Гылыми-педагогикалык зерттеулеулердiн адiснамасы мен адiстерi

Гылыми- педагогикалык зерттеу адiстерi

Педагогика гылымында педагогикалык зерттеу адiстерiнiн жуйесiнiн колемi кен. Таным процесiнде белгiлi бiр, накты гылымдарды зерттеудiн жекелеген, арнайы адiстерi бар. Накты гылымдардын адiстерiмен катар жалпы гылыми сипаттагы адiстер де кездеседi, олар барлык дерлiк гылымдарда колданылады: байкап-бакылау, тенеу, анализ жане синтез, эксперимент, абстрактiден нактыга карай орлеу, индукция мен дедукция; булардын аркайсысы жеке гылымдарда нактылана туседi. Сонымен катар, гылыми адiстер гылыми танымнын эмпирикалык жане теориялык адiстерi болып екiге болiнедi.

Зертеу адiсi дегенiмiз курделi таным тартiптерi, ал олар болса зерттеудiн таным операцияларынын iске асуынын белгiлi бiр тартiбiн белгiлейтiн ар турлi адiс-тасiлдердiн жиынтыгынан турады. Зерттеу адiстерi педогогикалык гылым дамуынын басты курамды болiгi болып табылады. Педогогикалык гылым мен тутас педогогикалык бiлiмнiн дамуы педогогикалык зерттеу адiстерiнiн даму денгейiне байланысты. Гылыми натижелердiн аныктыгы алгашкы акпараттарды алудын жолдары мен тасiлдерiне жане зерттеу адiстерiнiн сенiмдiлiгiне байланысты. Кез-келген педогогикалык зерттеу белгiлi бiр гылыми бiлiмдердi далелдеу емес, ол-жана бiлiмдердi табу процесi. Ол адамнын зерттеу объектiсi, заттары мен кубылысытарынын манiн ашуга багыталган жан-жакты танымдык iс-арекеттiн бiр турi.

Педогогикада зерттеудiн уш денгейi бар: эмпирикалык, теориялык, адiснамалык. Эксперименталды-эмпирикалык денгей адiстерiнiн тутас бiр тобы бар:

- Бакылау;

- Интервью;

- педагогикалык эксперимент;

- Сурак – жауап адiстерi: ангiме – сухбат, сауалнама,

- Мугалiмдердiн, жанашыл-педагогтардын тажiрибесiн зерттеу

- Окушылардын жазбаша, графикалык жане шыгармашылык жумыстарын зерттеу;

- Педогогикалык кужаттарды зерттеу

Бакылау заттар мен кубылыстарды максатты байкау, маглуматтарды iрiктеп жинау, козбен коргендi сезiм мушелерiмен кабылдау жане санада бул акпаратка талдау жасау; зерттеу объектiсiнiн сырткы жактары, касиеттерi мен белгiлерi туралы малiмет алу. Бакылауды жузеге асыру ушiн зерттеу объектiсi, бакылап-зерттеу шарттары, сондай-ак бакылап-зерттеу куралдары – видеоаспаптар, аспан-куралдар мен олшеу курал-саймандары аныкталыну керек.

Бакылаушынын бастапкы максаты ненi бакылау керек жане кандай кубылыстарга конiл болу керектiгiн аныктайды. Туйсiк, сезiм аркылы кабылдау мен тусiнiктерден баска бакылап-зерттеуде зерттеушiнiн утымды жактары да катысады. Зерттеу барысында бакылап-зерттеу турлерiнiн ар алуан жiктемесi ажыратуга болады:

Ø тiкелей бакылау - мугалiм-зерттеушi оку-тарбие жумысынын тiкелей басшысы; сонымен катар ол тiкелей куагер бола тура бейтарап адам; мугалiм зерттеу мушесi ретiнде зерттеушiлер тобына кiргiзiлуi. Онын ролiне байланысты эмпирикалык фактiлердi жинактаудын техникасы мен адiсi тандалып алынады;

Ø жанама бакылау - ол тiкелей бакылап-зерттеудi толыктырады жане ол зерттеушiмен бiрге жане онын багдарламасы бойынша жумыс iстейтiн окiлдер аркылы жузеге асады. Зерттеушi бiреу туралы немесе бiр нарсе туралы жанама деректер алады;

