Окыту адiстерi, тасiлдерi мен куралдары. Олардын топтастыру турлерi.

Окыту адiсi дидактиканын негiзгi бiр курамды болiгi болып табылады. Окыту процесiнiн табысты болуы кобiне колданылатын окыту адiстерiне тауелдi.

Адiс гректiн "metodos" деген созiнен шыккан. «Метод» деген угым белгiлi акикатка, шындыкка, максатка жетудiн жолдары деген магынаны бiлдiредi.

Оку адiстерi – тарихи категория. Ондiрiс куштерiнiн денгейi мен ондiрiстiк катынастар сипаты педагогикалык процестiн максаттарына, мазмунына, курал жабдыктарына оз ыкпалын тигiзедi. Олардын ауысуымен оку адiстерi де озгерiске келедi. Когамдык дамудын алгашкы кезендерiнде оскелен аулетке тажiрибе жеткiзу ересектер мен балалардын бiрлiктi iс-аркеттiк процесiнде орындалды. Бул дауiрлердегi басты окыту адiсi елiктiру, елiктеу жолымен iске асты. Негiзгi окытуды озгертпей, кайта жасау (репродуктивтi), (“мендей етiп iсте”) адiсi алынды. Кейiнгi замандардагы барша адiстер осы кайталай жасау адiсiнен оз бастауларын алды.

Мектептердiн ресми формаларынын уйымдастырылуы окытудын создiк (ауызша) адiстерiнiн пайда болуына асер еттi. Когамда жазудын кен таралуы, кiтап баспасынын оркендеуi, бiлiмдi жария етуде, жинактауда жане аулеттен аулетке жеткiзуде танбаны пайдалануга мумкiндiк бердi. Соз негiзгi акпарат усыну куралына айналып, ал кiтап бойынша окыту мугалiм мен окушынын ен коп тараган озара ыкпал жасау адiсi болды.

Улы жаналыктар ашу дауiрiнде бурын окытудын жалгыз- ак жолы болган создiк адiс оз манызын жогалта бастады. Оркендеудегi когам кажетiне орай окыту процесiне бакылау, эксперимент, озiндiк жумыс, жаттыгу, ягни окушыны белсендiру, саналылык, ынталылык оятуга багытталган адiстер ене бастады. Корнекi оку адiсi де кен тарады.

XIХ-ХХ г.г. шектерiнде создiк адiске балама ретiнде бала кажеттерi мен кызыгуларын бiршама толык ескеретiн, онын озiндiк арекеттерiнiн дамуына жол ашатын эвристикалык (шыгармашылдык) адiс манызды орын иелей бастады. “Кiтаби” адiстердiн орнына “табиги” адiстер келдi. Ягни окыту шынайы болмыс, коршаган дуниемен байланыстырылды. Устаз бен окушыны ендi окудын практикалык адiстерiн кажет ететiн “iс-арекет аркылы окып- уйрену” адiсiн колданды.

Окыту адiстерi туралы арбiр зерттеушiлер оз аныктамаларын бередi:

Кыскаша психологиялык-педагогикалык создiк "адiс" - максатка кол жеткiзетiн жол, тасiл, белгiлi жолмен тартiпке салынган "iс-арекетм - деген аныктама бередi.

Окыту адiстерi - окушыларга бiлiм беру жане оларды дамыту максатында мугалiм мен окушылардын бiрлесiп жасайтын кызметi мен карым-катынасынын тасiл-амалдары деген де пiкiр айтылады.

Окыту адiстерi - окытушы мен окушылардын жумыс iстеу адiсi, онын аркасында бiлiм, iскелiк, дагды калыптасып, окушылардын дуние танымдылыгы мен кабiлеттiлiгi артады.

Окыту адiстерi - мугалiм мен окушылардын бiрлесе жасайтын арекетi.

