Трансляция процесі,сипаттама.

Трансляция— полипептид тізбегінің гендегі иРНҚ негі- зінде ақпаратқа сай түзілуі. Трансляция болашақ белокқа тән иРНҚ-на жазылған нуклеотидтер кезегін түзілетін белоктардың амин қьішқылдарының кезегіне ай- налдырады. Бұл жұмысқа иРНҚ-нан басқа рибосомалар, тРНҚ, аминоацил синтетазалар, белоктан тұратын инициация, элонгация және терминацияфакторлары қосылған күрделі құрамдар қатынасады.

2. ДНҚ молекуласының Уотсон, Крик теориясы бойынша құрылымы.

Дезоксирибонуклеин қышқылы (ДНҚ) – барлық тірі клеткалардың негізгі генетикалық материалы болып табылатын күрделі биополимер. ДНҚ-ның негізгі құрылымдық бірлігі – үш бөліктен құралған нуклеотид. Бірінші бөлігі – дезоксирибоза (бескөміртекті қант); екіншісі – пуриндік негіздер: аденин (А) мен гуанин (Г) және пиримидиндік негіздер: тимин (Т) мен цитозин (Ц); үшіншісі – фосфор қышқылының қалдығы.Нуклеин қышқылдарында мономерлік қалдықтар (нуклеотидтер) өзара фосфодиэфирлік байланыспен байланысқан. ДНҚ барлық тірі организмдердің болашақ ұрпағының құрылысы, дамуы және жеке белгілері туралы биол. мәліметті сақтап, оларды жаңадан пайда болатын клеткаларға бұлжытпай «жазу» жүйесінің негізі болып табылады. ‎ 1940 жылдың аяғында америкалық биохимик Э.Чаргафф (1905 ж.т.) әр түрлі организмдердің ДНҚ молекуласына талдау жасап, оның құрамындағы А мен Т, Г мен Ц негіздерінің молярлық мөлшері тең екенін көрсетті (бұны Чаргафф ережесі деп атайды). ‎ 1952 ж. ағылшын биофизигі М.Уилкинс (1916 ж.т.) және т.б. ғалымдар рентгендік талдау арқылы ДНҚ молекуласы құрылымының спираль бойынша оң жақ оралымын (В – ДНҚ), ал 1979 ж. америкалық ғалым А.Рич (1929 ж.т.) молекулақұрылымының сол жақ оралымын (Z – ДНҚ) ашты. Азотты негіздер спираль осіне перпендикуляр түрінде орналасады. ДНҚ-ның үш сатылы құрылымының кеңістіктік моделін алғаш рет 1953 ж. америкалық ғалымД.Уотсон (1928 ж.т.) мен ағылшын биологы Фрэнсис КрикФ.Крик (1916 ж.т.) жасады. ‎ Модель бойынша ДНҚ молекуласы қос тізбектен құрылған. Қос тізбек бір-бірімен азотты негіздер арасында пайда болатын сутекті байланыстар арқылы жалғасады. ‎ Бұл қос тізбекті негіздерге комплементарлық (ұқсас) принцип тән, яғни аденинге әдетте тимин, ал гуанинге цитозин сәйкес келеді. ДНҚ-ның бір-біріне қарама-қарсы бағытталған екі спиральді полинуклеотидті тізбегі бір осьті айнала оралып жатады. Уотсон мен Крик моделінің көмегімен ДНҚ-ның өздігінен екі еселену (репликация) қасиеті ашылды. Осы жаңалықтары үшін Уотсонға, Крикке және Уилкинске Нобель сыйлығы берілді (1962). Екі еселену кезінде комплементарлы орналасқан азотты негіздердің сутекті байланысы үзіліп, ДНҚ жіпшелері екіге ажырайды да, екі ұқсас спиральді ДНҚ тізбегі пайда болады. ДНҚ-ның екі еселенуінің мұндай процесі жартылай консервативтік деп аталады, себебі жаңа түзілген ДНҚ молекуласында бір тізбек бұрынғы болады да, екінші тізбек жаңадан түзіледі. Осының нәтижесінде организмнің барлық клеткаларындағы генетик. материал өзгеріссіз қалады. Бұл ғыл. жетістіктер тірі организмнің тұқым қуалаушылығы мен өзгергіштігін молек. деңгейде түсіндіруге жол ашты.

