлшері» атты нормативке сай, тартылған несиелік ресурстардің бір бөлігін жеке шотта депонирлеуге міндетті. Бырақ ол банктің өтімді активтері мен актив операцяларынан алған кірісті төмендетеді, ал меншікті капиталдың есебінен құрылған резерв Қазақстан Республикасының Ұлттық банкінде депонирленбейді, яғни ол банктің айналым капиталының бір бөлімі ретінде саналады. Бырақ оның жарғылық капиталға қатынасы, оның депонирленген тартылған ресурстардың қатынасыан кем болмауы керек.
Осыдан келе, банктің меншікті капиталы бір жағынан тәуекелділігі бойынша өлшенетін активтерді анықтау құралы ретінде, екінші жағынан қаржылық шығындарды жабу үшін жинақталған қаржылар құралы ретінде де деп айтуға болады. Банкке жататын тәуекелділігі бойынша топтастырылған активтердің жалпы сомасы мен айналымдағы банктің меншікті қржылардың сомасының арасндағы айырма, банктің төлемділік қабілетін көрсетеді.
Қазақстан Республикасының қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды қадағалау және реттеу агенттігімен қоятын пруденциялдық нормативтер туралы ережесіне сәйкес, банктің активтеріне баға беру үшін, оларды тәуекелділігі бойыша топтастырады. Тәукелділігі бойынша топтастырылған активтердің коэффициенті, Қазақстан Республикасының Ұлттық банкіндегі корреспонденттік шоттағы қаржылар 0-ден бастап, мерзімінде төленбеген қарыз 100-ге дейін процент түрінде көрсетілген. Бұл көрсетткіштер курсттық жұмыстың «қосымша мәліметтер» атты бөлімінде толық көрсетілген.
Банктің меншікті капиталы пассив операцияларына жатады және ол келесі баптардан тұрады:
· Жарғылық капитал – жай акциялар (мерзімі шексіз бағалы қағаздар), ерекшелігі бар акциялар (дауыс беруге құқығы жоқ бағалы қағаздар);
· Банктік резервтер – яғни, алдағы уақыттағы әр түрлі шығындарды жабуға, дивиденттер төлеуге, қайтарылмаған қарыздардың орнын жабуға арналады;
· Қосымша төленген капитал – жай және ерекшелігі бар акциялардың сату курсы мен номеналдық курсы арасындағы айырмадан құрылады;
· Қосымша төленбеген капитал – активтерді қайта бағалаудан құрылады;
· Бөлінбеген таза кіріс – банк меншігінде қалатын, жылдан жылға жинақталатын кіріс сомасы;
2c. Банктің ресурсы ретінде меншікті капитал акционерлердің диведенді формасындағы құнға ие. Бұл ресурстың көбеюі екі әдіспен жүруі мүмкін:
- Жарғылық капиталды көбейту;
2. Таза кірісті көбейту;
Банктік қаражаттар құрылымындағы жарғылық капитал мен оған теңестірілген баптар, банктің тұрақтылығы мен оның жұмыс тиімділігін қамтамасыз етуде өте үлкен роль атқарады.
Меншікті капитал бірқатар қызметтер атқарады:
- Қорғаныс қызметі;
- Шұғыл қызметі ,
- Реттеуіш қызметі;
- Айналым қызметі;
- Резервтік қызметі;
1. Қорғаныс қызметі.Банктің меншікті капиталдың қорғаныс қызметі оның капиталының шамасының банктің төлем қабілетіне және тұрақтылығына тікелей байланыстылығын сипаттайды. Банктің меншікті капиталы қаншалықты жоғары болса, соғұрлым банк өтімді болып саналады. Банк банкротқа ұшырай қалған жағдайда, оның акционерлерінен басқа ешкім зиян шекпейді.
Банктің меншікті капиталының қорғаныс қызметі, банктің салым иелеріне жардем ақы төлеу мүмкіндігін ғана емес, сол сияқты ағымдағы табыс болмаған жағдайда, зияндарды жабуға қызмет етуін сипаттайды.Сондықтан да, оның азаюі банктің банкротқа ұшырауына жол береді. Қорғаныс қызметі – меншікті капиталдың ең басты қызметін білдіреді.
2. Шұғыл қызметі.Банк капиталының шұғыл қызметі қорғаныс қызметіне қарағанда екінші дәрежелік маңызға ие болып табылады. Меншікті капиталдың шұғыл қызметі жер, ғимарат, құрал–жабдықтар алуға қажетті меншікті қаражаттарды жұмылдыруды, сондай–ақ көзге көрінбейтін зияндар жағдайына байланысты резервтер құруды сипаттайды. Бұл қаржы көздері әсіресе, банкік қызметінің басталуы үшін маңызды. Кейінен бұл қаражаттардың бір бөлігі ұзақ мерзімді активтерге және әр түрлі резервтерді құруға жұмсалынады.
3. Реттеуіш қызметі.Қаржы және салым иелерінің мүдделерін қамтамасыз етуден басқа, банктің меншікті капиталы реттеуіш қызметін атқарады. Бұл қызмет қоғамның мүдделерімен, сол сияқты банк операцияларына бақылауды жасауға мүмкіндік беретін заңдар мен ережелерге тікелей байланысты. Банк капиталының көрсеткіштерінің көмегімен мемлекетік ұйымдар банктер қызметтеріне баға беріп, оны бақылауды жүзеге асырады.
Банктің капиталына қатысты ережелер, оның ең төмеңгі мөлшеріне қойылатын талаптарды, активтерге байланысты шектелуін және басқа банктен активтерді сатып алу шарттарын қамтиді. Пруденциялдық нормативтерде банктің меншікті капитал көлемі беріледі. Сонымен қатар, реттеуіш қызметте несиелік және инвестициялық операцияларға байланысты шектеу мақсатында капиталды пайдалаланады.
4. Айналым қызметі.Кез келген банк капиталы банкротқа қарсы, не болмаса зияндардың орнын жабу үшін құрылмайды. Олардың басты мақсаты комерциялық қызмет көрсету болып табылады. Мұндай қызметтер тәуекелмен байланысты болатындықтан, банк капиталының мұндағы қызметі тәуекел дәрежесін есепке алатын активтік айналымдарды авансылаумен сипатталады. Сондықтан да, бұл қызметті меншікті капиталдың айналым қызметі деп атайды. Бұл қызметті атқара отырып, өзінің айналым капиталын кассалық ақшалар, несиелік, факторингтік және лизингтік операцияларға, бағалы қағаздарды сатып алуға, басқа да ғимарат, құрылғыларға және басқа да негізгі қорларға жұмсай отырып, банктер өз несие берушілерін зияндардан қорғайды.
5. Резервтік қызметі.Тәуекелділіктер тек активтік операцияларға ғана емес, сондай-ақ пасивтік операцияларға да тиісті болып келеді. Пассивті операциялардан туындайтын тәуекелділіктерді болғызбау үшін, банктер тартылатын қаражаттар есебінен міндетті резервтер ретінде Орталық банкте резервтерін құрайды.
Банктердің ресурстарының тапшылығына байланысты міндетті түрде құрайтын резервтер сияқты, активтік операциялардан болатын туекелдердің орнын толт