Окыту адiстерi – бiлiм игеру максаттарына кол жеткiзуге багытталган окытушы мен окушынын бiрлiктi iс-арекеттiк кимыл – тасiлдерi. Окыту максаты жолындагы устаздын окыту жумысы мен шакiрттiн окып-уйрену арекеттерiнiн озара байланыстылыгы окыту адiсiнен корiнедi.

Сонымен, адiс коптеген тасiлдерден куралады, бiрак олардын жай жиынтыгын бiлдiрмейдi. Тасiлдер аркылы окытушы мен окушынын оку жумыстарын орындаудагы озiндiк ерекшелiгi корiнiп, оку субъекттерiнiн iс-арекеттерiне даралык сипат бередi.

"Адiске» катысты аныктамаларда барiне ортак пiкiр: "белгiлi бiр максатты коздеген мугалiм мен окушылар арасындагы озара карым-катынас жане iс-арекет" деген пiкiрлер. Олай болса, окыту адiстерi - окытудын максатты мiндеттерiне сай онын мазмунын окушыларга менгертуде мугалiм мен окушылардын колданатын амал-тасiлдерi мен куралдарынын жиынтыгы. Мугалiм окыту адiстерiнiн комегiмен окушыларга бiлiм берiп, олардын тажiрибелiк арекетiн уйымдастыруда озiнiн iс-арекетiн окушылардын таным арекетiне басшылык етумен байланыстырады.

Оку тасiлдерi- окыту адiсiнiн курамды болiгi немесе бiр кыры, ягни жалпы “адiс” тусiнiгiне байланысты жалкы угым. Бул екi угымды оз алдына шектеп болуге болмайды, олардын ара катынасы ауыспалы, озгермелi. Кей жагдайларда адiс педагогикалык мiндеттi шешудiн дербес жолы болып есептеледi. Мысалы, егер мугалiм жана бiлiмдердi создiк, ауызша адiспен (тусiндiру, ангiмелеу, сухбат) усыну барысында корнекi куралдарды пайдаланса, онда бул корнекiлiк – тасiл ретiнде кабылданады. Егер де корнекiлiктер бiлiм игертудiн негiзгi куралы болып, солар негiзiнде окушылар жана бiлiм акпараттарын кабылдаса, онда корнекiлiк - адiс, ал мугалiмнiн калган оку iс-арекеттерiнiн барi тасiл болып есептеледi.

Мугалiм окытудын натижесiн арттыруда окыту адiстерiне катысты амал-тасiлдермен катар онын куралдарын да пайдаланады.Оку адiстерi белгiлi оку ( дидактика) курал - жабдыктарымен iске асырылады.

Оку курал-жабдыктары - бул бiлiм алу, ептiлiктердi калыптастыру коздерi. «Оку курал –жабдыктары» тусiнiгi кен жане тар магынада колданылады. Тар магынада бул тусiнiк оку жане корнекi куралдары, корсетпе жабдыктар, техникалык саймандар жане т.б. байланысты. Ал кен магынада оку курал-жабдыктары деп бiлiм максатын iске асыруга комекшi жагдаяттардын барi деп тусiнемiз, ягни окыту адiсi, формасы, мазмуны, сонымен бiрге окудын арнайы буйымдарынын барi осы оку жабдыктарын курайды. Оку куралдарынын комегiмен дуниенi тiкелей де жанама тануды женiлдетемiз. Олар, адiстер сиякты окыту, тарбиелеу жане дамыту кызметтерiн аткарып, окушыларды ынталандыруга, оку-танымдык iс-арекеттi баскару мен бакылауга пайдаланылады. Дидактикалык куралдар томендегiдей жiктеледi:

- кору (визуалды) куралдары -кестелер, карталар, табиги объекттер ж.т.б.;

- есту(аудио)куралдары-радио, магнитафон, ан-куй аспаптары ж.т.б.;

- есту-кору куралдары-дыбысты фильмдер, теледидар ж.т.б.;

- создiк куралдар - окулыктар, матiндер;

- оку процесiн авмоматтастырушы куралдар – тiл кабинеттерi, компьютерлер, акпарат жуйелер, телебайланыс-катынас торап;

- соз, сойлеу, ым-ишара, дене козгалыстары.