3. Генетикалық код,сипаттама.

Генетикалық код — тірі организмдерге тән нуклеин қышқылдары молекуласындағы тұқым қуалаушы (генетикалық) ақпараттың нуклеотидтер тізбегі түріндегі біртұтас “жазылу” жүйесі. Бұл — барлық тірі организмдерге ортақ заңдылық.

Генетикалық код туралы қазіргі қалыптасқан көзқарасқа 1960 жылы Америка ғалымдары М. Ниренберг, Г. Корана және П. Ледердің жүргізген зерттеулері көп әсерін тигізді. Генетикалық код бірлігі — ДНҚ мен РНҚ молекуласындағы 3 нуклеотид (триплет) тізбектерінен тұратын кодон (аРНҚ нуклеотидтерінің триплеттері) болып табылады. Гендегі кодондар тізбегі осы генді “жазатын” (кодтайтын) ақуыздағы амин қышқылдар тізбегін анықтайды. Клеткадағы генетикалық код екі сатыда іске асады:

1. транскрипция сатысы ядрода жүреді және ДНҚ-ның сәйкес бөліктерінде ақпараттық (информациялық) рибонуклеин қышқылдарының молекулалары (аРНҚ) жасалады. Сонымен қатар, ДНҚ нуклеотидтер тізбегіаРНҚ нуклеотидтер тізбегі ретінде қайта жазылады;

2. трансляция сатысы цитоплазмада, ақуыз синтезделетін рибосомада жүреді. Сондай-ақ, аРНҚ нуклеотидтер тізбегі, полипептидтер құрайтын амин қышқылдар қалдықтарының белгілі бір тізбегіне көшеді.

Генетикалық кодтың бір ерекшелігі, әмбебап екендігі, яғни барлық организмдерде белгілі бір 3 нуклеотид (триплет) белгілі бір амин қышқылдарын “жазады” (кодтайды). Бір амин қышқылы бірнеше триплетпен “жазылуы” (кодталуы) мүмкін. Кодондар арасында “үтір” болмайды, яғни олар бір-бірінен бөлінбеген. Ол бір геннің аймағында белгіленген нүктеден бастап, бір бағытта есептелінеді. 64 кодонның 61-і ақуыз құрайтын 20 амин қышқылдарын “жазады”(кодтайды), ал қалған үш “нонсенс” (мағынасыз) кодондар (УАГ, УАА және УГА) полипептид синтезін аяқтайтын “нүкте” қызметін атқарады. Олар ақуыз биосинтезінінің аяқталғанын білдіреді.

№61 емтихан билеті

1.Молекулярлық биоло гияпәнінің мақсаты және міндеттері.

Молекулалық биоло гия – тіршілік құбылыста рының молекулалық не гіздері туралы ғылым; ге нетика, биохимия және биофизика ғылымдарымен тығыз байланысты.

return false">ссылка скрыта

Молекулалық биоло гиягенетика және цитология аралығында пай да болған білім саласы. Молекулалық биология нуклеин қышқылдары мен ақуыздардың құрлысы мен қасиеттерін, қалып тық синтездерді, генети калық материалдардың құрылымы мен қызмет атқаруын, сонымен қатар жасушалардың құрылысымен қызметін, жасуша лардың өсу, даму, бөліну және тіршілігін жою про цестерінің молекулалық негіздерін зерттейді.
Молекулалық биологияны оқытудың интеграциялық бағыты жасушалардың құрлысы мен қызметінің, гендер экспрессиясының реттелуі мен қалыптық синтездердің, сигнал өткізудің молекулалық негіздерін түсінуге мүм кіндік береді. Бұл өз ке зегінде тіршіліктің қалып ты процесстерін, соны мен бірге көптеген ауру лардың себебі болып та былатын оның бұзылыс тарын, соның ішінде медицина лық генетика ның мәнін құрайтын гендер мен хромосомалардағы мутациялармен байланысты тұқым қуалайт ын ауруларды түсінуге қажет. Бұл биохимия, гистология, физиология, патологиялық физиоло гия, микробиология және фармакологияны оқып білу үшін теориялық базаны қалыптастырады.
Мақсаты:ағза қызметінің негізгі молекулалық-гене тикалық және жасушалық механизмдері, генетика ның және экогенетиканың негіздері, олардың тұрғындардың денсаулығын сақтаудағы рөлі туралы қазіргі заманға сай білімді қалыптастыру.
Міндеттері: 1.адамның өмір сүру ортасын сауықтыру және гигиеналық және медико-профилактикалық шараларды жүргізу үшін ағза ның қалыпты және пато логиялық жағдайдағы қызметінің молекулалық генетикалық және жасу шалық механизмдерінің рөлі туралы түсінік қа лыптастыру; 2.қазіргі кездегі молекула лық - генетикалық әдістер мен технологиялардың теориялық және тәжірбие лік медицинада қолдану ларының негізгі принцип тері туралы түсінік қалып тастыру;