Ø жасырын немесе елеусiз бакылау - туйык теледидар желiсi жане сынып болмелерiнде телекамералары бар мектептерде жургiзiледi. Сабакты жасырын бакылап зерттеу окушылардын танымдык iс-арекетiнiн жане мугалiммен ара катынасы туралы малiмет алуга мумкiндiк бередi. Жасырын бакылап-зерттеу зерттеушiге кунды малiметтер бередi, егер окушылар оздерiн бакылап отырганын корсе оздерiн баскаша устайды. Окушылар мен мугалiмдердiн бiр бiрiмен онаша кезiндегi мiнез-кулкы оларды ботен бiреулер бакылап отырган кездегi мiнез-кулкынан алдекайда озгеше болады;Ø уздiксiз бакылау окыту процесiн, екi-уш окушыны сабактагы, ойындагы, сыныптан тыс, мектептен тыс-оку-тарбие процесi физикалык колайлы уакыттагы мiнез-кулкын зерттеу ушiн колданылады;

Ø дискреттi (узiк-узiк) бакылау - объектiнi узак уакыт бакылайтын кезде колданылады. Бакылып-зерттеу узак уакытка созылуы мумкiн – жарты жыл немесе бiр жыл. Бакылап-зерттеу белгiлi бiр уакытта узiлiп, кейiн кайтадан жалгастырылады;

Ø монографиялык бакылау - бiр адамды немесе бiр затты бакылау кезiнде колданылады;Ø бiр багытты бакылау - жалпы тутастыктан бакылап-зерттеу максатына сай бiр кубылысты немесе деректi бакылау кезiнде колданылады;

Ø бакылау - коп деректер арасынан зерттеушi озiне керек деректер мен кубылыстарды iздеген кезде колданылады. Мундай бакылап-зерттеу ушiн бiршама уакыт пен зерттеушiнiн аналитикалык жумыс жасауы кажет.

Педагогикалык эксперимент танымнын эмпирикалык денгейiндегi зерттеудiн негiзгi адiсi болып табылады, ол кубылыстардын оту барысынын накты тiркелген жагдайларын зерттеуге багытталган. Эксперимент гылыми зерттеудiн теориялык жане эмпирикалык денгейлерi арасындагы байланыстырушы буын болып табылады. Онын максаты гылыми теория немесе болжамды растау немесе жокка шыгару, сондай-ак эмпирикалык зандылыктардын манiне жету мен калыптастыру.

Педагогикада эксперименттiн бiрнеше турi бар: калыпты, окыту мен тарбиенiн кунделiктi жагдайларында жузеге асады; лабороториялык - окушылардын белгiлi бiр топтарын болу аркылы жузеге асады. Сондай-ак, эксперименттiн белгiлеп-аныктайтын турi бар, ол зерттеу объектiсiнiн педогогикалык жуйесiнiн бастапкы куйiн белгiлеп, корсетедi; калыптастырушы турi – зерттеу объектiсiн кайта куруга багытталган.

Эксперимент жана зерттеу материалына кол жеткiзуге багытталган. Ол тажiрибе аркылы теориялык болжамдарды тексерiп, болжамдарды растауы немесе жокка шыгаруы мумкiн. Эксперименттiк жумыстын жоспары, максаты болуы кажет, эксперимент турi тандалып, онын мумкiн натижелерi де ойластырылуы кажет. Сурак-жауап адiстерi. Олардын ерекшелiгi педагогикалык жагдайлардын элементтерiнiн объективтi касиеттерiмен коса, озара байланысты «субъект – субъект» жуйесiнiн касиеттерi танытып, есепке алуга мумкiндiк жасайды.

Сурак-жауап адiсiнiн мынандай турлерi бар:а) Интервью. Бул уйымдастырылу мен мазмуны жагынан еркiн диалог, ангiмелесушiлер арасында бейресми жане еркiн катынастар орын алады. Интервью алдын-ала дайындалуы мумкiн, зерттеушi онын жоспарын курып, озiне кажет маселелердi болiп алады, ангiме-сукбатты тiркейтiн куралдарды дайындайды (бейне таспа, аудио таспа, стенография), булар кобiнесе ангiмелесушiнi ашык ангiмеге тартуга кедергi жасауы мумкiн. Зерттеушiнiн касiби бiлiмi жане улкен сыпайылык сезiмi болуы кажет, сол аркылы гана ол ангiмелесушiнi ашык ангiмеге тарта алады.Интервью ангiмелесушiлердiн артурлi шенберлерiнде жургiзiледi (мектеп директоры, онын орынбасарлары, ата-аналар, окушылар, бiлiм-берудiн артурлi денгейдегi басшылары). Олардын бiлiм беру саласынын жагдайы мен ондагы озгерiстерге касiби бага беруi баска адiстер аркылы алынган акпараттарга манызды косымша болып табылады.

