Тарбие адiстерiне сипаттама.

Казiргi кезде тарбие адiстерiнiн негiзгi уш тобын болуге болады:

1. Тулганын акыл-ойын калыптастыру адiстерi.

2. Iс-арекеттi уйымдастыру жане когамдык, кукыктык тажiрибе калыптастыру адiстерi.

3. Iс-арекетке жане мiнез-кулыкка ынталандыру адiстерi.

1. Тулганын акыл-ойын калыптастыру адiстерi.

Козкарас, тусiнiк, сенiмдi калыптастыру ушiн, тулганын акыл-ойын калыптастыру адiстерi колданылады. Оган: ангiмелеу, тусiндiру, этикалык сухбат, диспут, онеге жатады.

Ангiме – бул адамгершiлiктiк мазмуны бар накты деректер мен окигалардын эмоцианалды, айкын корiнiсi. Ангiме тарбиеленушiлердi моральдi жайттарды багалауга, олардын манiн тусiнуге комектеседi. Кызметi: баланын бiлiм денгейiн котеру, баска адамдардын тажiрибесiн баланын тулгалык, адамгершiлiктiк тажiрибесiн байытуга багыттау.

Ангiменi откiзуде ескерiлетiн жагдайлар:

- ангiме окушынын алеуметтiк денгейiне сай келуi керек;

- ангiме корнекi куралдармен бiрге жургiзiлсе дурыс болады;

- коршаган ортанын эмоцияналдык асерi ангiменiн манi мен мазмунына сай болуы керек,

- ангiме профессионалды дарежеде откенде гана тартымды болады;

- ангiме тындаушыны толгандыруы мiндет.

Тусiндiру – тарбиеленушiге эмоцианалды-создi асер ету адiсi. Бул адiстi колданганда педагог ужым мушелерiнiн тулгалык ерекшелiктерiне, сапасына, сыныптын бiлiм ерекшелiктерiне суйенедi. Буд адiстi мына жагдайларда колданады:

- мiнез-кулык формасын немесе жана моральдык сапаны калыптастыру жане бекiту ушiн;

- болган iске тарбиеленушiнiн дурыс катынасын калыптастыру ушiн.

Мектеп тажiрибесiнде тусiндiру адам психикасына енiп, iс-арекеттiн себептерiн тудыратын жане тулгага жалпы асер ететiн сендiруге суйенедi. Сендiрудiн тарбиеленушiге белгiлi бiр шешiм кабылдату жагдайында пайдаланылады.

Этикалык сухбат – тарбиешi мен тарбиеленушiнiн пiкiр алыфсуга екiжакты кiрiсуiн керек ететiн жуйелi жане бiрiздi адiс турi. Сухбаттын ангiмеден айырмашылыгы – сойлеушiнi тындап, онын ойын ескере отырып, онымен карым-катынас жасау жолдарын куру. Мунджай ангiме моральды, этикалык, тарбиелiк манi бар такырыптардан турады. Максаты: адамгершiлiктiк тусiнiктерiн терендету жане бекiту, бiлiмдi жалпылау жане нактылап орныктыру, адамгершiлiктiк козкарастары мен нанымдар жуйесiн калыптастыру.

Этикалык сухбаттын натижелiлiгi томендегiлерге байланысты:

- сухбаттын проблемалы болганы манызды. Тарбиешi шакiрттерiн сурак коюга ынталандырады, оган жауапты оздерiнiн табуына комектеседi;

- этикалык сухбат алдын-ала дайындалган, жауаптары айтылып койган даяр сценарий бойынша отпеуi тиiс. Окушыларга оз ойын баяндауга мумкiндiк беру кажет, оларды баскалардын ойларын сыйлауга, оган дурыс козкараспен карауга уйрету керек;

- сухбаттасу куралдары тарбиеленушiнiн эмоцианалды тажiрибесiне жакын болганы дурыс;

- сухбаттасу кезiнде барлык козкарастар мен пiкiрлердi аныктап, оларды салыстырудын манызы зор;

- сухбатты дарiс-баянга айналдыруга болмайды;

- Этикалык сухбатка дурыс жетекшiлiк – тарбиеленушiнiн он шешiмге оз бетiнше келуiне негiз болады.