Топтастыру:

Тажiрибеде негiзгi уш бiлiм коздерiне карай - соз, корнекiлiк, iс-арекет (практика) деп адiстердi топтастыру кен тараган: создiк адiстер (бiлiм козi ретiнде ауызша не жазба соз кызмет етедi); корнекi адiстер (бiлiм козi- бакылауга тускен заттар, кубылыстар, корнекi куралдар) жане iс - арекеттiк адiстер (бiлiм жане ептiлiктер ойын, оку, карапайым енбектiк iстер процесiнде калыптасады).

Создiк адiстер Корнекiлiк адiстер Iс – тажiрибелiк адiстер

Ангiмелесу, Ангiме, Тусiндiру, Сукбат, Дарiсбаян, Дискуссия, Кiтаппен жумыс Демонстрация, Иллюстрация, Бакылау жане т.б. Зертханалык адiс, Графикалык жумыстар, Жаттыгу жане т.б.

1. Оку адiстерi жуйесiнде басты орын создiк адiстерге берiледi.

Ангiме – оку материалын тындарманга сипаттама не баяндау формасында монологты, бiрiздi сойлеп жеткiзу адiсi. Ангiме окытудын турлi мiндеттерiн iске асыруга багытталады: жана бiлiмдi хабарлау, бекiту максатында ангiме, откендi жанамен байланыстыру, кайталау, корытындылау, тексеруде колданылатын ангiме.

Ангiмелесу – мугалiм мен окукшынын арасында жана бiлiмдi хабарлау, пысыктау, корытындылауды дурыс уйымдастырылыган сурак – жауап адiсi. Ангiмелесуде баяндау, талкылау, корытынды жасау адiстерi колданылады. Сурак – жауапты уйымдастыруда мугалiм сурактарды дал, жинакы, окушынын ойын айтуга, дамытуга багытталган болуы керек.

return false">ссылка скрыта

Тусiндiру – бул игеруге кажет обьект, кубылыс, кейбiр угымдар зандылыктары мен мандi касиеттерiн талкы, талдау, мысал келтiру жолымен далелдеп, окушы санасына енгiзу адiсi. Тусiндiру адiсiнiн максаты: заииардын елеулi белгiлерiн ашып корсету, фактiлер мен кубылыстарды талкалау. Оку материалын тусiндiруде аркашанда пайымдау, даладеу, ойм корыту коп болады. Тусiндiру адiсi – окушынын алдына жана маселенi айкын, ашык етiп койып, оку материалын тынгылыкты баяндап шыгады.

Сухбат – окудын диалогтык адiсi: педагог бiрiздi сурактар коя отырып, окушыны жана материалды тусiну, угу денгейiне котередi не усынылган материалдын каншалыкты менгерiлгенiн тексередi.

Дарiсбаян (лекция) - колемдi материалды монологтык жолмен баяндау. Дарiсбаяннын баска создiк адiстерден озгешелiгi – катан курылымды, мол акпаратты, баяндалуы кисынды, бiлiм манiн ашу жуйелiкке негiзделедi. Дарiсбаян гылыми-копшiлiк жане академиялык болып ажыралады. Откен материалды корытындылауга, кайталауга шолу дарiсбаяндары колданылады.

Казiргi кезенде дарiсбаян адiсiн колданудын кокейкестiлiгi iрi болiмдер мен жеке такырыптарды игеруде оку материалын топтап усыну (блок) тасiлiн пайдалану кажетттiгiнен туындап отыр.