3.аса кең таралған тұқым қуалайтын және экогене тикалық ауруларға диаг ноз қою және алдын алу үшін тұқым қуалайтын патологиялардың негізгі белгілерін танып білуге үйрету; салауатты өмір сүру және қоршаған ортаны қорғау принциптерін жүзеге асыру үшін моле кулалық –генетикалық зерттеулерді жүргізудің этикалық, құқықтық жә не гигиеналық нормалары жайлы түсінік беру.
2. Ферменттер, олардың биологиялық рөлі және класификациясы.

Ферменттер жасушаларда синтезделіп, биохимия лық реакцияларға қатыса тын ақуыздық табиғатта ғы биокатализатор болып табылады. Фермент неме се энзим (лат. fermentum – ашу; грек. en – ішінде, zim – ашытқы; 19 ғ. Ван Гель монт ұсынған) алғашқыда ашыту үдерістерінде ан ықталған зат. Энзимоло гия, ферментология – ферменттерді зерттейтін ғылым саласы. Ол басқа ғылымдармен: биология, генетика, фармакология, химиямен тығыз байла нысты. Ферменттердің қызметі туралы алғашқы ғылыми еңбек Кирхгофф (1814) жариялады. Кейін ашу үдерісі ашытқы клеткаларында ғана өтеді деген ұйғарым жасаған Л. Пастерге (1871), Либих ферменттер клеткалар дың өмір сүруіндегі пайда болған өнім, ол клеткада да, олардан бөлек те қыз мет атқарады деген қарсы пікір білдірді. Либихтің ғылыми көзқарасы М. Манассейна (1871), Бух нер (1897) зерттеулерінде эксперимент жүзінде дәлелденді. Клеткаларда синтезделген ферменттер өзіне тән арнайы қызмет терін организмнің барлық мүшелерінде атқарады. Ферменттік қасиет, негі зінен глобулалық құры лымдағы ақуыздарға тән екені белгілі. Бірақ, қаз іргі кезде кейбір фибрил лалық ақуыздар да (актин, миозин) катализдік белсен ділік көрсететіні анықтал ды. Ферменттер өз әсерін өте аз мөлшерде катали заторға ұқсас жүргізеді. Фермент өзінің әсер етуші заты – субстратпен (S) ферменттік реакция жүр генде фермент-субстрат тық кешен (аралық зат) түзеді.

клеткадағы биология лық ролі:

1.Ферменттер-клеткадағы химиялық реакцияларды жылдамдататын биология лық белсенді органикалық заттар. Кез келеген хим иялық реакциялардың жылдамдығы химиялық заттардың қасиетіне, олар дың концентрациясына, ортаның температурасына байланысты.

2.Клеткадағы химиялық реакциялардың ерекшелік тері – ферменттер деген биологиялық катализатор лардың қатысуымен өте жоғарыы жылдамдығы. 3.Ферменттердің химия лық табиғаты.Ақуыздар-ферменттердің міндетті құрамдас бөлігі. Барлық ферменттер-белоктар, бірақ белоктар фермент тер емес.

4.Ферменттің әсер ету механизмі. Химиялық реакциялардың ең басты шарты-реакцияға қатысатын молекулалар дың тығыз жақындасуы . Фермент құрылымының бұзылуы-оның катализдік қасиеттерінің жойылуы ның себебі.