Пiкiрталастар – тарбиеленушiлердi кызыктыратын ар турлi такырыптарга арналган кызу пiкiр сайысы. Пiкiрталастын негiзi – бул пiкiр сайысы, ой куресi, ол арнайы дайындыкты талап етедi. Пiкiрталас максаты – белгiлi бiр шешiм шыгару емес, онын манызы – балаларды процеске косу, арi оны баскара жургiзу. Педагог балаларды ойды жинактауга, локальды далелдерге суйенуге,г оз устанган багытын ашып корсетуге комектеседi. Пiкiрталас киын адiстердiн бiрi жане ол жогары дарежелi касiби шеберлiктi кажет етедi.

Онеге - оте куштi тарбие адiсi. Келесi зандылыкка негiзделедi: кору аркылы кабылданган кубылыстар тез, арi ешбiр киындыксыз санада бекидi. Кiтаптардагы, кинофильмдердегi бас кейiпкерлердi, тарихи тулгаларды, атакты галымдарды, саяси майталмандарды т.б. онеге ету улкен тарбиелiк манге ие. Бул жагдайдын психологилык негiзi ретiнде елiктеудi айтуга болады. Елiктеу негiзiнде адамдар алеуметтiк жане адамгершiлiктiк тажiрибе жинактайды. Омiрде жаксы да, жаман да улгi бар. Окушылардын назарын адамдар омiрiндегi терiс кылыктарга аударып, оларды талкылап, дурыс корытынды шыгаруга багыттау керек. Тарбиешiнiн оз онегесiн, тарбиеленушiге катынасын, iскерлiк касиеттерiн, жеке басыын кадiрiн мысал етуi тарбиенiн дурыс журуiне асерiн тигiзедi.

2. Iс-арекеттi уйымдастыру жане когамдык, кукыктык тажiрибе калыптастыру адiстерi.

Тулганын тусiнiгi, нанымдары емес, iстеген iсi, кылыгы онын тарбиелiлiгiн сипаттайды. Сол себептi iс-арекеттi уйымдастыру жане когамдык, кукыктык тажiрибе калыптастыру адiстерi тарбие процесiнiн тубiрi деп карастырылады.

Оларга: жаттыктыру. Талап, уйрету, тапсырма беру адiстерi жатады.

Жаттыктыру – кажеттi касиеттердi калыптастырудын бiртутас адiсi. Когамдык кылык тажiрибесiн игеруде iс-арекет шешушi роль аткарады. Тарбиеленушiлердi накты, максатты багытталган, белсендi iс-арекетке кiрiстiрмей, кажеттi кылык типiн калыптастыру мумкiн емес. Жаттыгу – автоматты турде жеткiзiлетiн тала, арекеттi коп кайталап орындаудан болатын тажiрибелiк адiс. Жаттыгу натижесi – тулганын туракты касиеттерi: дагдылар мен адеттердiнг калыптасуы. Жаттыгудын утымды болуы мына жагдайларга байланысты:

- жаттыгулар жуйесiнiн болуы;

- онын мазмуны;

- жаттыгудын мумкiндiкке сай болуы;

- колемi;

- кайталау жиiлiгi;

- бакылау мен тузетуге,

- тарбиеленушiнiн оздiк ерекшелiгi;

- топтык, жеке жане ужымдык жаттыгулардын уйлесiмдiлiгi;

- жаттыгудын мотивтiк негiзiне жане ынталандыру iсiне.