Оку соз-жарысы (дискуссия) адiс ретiнде накты проблема бойынша пiкiр алмасуга, жекеленген козкарастар бiлдiруге негiзделедi. Соз-жарыс барысындагы окушынын ой-пiкiрi озiнiн меншiктi шешiмi не баска тулгалардын гылыми –теориялык усыныстары болуы мумкiн. Оку соз –жарысынын басты кызметi – шакiрттердiн танымдык умтылыстарына дем беру. Соз жарыс жардемiмен оган катысушылар жана бiлiмдердi игередi, оз пiкiрлерiнiн дурыстыгына не кателiгiне козiн жеткiзедi, оз козкарастарын коргап калуга уйренедi, баскалар ой топшылауларымен есептесу кажеттiгiн тусiнедi.

Кiтаппен (окулыкпен) жумыс – кiтап оку создiк адiсiнiн аса манызды турлерiнiн бiрi. Бул адiстiн тиiмдiлiгi –окушы озiне колайлы жагдайда, оз тусiнiмiне орай оку материалын калауынша кайталап игеруге мумкiндiк алады.

2.Бiлiм козiне орай топтастырудын жане бiр ретi - бул корнекiлiк адiстер. Корнекi адiстердi пайдалану барысында акпараттык материалды игеру оку процесiнде корнекi куралдар сулбе (схема), кесте, сурет, модельдер, приборлар, техникалык куралдарды тiкелей колдануга тауелдi. Булардын барi окушынын сезiм тетiктерiне ыкпал жасауга негiзделiп, создiк жане практикалык адiстермен бiрге пайдаланылады.

Демонстарция адiсi тажiрибелердi, приборларды, препараттарды, табиги объектiлердi, кинофильмдi пайдалану ушiн оны алдын-ала карап, кандай маселелердi фрагменттердi болiп, окушыларга тусiндiру керектiгiгiн аныктау кажет. Сабак сонында фильм бойынша корытынды ангiме жасалады. Демонгстрация адiсi, асiресе, физика, химия, биология сабактарында турлi приборларды, табиги объектiлепдi колдану барысында колданылады.

Иллюстрация - адiсiн иллюстративтi куралдарды (плакаттар, картиналар, суреттер, сызбалар т.б.) корсетуге колданады. Сабакта иллюстаривтi материалдарды коп колдану окушынын назарын нактылы оку материалынан ауыткуына акелуi мумкiн. Сондыктан корнекi куралдарды колдануда дидактикалык колдансынан жане таным процесiнде олардын ролiн алдын-ала жаксылап ойласытырып алган жон.

Бакылау адiсiн пайдаланып, окушылар мугалiм тапсырмасы бойынша оз бетiмен бакылау жумысын жасау турi. Бакылау жумысы химия, биология пандерiнен, мектептiн оку тажiрибелiк учаскелерiнде енбек, ботаника пандерiнен берiлген тапсырмалар бойынша жургiзiледi. Бакылау малiметтерiнен окушы унемi жазып отырады, ал онын натижесi сабакта талкыланады. Турлерi: демеонстрациялы бакылау, экскурсиялы бакылау, лаборториялык, техникалык, окоушылардын оздiгiнен дербес бакылауы.

Бакылауды откiзудiн адiстемелiк талаптары:

1.Мугалiм окушыларды белгiлi нарсенi жан-жакты бакылауга, онын негурлым коп немесе ар турлi касиетерiн, ерекшелiктерiн, мумкiндiгiнше сезiм мушелерiн катыстыру аркылы зертеуге багыт беруi тиiс. Ол сондай-ак ойлау аректiмен тыгыз байланысты болуы керек.

2. Мугалiм бакылауда окушыларга анализ бен синтез аркылы заттардын негiзгi касиеттерiн ажырату, топтастыру, корытындылау сипатындагы ойлау процестерiн колдануга басшылык жасауы тиiс.

3. Мугалiм бакылауды уйымдастыру ушiн алдымен бакылау максатын, бакылау затынын колемiн немесе молшерiн аныктап, жоспарын жасап беруi тиiс.

Бакылау адiсi окушынын байкагыштыгын, логикалык ойлау кабiлеттерiн дамытады.