Классификациясы;

Қазіргі заманғы фермент тер классификациясы ар найы халықаралық Биохи миялық Одақ Комиссиясы мен әзірленген және “Но менклатура ферментов” атты кітапта жазылып, 1996 жылы орысша аудар масы шықты. Классифи кация негізінде үш ереже жатыр: а) катализденетін реакциялар түріне байла нысты барлық фермент тер 6 класқа бөлінеді.

1-класс – Оксидоредукта залар – тотығу – тотық сыздану реакцияларына жауапты

2–класс–Трансферазалар-химиялық топтардың бір субстраттан екіншісіне тасмалдауын катализдейді (мысалы, моносахариттер ді, амин қышқылдарын, фосфор қышқылдарын және т.б ). Бұл класқа протеинкиназа, ацетилтр ансфераза, фосфотрансфе раза және т.б жатады.

3–класс–Гидролазалар субстраттың химиялық қосылыстарын судың қатысуымен гидролиздей ді, ыдыратады. Бұл реак циялар теңдеуі:

RR1 + HOH → R – OH + R1 – H1; ( Амилазалар, протиназалар, лиазалар ) субстратқа химиялық топтардың ажыратуын немесе қосылуын катализ дейді ( аспартаза, фемира за және т.б).

4–класс–Лиазалар–2 бай ланыс түзу арқылы субс траттан белгілі бір топт тарды гидролитикалық емес ажырату реакциясын катализдейтін ферменттер немесе 2 байланыс үзілген жерден топтарды бірікті ру реакцияларын (мыса лы, H2O , NH3, және т.б) ажыратады.

5–класс–Изоимеразалар–субстраттың бір молекула сы ішінде құрылымдық өзгерістерді атқарады не месе изомерациялайды (глюкозоизомераза, три озофосфатимомераза жә не т.б )

6–класс–Лигазалар (синтетаза)-энергия жұм сап қарапайым қосылыс тардан күрделі қосылыс тарды синтездейді ( ДНҚ-геназа, аспарагин синтета за, пируваткиназа және т.б )б) әрбір фермент ке жүйелік атау беріледі, онда субстрат атауы, ка тализденетін реакция түрі, және “аза” жалғауы жал ғанады. Сондықтан фер менттер атауының екі ж үйесі қалыптасты.

в) әрбір ферментке төрт мәнді цифр беріледі. Бірін ші сан ферменттер клас ын, екіншісі класс тармағ ын, үшінші – клас тарма ғының тармақшасын, төр тіншісі – тармақшадағы ферменттің реттік нөме рін білдіреді.

3. РНҚ-ның түрлері, ол арға жалпы сипаттама.

Рибонуклеин қышқылы (РНҚ) — жоғары молеку лалық байланыс; нуклеин қышқылдарының типі. Та биғатта кеңінен таралған. РНҚ-ның көмірсу бөлігін де рибоза қанты, ал азот ты негіздері ретінде аде нин, гуанин, цитозин және урацил болады.

Рибонуклеин қышқылда ры рибосомалық (рРНҚ), ақпараттық (аРНҚ) және тасымалдаушы (тРНҚ) болып бөлінеді. Рибо нуклеин қышқылы тізбегі бірнеше ондаған нуклео тидтерден бірнеше мыңда ған нуклеотидтерге дейін созылатын біржіпшелі по линуклеотидтерден тұрады. Организмде РНҚ ақу ыздармен кешенді байла нысқан рибонуклеотидтер түрінде болады. РНҚ гене тикалық ақпараттың жүзе ге асуы мен ақуыз синтезі не қатысып, барлық тірі организмдерде аса маңыз ды биологиялық рөл атқа рады. Көптеген вирустар да РНҚ-н жалғыз нуклеин ді компонент (құраушы) құрайды. Осындай РНҚ вирустарда РНҚ биосинте зімен қатар ДНҚ биосин тезінде де матрица рөлін атқара алады (кері транс криптаза). Бактериялар, өсімдіктер және жануарлар жасушаларында құрылы мы, метаболизмі және биол. қызметтері әр түрлі РНҚ типтері кездеседі. Мысалы, рРНҚ рибосома ның құрамына еніп, жасу шадағы РНҚ-ның негізгі массасын құрайды және көлемі, құрылымы түрлі организмдерде әр түрлі болады. Клеткада негізі нен рРНҚ-да ақуыздың биосинтезі жүреді; тРНҚ жасушада амин қышқыл дары қалдықтарын жалғас тырып алып, оны ақуыз синтезі өтіп жатқан жерге тасымалдайды. Әрбір амин қышқылының өзіне сай арнайы тРНҚ (әдетте бірнеше) болады. Барлық тРНҚ жоңышқа жапыра ғына ұқсас макромолеку лалы құрылымға ие. Олар дың рибосомаға және аРНҚ-на жабысатын, үш нуклеотидтен тұратын (антикодон) және амин қышқылы қалдығын жал ғастыратын аймақтары бар. РНҚ-ның барлық түрлері жасушада ДНІ матрицасында синтезде леді, соның нәтижесінде ДНҚ-ндағы дезоксирибо нуклеотидтер тізбегінде комплементарлы рибонук леотидтер тізбегі құрасты рылады, мұны транскрип ция процесі деп атайды. Клетка ядросында матриц. РНҚ-ның (мРНҚ) баста масы болып келетін алып молекулалар табылған, олардың көп бөлігі ядрода ыдырайды да, аз бөлігі ци топлазмаға өтіп, нағыз мРНҚ-ын құрайды.