а) Сукбат-ангiме -сукбаттын бiр турi. Ангiме-сукбаттын бул турi зерттеу объектiсiнiн оз iс-арекетi туралы озiнiн тусiнiгiнiн динамикасын белгiлеуге комектеседi, ол озiндiк пiкiрмен коса психологиялык-педагогикалык анализдiн такырыбы болып табылады. Сурак-жауаптын бундай турiнде зерттеушiнiн сурак-жауап матiнiнде белгiленген iс-арекет туралы жорамал тусiнiгi зерттеу акпаратына аз гана асер етедi. Зерттеушiнiн мiндетi зерттеу объектiсiнiн ангiмесiн колдау. Сукбат зерттеушiнiн жогары касiбилiгiн жане тажiрибелiгiн кажет етедi. Сукбаттын максаты – зерттеу объектiсiнiн педагогикалык жагдайга деген козкарасын кайта куру, зерттеушiнiн сурак-жауап алынгандардын мiндеттерi мен маселелерi аркылы iшкi жане сырткы байланыстарынын ерекшелiктерiн зерттеу. Сукбат натижелерiнiн талдауы мен олардын тусiндiрмесi зерттеудiн накты мiндеттерiне байланысты ар турлi жургiзiлуi мумкiн.

б)Сауалнама. Бул арнайы iрiктелген танымдык сурактар мен олардын мумкiн деген жауаптарынын нускаларынын катал логикалык курылысы. Сауаланама курастырушы усынган алдын-ала белгiленген бiрнеше мумкiн деген жауаптары бар жабык сурактардан турады. Егер анкетадага сурактардын жауаптары болмаса, онда ол ашык сурактар деп аталады. Жабык сурактарга караганда ашык сурактарга статистикалык талдау жасау киындык тугызады.Сауалнама адiсi кобiнесе адамдардын бiр-бiрiне, окигаларга, iс-арекет, пiкiрлердi зерттеу турлерiне деген катынасын аныктау ушiн колданылады.

Мугалiмдердiн, жанашыл-педагогтардын тажiрибесiн зерттеу адiсi. Тажiрибе дегенiмiз педагогтiн узак жылдар бойындагы практикалык-педагогикалык iс-арекет натижесiнде жинастырган шеберлiгi, ол практик-мугалiмнiн тажiрибелiгi. Мугалiмнiн баяндамалары, гылыми макалалары, адiстемелiк жумыстары, корнекiлiк куралдары, компьютердегi педагогикалык тажiрибе маглуматтарын зерттеу, сабактарга, педагогикалык окуларга, сыныптан тыс шараларга катысу, сынып жетекшiсiмен, ата-анамен ангiме оны зерттеудiн козi бола алады. Оган тек мектептегi оку-тарбие жумысын жузеге асыратын зерттеушiнiн жеке дара касиеттерiн есепке ала отырып суйенуге болады.

Окушылардын жазбаша, графикалык жане шыгармашылык жумыстарын зерттеу зерттеушiге окушылардын интеллектуалды-даралык ерекшелiктерi мен кабiлеттерi туралы маглумат беретiн адiстiн бiр турi. Окушылардын жеке дара iс-арекетiнiн натижелерiн зерттеу, олардын жазбаша, графикалык жане баска да жумыстарына талдау жасау зерттеушiге окушылардын мотивтерi, iс-арекет стилi мен оларды орындаудагы жетiстiктер туралы, сондай-ак сол iс-арекеттiн сыныпта, сыныптан тыс жане бос уакытта ар турлi корiнiс табуы туралы жан-жакты малiмет бередi.

Окушылардын даралык-психологиялык ерекшелiктерiне, ынта-талаптарына, максат-мудделерiне, бейiмдiлiгi мен кабiлеттерiне талдау жасау олардын окыту, тарбие, дамыту процестерiне деген катынасын аныктауга мумкiндiк бередi, жеке тулганын танымдык процестерi мен кабiлеттерiнiн калыптасу денгейiн корсетедi. Окушылардын психологиялык-педагогикалык мiнездемелерiмен, жеке кужаттарымен, окушылардын медикалык-педагогикалык тексерулерiнiн, педагогикалык кенес мажiлiсiнiн, адiстемелiк кенес хаттамаларымен танысу, сынып журналдары мен есеп беру кужаттарын зерттеу зерттеушiге окушылардын оку-танымдык кызметiнiн даму денгейi мен акыл-ой iс-арекетiнiн ерекшелiктерi, олардын жумыска жарамдылыгы туралы пайдалы объективтi малiмет бередi.