3.Окудын практикалык адiстерi - окушынын iс-арекетiне, оку кызметтерiне негiзделедi. Булардын басты мiндетi –тажiрибелiк ептiлiктер мен дагдылар калыптастыру. Мундай топтастыруда жаттыгу, лабораториялык жане тажiрибелiк адiстерi бiрiгедi.

Жаттыгулар – материалды игеру не игерiлгеннiн сапасын котеру максатында оку арекеттерiн (акыл не кызметтiк) коп марте кайталаумен орындау.

Жаттыгулар ауызша, жазба, графикалык жане оку-енбектiк болып ажыралады.

Ауызша жаттыгулар окушылардын сойлеу мадениетiнiн, кисынды ойлау, ес, зейiн, таным мумкiндiктерiнiн дамуына ыкпал жасайды.

Жазба жаттыгулардын басты мiндетi игерiлген бiлiмдi бекiту жане олар бойынша кажеттi ептiлiктер мен дагдыларды калыптастырып, колдануга бейiмдеу.

Оку-енбектiк жаттыгулар ерекше адiстер тобын курайды. Буларды пайдалану натижесiнде окушылар теориялык бiлiктерiн енбек iс-арекеттерiнде колдануга уйренiп, енбек курал-саймандарымен, лабораториялык жабдыктармен катынас жасауга дагдыланады, курастырушылык-техникалык ептiлiктерiн дамытады.

Окушылардын озiндiк арекетi мен дербес жумыс iстеуiне байланысты калаган жаттыгу кайта жасау, дагдылану, шыгармашылдык сипатына ие.

Оку процесiнiн белсендiлiгiн котеру, оку тапсырмаларынын сапалы орындалуына тусiндiрмелi жаттыгулардын тиiмдiлiгi орасан. Булардын манi – окушы орындап жаткан арекетiне сипаттама бередi, осыдан жаттыгу iсi мен бiлiмi котерiнкi саналылыкпен менгерiледi.

Лабораториялык жумыстар адiс ретiнде окушылардын оз бетiнше арнайы приборлар мен куралдарды пайдалана отырып, тажiрибе не эксперимент жургiзуiне негiзделген. Жумыс дара не топта жургiзiледi. Бул адiстi колдану барысында окушылар жогары белсендiлiк жане дербестiкпен катысып, зерттеу iстерiне етене араласуга мумкiндiк алады. Лабаратоиялык адiстiн тасiлдерi:

- лабораториялык сабактын такырыбы мен мiндеттерiн аныктау;

- сабакты откiзу тартiбiн тусiндiру;

- сабак натижесiн жинактап оорыту; сабак натижесiн талдау.

Лабораториялык жумыстардын турлерi: бакылау, тажiрибе, эксперименттiк есептер шыгару, олшеу жумыстары т.б.

Практикалык жумыстар. Бул адiс окушылардын турлi сi- арекеттерiнде колданылады. Ол мектептiн шеберханасында, оку – тажiрибе учаскелерiнде, окушылардын ондiрiстiк бригадаларында, оку- ондiрiстiк комбтнаттарда откiзiледi. Практикалык сабактарда ЭЕМ, компьютер аркылы турлi тапсырмаларды орындайды.

Графикалык жумыстар - окушылардын графикалык бейнелеу техникасымен сызу, сурет сабактарында танысады. Оган кесте куру, диаграмма куру, сызбалар, сурет, графикалык карталар жасау т.б. жатады.

Казiргi уакыттары жалпы педагогикада теориялык негiзiн тауып, оку-тарбие процесiне енiп жаткан бурын сонды естiмеген адiстер тобын келтiруге болады: суггестопедия - иландыру жолымен окыту; гипнопедия –уйкыда окыту; фармакопедия – дарi-дармек колданып окыту. Бул адiстердiн барi адамнын табигатындагы, iшкi мумкiндiктерiне козгау салып окытуга багытталган.

Сонымен, адiс коп, онын топтастырылуы да сан килы, аркайсысы оз алдына тиiмдi де, кемшiлiгi де жок емес.