№62 емтихан билеті

1. Клетканың кіші кұрам бөліктері.

Клетканың кіші құрам бөліктері.(белок,липид,көмірсу)Кез келген тірі организм клеткадан тұрады.Клетканның химиялық құрамы екі үлкен топқа бөлінеді:Органикалық және бейорнганикалық. Бейорганикалық құрамына:::су,тұздар,макро. микроэлементтер жатады. Органикалық құрамына:::белоктар,ферменттер,көмірсулар,нуклеин қышқылдары,липидтер және витаминдер. Белок молекулалық массасы 5000кд нан жоғанары болатын органикалық макромолеклалық зат.Белок негізінен 20 аминқышқылдардан тұрады. Табиғатта аминқышқылдардың 150-ден астам түрі бар. Олардың 20-сына жуығы ақуыздар түзілісінде аса маңызды қызмет атқаратын мономер блок-топшалар. (Аминқышқылдардың ақуыз құрамына енгізілуі тәртібін тектік код есептейді). Аминқышқылдары барлық ағзалардың зат алмасу процесіне қатысып гормондар витаминдер мидиаторлар пуринді және пиримидинді азоттық негіздердің алқолоидтердің т. б. гормондар биосинтезінің негізгі қосылыстарын түзу қызметін атқарады. Микроапалардың көпшілігі өздеріне керекті аминқышқылдарын синтездейді. 12 синтезделеді.сегізі синтезделмейді.Белоктады бір бірімен жалғастырушы пептид деп атайды.аминқышқылдарының жиналуының полипептидтік тізбек деп атайды.Белок молекуласының төрт реттік құрылмы болады.бірінші ,екінші,үшінші,төртінші. белоктардың барлығы екі топқа бөлінеді:

1) Қарапайым белоктар – протеидтер (альбуминдер, глобулиндер,

гитондар, протеноидтер).

2) Күрделі белоктар протеиндер, (гликопротеиндер, нуклеопротеидтер мепопротендтер фосфопроидтер) бұлардың құрамында амин қышқылдарда болады.Көмірсулар - химиялық құрамы С_m(H₂O)_n яғни көмірсутек+су, аты осыдан шыққын) формуласымен өрнектелетін табиғи органикалық қосылыстар класы. Көмірсулар — химиялық құрамына қарай үлкен екі топқа бөлінеді: мономерлік К. немесе моносахаридтер және полимерлік Көмірсулар— молекуладағы моносахаридтік қалдық санына байланысты олигосахаридтер мен полисахаридтерге бөлінетін.

Моносахаридтер - спирттердің кетонды немесе альдегидті туындылары. Олардың жалпы формуласы С_n(H)_2nO_n. Олар көміртегі атомының саны бойынша триозалар(3), тетрозалар(4), Пентозалар(5) және гексозалар (6) болып бөлінеді. Моносахаридтердің ішіндегі кеңінен тараған: рибоза, дезоксирибоза, гексозалар: глюкоза, фруктоза, галактоза.

Олигосахаридтер 2 мен 10 арасында ауытқитын моносахаридтерден құралатын көмірсулар. Табиғатта көбіне дисахаридтер түрінде кездеседі.