Педогогикалык кужаттарды зерттеу бiлiм беру жуйесi кызметiнiн негiзгi багыттарынын жагдайы мен даму тенденцияларын корсетедi. Оку жоспарлары, багдарламалары, окулыктар, оку-адiстемелiк оку куралдары, мугалiмдердiн сабак жоспарлары, жалпы бiлiм беретiн мектептердiн, лицейлердiн, колледждердiн оку-тарбие багдарламалары мен жоспарлары, сынып журналдары, мугалiмдердiн есеп беруi, окушыларды окыту, тарбиелеу мен дамытудын мазмундык компоненттерi тiркелетiн баска да кужаттар зерттеудiн ен манызды негiздерi болып табылады.

Гылыми танымнын екiншi денгейi – теориялык денгей. Ол зерттеушiге зерттеу адiстерi мен гылыми натижелер арасындагы себеп-салдарлык тауелдiлiктi айкындауга, эмпирикалык деректерден теориялык корытындыларга кошу барысындагы педагогикалык зандылыктарды аныктауга комектеседi. Теориялык денгей адiстерi:

- Адебиет коздерiн зерттеу;

- Талдау мен синтез;

- Абстракциялау;

- Индуктивтi жане дедуктивтi адiстерi;

- Уксастыру адiсi;

- Модельдеу адiсi;

- Болжау адiсi;

- Математикалык жане статистикалык адiс;

- Тiркеу адiсi;

- Тiзбектеу адiсi.

Адебиет коздерiн зерттеу зерттеудiн бастапкы курамды болiгi болып табылады. Бул кез-келген гылыми iс-арекеттiн алгашкы кезенi. Зерттеушi гылымнын осы саласында оган дейiн кандай маселелер зерттелгенiн аныктау ушiн, зерттеу маселесiнiн бурынгы мен казiргi жай-куйi жане оган катысы бар барлык маселелердi тусiну ушiн тандап алган такырыбы бойынша адебиеттермен танысуы.

Гылмнын зерттелiп отырган саласынын жай-куйi мен дамуын тану ушiн зерттеушi ар турлi педагогикалык багыттар, козкарастар, гылыми мектептер, отандык жане шетелдiк баспалардын арасынан озiе керектi адебиеттi тандап алып, коптеген авторларга ортак жане бiлiм беру процесiндегi заманга сай тенденцияларды аныктайтын жалпыны табуы кажет.

Адебиеттердi зерттеу кезiнде оларга талдау жасау, оларды салыстыру, тенестiру, жалпыга ортак гылыми адiстердi аныктау сиякты жумыстар жургiзiледi. Адебиет коздерiн зерттеу адiсi гылыми танымнын белгiлi бiр кезенiндегi зерттеудiн накты максаттар мен мiндеттерiмен аныкталады. Бул адiстiн кажеттi адебиеттердi iздеу, адебиет материалдарына алдын-ала талдау жасау, оку мен жасып алу техникасын ескеру, такырыптык белгiлерi бойынша жеке картотеканы куру, адебиеттердi бiр жуйеге келтiрiп колдану, адебиеттердi зерттеу сиякты сатылары бар.

Талдау мен синтез. Талдаудын эмпирикалык материалды механикалык болу; тутастын курамындагы элементтердiн озара кастынасы формаларын аныктау; бiлiм курылысын ашу; зерттеу объектiсiнiн сипаты мен динамикасын айкындау сиякты турлерi бар. Талдау барысында зерттеу натижелерiн багдарламалар, кестелер, жоспарлар, жуйелер турiнде жинактауга болады. Таладау кезiнде конъюгация (лат. Conjuncion – одак, байланыс) ережесiн де колдануга болады, бул ереже бойынша екi немесе одан да коп пiкiрлердi бiр курделi сойлемге бiрiктiруге болады. Талдау мен синтез диалектикалык турде бiр-бiрiмен тыгыз байланысты, «талдау» терминi кобiнесе зерттеу процесiн тутастай зерттеу кезiнде колданылады. Сондай-ак белгiлi бiр натижелерi бар деректерге жуйеге кiрерде жане одан шыгарда талдау жасап, салыстыруга болады.

Абстракциялаудын (дерексiздендiру) екi турi бар: талдап корыту жане жекелеп болу. Талдап корыту – коптеген бiрынгай белгiлерiн аныктау. Жекелеп болу – бiр затты немесе кубылысты зерттеп, талдау ушiн зерттеушiге кажеттi бiр касиетiн болiп алу процесi.

Индуктивтi жане дедуктивтi адiстерi - бул адiстiн комегiмен эмпирикалык деректер корытындыланып, жекеден жалпыга карай жане керiсiнше жалпыдан жекеге карай кисынды салдарлар айкындалады.