Талап – бул тарбиешiнiн белгiлi бiр iс-арекетiн тежеп немесе ынталандыратын, жекелей карым-катынаста жогарылайтын, баланын белгiлi касиеттерiнiн корiнуiне себепшi асер ететiн тарбие адiстерiнiн бiр турi. Койылу формасына карай талаптар мынадай болып болiнедi:

- тiкелей талап;

- косымша талап;

- талап-кенес;

- ойын турiндегi талап;

- сенiм аркылы талап;

- талап-отiнiш;

- талап-ишара;

- талап-куаттау;

- позитивтi жане негативтi талаптар.

Уйрету – бул пармендi жасалатын дагдыландыру. Тез жане жогары денгейде керектi сапаны калыптастыру кажеттiлiгi туындаганда колданылады. Уйрету адiсiн дурыс пайдалану шарттары томендегiдей:

- максаттын айкын болуы;

- тусiнiктiлiк,

- тапсырманы беру уакытымен санасу;

- орындау жолдарын жане натиженi корсету;

- сапанын бiрiздi жане катар тарбиесi;

- унемi бакылау жасау.

Тапсырма беру – тарбиелеуде кен колданылатын адiстердiн бiрi. Тапсырма беру аркылы окушыларды жауапкершiлiкке, оз мiндетiн тиянакты аткаруга, укыптылыкка т.б баулимыз. Мектепте мугалiм комекшiсi, улгерiмi томен окушыларга комек корсету сиякты тапсырмалар колданылады. Тапсырманын орындалу сапасы жонiнде копшiлiк пiкiрге суйенген дурыс.

3. Iс-арекетке жане мiнез-кулыкка ынталандыру адiстерi. Оларга мактау, жазалау жане жарыс жатады.

Мактау – тарбиеленушiнiн iс-арекетiне койылган жаксы бага. Турлерi: колдау, куаттау, алгыс айту, мадактау. Мактау адiсi адептiлiк пен накты молшердi сактауды талап етедi. Мактау адiсi мына жагдайларды ескергенде натиже бередi:

- балалардын мактау алуга iштей сенiмдi талпынысынын болуы;

- маактау аркылы тарбиеленушiнi ужымнын калган мушелерiне карсы коймау;

- мактаудын кылык-iсiне сай болуы;

- мактау аркылы окушыга жекелей шешiм кабылдауды уйрету;

- мактаудын шындыкка негiзделуi.

Жазалау – кате кылыкты ескертiп, тежеу, оз ар-уяты алдында, баска адамдар алдында кiнасiн тусiнуге асерiн тигiзетiн педагогикалык адiс. Турлерi: косымша тапсырма беру, белгiлi бiр кукынан айыру немесе уакытша рухсат етпеу, моральдык кемшiлiгiн таныту т.б.

Жазалау адiсiнiн натижелi болуына асер ететiн шарттар.

- жазанын ужым тарапынан туындауы;

- жазанын накты болуы;

- жазанын мiндеттi турде орындалуы;

- окушынын не ушiн жазаланганын тусiнуi;

- тарбиеленушiнiн жеке тулгасын маскаралаудан аулак болу;

- жазалау максатынын тек унамды касиеттердi калыптастыруга багытталуы;

- жазалаудын ош алу куралы болмауы;

- жазанын жеке окушыга багытталуы;

- баланын дара психологиясын бiлiп барып жазалау.Жарыс – адамга, когамга кажеттi сапаларды тарбиелеуде окушынын табиги, басекелестiк касиеттерiн багыттайтын адiс. Жарыс асiресе улгермеушiлердiн арасында манызды болып, олардын дамуы ушiн кажет болатын максатты ынталандыруга жол ашады. Барлык тарбие адiстерi бiр-бiрiмен озара байланысты, тауелдi, бiр-бiрiн толыктырады. Адiстердiн бiрлiгi тарбие жумысына игi асер етедi, баланын бiлiмiн, iскерлiгiн жане дагдысын терендетедi, когамдык омiрге, енбекке баулиды, адамгершiлiктiк тажiрибесiн байытады, жалпы мадениетiн, ой-орiсiн кенейтедi.