Полисахаридтер - мономерлері өзара гликозидтік байланыстар арқылы байланысып, бірнеше рет қайталанып кездестін полимерлер. Полисахаридтердің мономерлері моносахаридтер болып табылады. Мономерлер саны көбейген сайын полисахаридтердің ерігіштігі төмендейді. Жоғары молекулалы полисахаридтер ішіндегі тарағандары: өсімдіктерде - крахмал мен целлюлоза, жануарларда - гликоген.

Көмірсудың қызметі1.Жасушадағы барлық процестерде энергияның негізгі көзі болып табылады. 1 г глюкоза 17,1 кдж (4,2 ккал) энергия бөледі2.Құрылымдық қызмет атқарады. Өсімдіктерде жасуша жарғақшасы құрамына целлюлоза кіреді.3.Қор жинау қасиеттеріне ие. Крахмал мен гликоген глюкоза көзі.4юднқ, РНҚ және АТФ компоненттері.

Липидтер — (гр. λίπος, lípos — май) — барлық тірі жасушалардың құрамына кіретін және тіршілік процестерінде маңызды рөл атқаратын май тәрізді заттар.Липидтерге майлар және май тәрізді заттар — липоидтер жатады. Липидтердің молекуласының құрамына C, H, O атомдары кіреді. Құрамындағы элементтердің байланысына және құрылымына қарай липидтер алуан түрлі болып келеді. Барлық липидтерге тән жалпы қасиет — олардың молекулаларының полюссіздігінде (гидрофобтылығында). Сондықтан липидтер полюссіз сұйықтықтарда: бензинде, эфирде, хлороформда жақсы, ал суда нашар ериді. Липидтердің гидрофобты (грекшеhydor — су және phobos — қорқыныш) қасиет көрсетуінің жасуша тіршілігіндегі маңызы зор.

2. ДНҚ репликациясы және түзілуі.

аденин азоттық негізі қарама-қарсы жақтан тек қана тиминнің (A = Т) және кері- сінше (Т = А), ал гуанин азоттык негізі тек қана цитозиннің (Г = Ц) және керісінше (Ц = Г) қосылуын талап етеді. Америкалық биохимик Чаргаффтың айтуынша: ДНҚ-дағы A саны Т санына тең, ал Г саны Ц санына тең. Бұл құбылысты Чаргафф ережесі деп атаған. Сонымен жоғарыда айтылған азоттық негіздердің әр жұбы бір-біріне комплементарлы (бірін-бірі толықтырады) болады. Сондыктан да әрбір ДНҚ жіпшесі азоттық негіздердің құрамы жағынан комплементарлы басқа ДНҚ жіпшесін қажет етеді. Бұл қасиет ДНҚ репликациясы құбылысын жақсартады. Репликация (лат. репликациул — калып) дегеніміз — ДНҚ-ның екі еселенуі, ол ерекше ферменттер қатысуы арқылы жүзеге асырылады. Нәтижесінде, бөлінген әрбір ДНҚ жіпшесі толық құрылып бітуі үтітін комплементарлы жіпше іздейді. Праймаза ферменті жүзеге асырады,ДНҚдан аналық ДНҚ тізбек бөлініп шығады,бұл кезде матрица өзгермейді 5шрих жүріп түзіліп отырады.бүл тізбек жетекші тізбек д.а.Екінші жана тізбек үзік үзік болып қалыптасады.ол қарама қарсы бағытта ж.ріп отырады.Мұндағы түзілген фрагмент 1000 нуклеотидтердерн тұрады.және репликация айырылымына жақын орналасады.Бірімен бірі қосылып ДНҚ молекулалық жаңа тізбегін құрайды. Бұнда жүретін фрагментті оказаки фрагменті д.а.

3. Нуклеин қышқылдары. Жалпы түсінік.

Нуклеин қышқылдары (лат. nucleus — ядро) — құрамында фосфоры бар биополемерлер. Табиғатта өте көп тараған. Молекулалары нуклеотидтерден тұрады, бір нуклеотидтіқ 5'-фосфор арасындағы эфирлік байланысы мен келесі нуклеотидтің углевод қалдығының 3'-гидроксилі арасы эфир байланысымен нуклеин қышқылдарыуглеводты-фосфатты қаққасын калайды. Нуклеин қышқылдары жоғарғы полимерлі тізбектері ондаған немесе жүздеген нуклеотидтің қалдықтарынан тұрады. Олардың м. с. 105—1010. Нуклеин қышқылдары құрамына кіретін мономерлерінің (дезокси- немесе рибонуклеотидтер) түріне қарай ДНҚ жәңе РНҚ деп бөлінеді.