Уксастыру адiсi заттар мен кубылыстардын жалпылыгын айкындау ушiн колданылады.

Модельдеу адiсi теория жузiнде мумкiн жагдайдын, кубылыстын немесе заттын моделiн жасау адiсi. Модельдеу – зерттеу объектiсi озiмен уксастык катынастагы баска бiр объектiмен алмастырылатын зерттеу адiсi. Модель жане модельдеу адiсi тупнусканы зерттеу киын немесе мумкiн емес болганда немесе тупнусканы зерттеу улкен каражат шыгынын талап еткен жагдайда колданылады. Модель мен тупнуска арасында белгiлi бiр уксастык болу керек. Мундай уксастык зерттеушiнiн модельдi зерттеу кезiнде алган акпараттарын тупнускага кошiруге мумкiндiк бередi, ал кошiру ушiн уксастыктын, талдау мен синтездiн артурлi формалары колданылады. Модельдеу ауызша, логикалык, физикалык, математикалык, заттык, белгiлiк сиякты турлерi болады. Модельдiн турiн тандау таным зерттеу объектiсiнiн курделiгiне байланысты.

Болжау адiсi зерттеушiнiн катысынсыз педагогикалык жуйе немесе бiлiм беру жуйесiнiн козгалысын корсету ушiн колданылады. Зерттеу натижесiнде алынган накты гылыми деректердi сандык корсеткiштерге, кестелерге, графиктерге, сызбаларга, диаграммаларга, формулаларга, тусiнiктер мен зандарга айналдыру зерттеушiнiн ойлау абстракциясынын жогары денгейi мен дарежесi кажет.

Математикалык жане статистикалык адiс педагогикалык кубылыстар мен олардын сапалык озгерiстерi арасындагы сандык тауелдiлiктi аныктау ушiн колданылады. Бул адiс зерттеу жиынтыгын ондеу ушiн, байланыс пен ыкпал ету корсеткiштерiн есепке алу ушiн, оз ара тауелдiлiктi айкындау ушiн, ар турлiлiк корсеткiштерiн болу денгейiн аныктау ушiн, орташа арифметикалык кате мен оынн молшерiн айкындап, осы молшердi болу дарежесiн (дисперсия), орташа квадраттык ауыткуларды, ар турлiлiк коэффициенттерiн есептеу ушiн колданылады. Тiркеу адiсi педагогикалык зерттеулер iшiндегi кен тараган адiс, ол зерттеу объектiсiнiн белгiлi бiр касиеттерiн ашып, есептеу ушiн колданылады. Тiркеу адетте белгiлi бiр белгiсi бар не жок бiр кубылысты олшеу ушiн колданылады. Бул белгiсi бар объектiнi аныктап алып, онын бул белгiсi жок баска бiр объектiден ажырата алу кажет. Сондай-ак, шартты критерилер кажет, мысалы кандай окушыны тартiптi, ал кандайын тартiпсiз деп, озiмшiл немесе копшiл деп, улгерiмi жаксы немесе улгерiмi нашар деп айтуга болады.

Тiзбектеу адiсi деректердiн, кубылыстардын, касиеттердiн, белгiлердiн осуi немесе томендеуiн аныктау ушiн колданылады. Олшеудiн бул адiсi ретке келтiру арекетiне негiзделген, ягни зерттеу объектiлерi немесе кубылыстары белгiлi бiр белгiнiн улгаюы немесе томендеуi тартiбi бойынша орналасады. Сандык тiзiм адiсi сандык корсеткiштерге сапалык талдау жасауга мумкiндiк бередi. Орташа молшерде аныктау адiсi натижелерi мен оларды дарежесi бойынша орналастыру озара уйлесiмдiк коэффициенттердi есептеу ушiн колданылады, бул зерттеушiнiн математикалык статистика жане мумкiндiк теориясы саласында арнайы дайындыгын талап етедi.Теориялык денгей адiстерiнiн бул тобы эмпирикалык деректерге жане олардын теорияны курастыруга ыкпал етуiне терен талдау жасап, ондагы зандылыктарды ашуга, сырткы факторларды жане олардын iшкi мазмунынын факторларын тусiндiруге багытталган. Эмпирикалык адiстер объектiнi философиялык категоритя ретiнде «кубылыс» денгейiнде зерттесе, теориялык адiстер «манi» денгейiнде зерттейдi. Бул ретте екi адiс те объектiнi танудын гылыми сатысы болып табылады, олар бiр-бiрiмен тыгыз байланысты, бiрак бiр-бiрiне уксас емес. Гылыми танымнын ушiншi денгейi ен жогары денгей - адiстемелiк денгей.