Нуклеин қышқылдары тірі жасуша ядросының маңызды құрам бөлігі. Нуклеин қышқылдары (НҚ) рибонуклеин қышқылы (РНҚ) және дезоксирибонуклеин қышқылы (ДНҚ) болып екі үлкен түрге бөлінеді. Тірі организмнің құрамына нуклеин қышқылдарының екі түрі де кіреді. Нуклеин қышқылдары жоғары молекулалы гетерополимерлі қосылыстар. Нуклеин қышқылдарының толық емес гидролизі нәтижесінде нуклеотидтер түзіледі (25-сызбанұсқа). Олар нуклеин қышқылдары полимер тізбегінде қайталанып отыратын күрделі құрылым буындары (монометрлері). Ал нуклеотидтерді одан әрі гидролиздесе, ортофосфор қышқылын және пентоза мен азотты негізге айырылатын нуклеозидтерді түзеді. Нуклеин қышқылдары биологиялық тұрғыдан маңызды рөл атқарады. Олар тірі организмдердегі генетикалық ақпаратты сақтайтын және тасымалдайтын жасушаның (жасушаның) маңызды кұрам бөліктері болып табылады. Нуклеин қышқылдары ақуыз биосинтезіне қатысады және тірі организмдерде тұқым қуалаушылықты сақтап, оның бір ұрпақтан екінші ұрпаққа берілуін қамтамасыз етеді. ДНҚ жасуша ядросының хромосомасында (99%), рибосомаларда және хлоропластарда, ал РНҚ ядрошықтарда, рибосомаларда, митохондрияда, пластидтер мен дитоплазмада кездеседі.

№63 емтихан билеті

1. Судың иондық туындысы, рН.

Судың молекуласы полярлы болуынан басқа полярлы молекулаларға өте тез тартылады.Организмде су негізінен еріткіш қызметін атқарады Көптеген қосылыстар сумен әрекеттескенде иондана алады.Көптеген қанттар ,спирттер,кетондар суда жақсы ериді. байланысты судың молекуласы электрлік диполь д.а.Оның молекуласының ішіндегі заряд он ,теріс екі түрлі болады.сондықтан ол өзара он және теріс зарядтарынан иондар қатысқан кезде судың молекуласы осы иондардың айналасында өзінің тиісті шетіне бағытталып гидраттық қабат түзіледі. Гидраттың қабығындағы су байланысқан су д.а.Ал еріткіш қызметін атқаратын су бос еріткіш д.а судың едәуір бөлігі белоктармен липидтер ,көмірсулармен байланысы болады. Тура потенциометрия. Бұл әдіс бойынша ерітіндідегі талданатын заттың концентрациясын немесе активтілігін табу үшін тәжірибе кезінде өлшенген тізбектің ЭҚ күшін немесе салыстыру электроды арқылы анықталған индикаторлық электрод потенциалының мәнін Нернст теңдеуіне қояды. Тура потенциометрияда рН-метрия жәнеионометрия дейтін екі түрлі тәсіл бар. Ионометрияны ионның құрамына енетін катион және анионға сәйкес катионометрия және аниомегрия деп екі түрге жіктейді. Мұндағы рН-метрия әдісі өз алдына үлкен бір топ құрайды, өйткені бұл сутек иондарына өте сезімтал шыны (рН) электродының ертерек пайда болған, өзінін қарапайымдылығымен тез және кең таралған түрі. Ал ионометрия әдісі ионды таңдап, талғап, оларды бөле алатын электродтар мен сенсорлардың жасалуына байланысты дамыды.

рН-метрия әдістері биологиялық, дәрі-дәрмектік, химиялық, ауылшаруашылық, түрлі технологиялық құбылыстар мен мұнай, тамақ, қағаз, т. б. салаларда тікелей қолданатын және үлкен моні бар әр түрлі орталардағы сутек иондарының концентрациясын және активтігін анықтайды.

Ионометрия әдістері сулы және сусыз ерітінділердегі газдар мен әр түрлі иондарды анықтауда аса маңызды рөл атқарады. Оны да медицина саласында дәрі-дәрмек үшін биологиялық, химиялық зерттеулерде айнала коршаған ортаны, технологиялық процестерді талдау кезінде қолданады. Бұл әдіс өте қарапайым да, орнықты болғандықтан, онын қолдану аясы кеңеюде.

2. Нуклеин қыщқылдарына сипаттама.

3. Прокариоттардағы ДНҚ биосинтезі.

Прокариод клеткасында белок биосинтезі өте нәзік механизм б.т. Клетка белок синтезі өте күрделі және көпсатылы процесс. Бұл процеске 20 түрлі амин қышқылдары АТФ,ГТФ магнит ионы алуан түрлі ферменттер Т-РНК-ң барлық түрлері М – РНК , рибосома инициация , элонгация және терминация фак/ры қатысады. Белок синтезі процессін шамамен 4 негізгі кезеңге бөлуге болады.1Амин қышқылының белсенді және аминациаль Т-РНК –ң түзілуі.2Белок синтезіне комплек/ң түзілуі.3Полипеп/к тіз/ң синтезі.4Белоктың кеңістік құрыл/ң түз/уі.1.Амин қышқылының белсенуі үшін 20 түрлі амин қышқылы 20 түрлі аминоация Т-РНК синтетаза ферменттері .20 түрлі т-РНК АТФ және Магний ионы к/к.Амин қышқылдары 2 сатыдан тұратын реакция нәтижесінде белсенеді.Реакцияның 1-ші сатысына амин қышқылы және АТФ қатысады.Аминоацил аденилат.Реакцияның 2-ші сатысында аминоация Т-РНК түзіледі.2) Аминоацияаденилат + тРНК син/за.Аминоация тРНК-Ң + АМФ.

Белок синтезі/ң 2-ші кезеңінде рибосома және МРНК-н белок синтездеуші комплекс түзіледі. Бұл процеске МРНК рибосоманың 30 S ,50S суббөліктері инициялаушы аминоация ТРНК және Рибосомалар қатысады. МРНК алдымен рибосоманың 30 S бөлігімен байланысады, сосын бұларға инициациялаушы аминоацил тРНК қосылады. Прокариоттарда инициациялаушы аминоацил тРНК-ға формилмитионин тРНК, ал эукариодтарда митионнин тРНК жатады. Сонымен пайда болған бастапқы комплементке рибасоманың 50S бөлігі байланысып белок синтездеуші комплекс түзіледі.Белок биосинтезінің үшінші кезеңі ең маңызды процесс ол 3 сатыдан тұрады.1.Инициация- полипептид тізбек синтезінің басталуы.2.Полипептид тізбегінің ұзаруы.3.Терминация полипептид тізбегінің аяқталуы.Инициация процесі үшін белок синтездеуші комплекс инициация факторлары i F-1,i F-2, i F-3 ГТФ және магни йоны керек рибасоманың Р учаскесінде формил метионин тРНК орналасады.Белок синтездеуші комплекс ары қарай элонгация процесін жүргізеді оған 20 түрлі аминоацил тРНК элонгагация факторлары ЕF-TЦ ЕҒ-ТЦ пептидил трансфираза ферменті ГТФ магни иондары қатысады. Элонгация процесі 3 кезеңне тұрады.1.Аминоацил тРНК-ның рибасоманың А учаскесімен байланысуы.2.Пептидік байланыстың түзілуі.3.Рибасоманың жылжуы (транслакация) Терминация процесі үшін терминациялаушы кодон, терминация факторлары RF-1,RF-2,RF-3 және АТФ керек. Терминациялаушы кадондарға УАФ; УАГ, УГА кадондары жатады. Одан соң полипептед тізбегі рибасоманы қалдырып кетеді ал рибасома 30S және 50S бөліктерге бөлініп жаңа тізбек синтездеуге дайын тұрады. Белок биосинтезінің төртінші кезеңінде белоктың конформациясы оның 2-3 –4-ші реттік құрылымдары қалыптасады. Формил митионин және митионин амин қышқылдары белоктың N ұшына аминопептитаза ферменті әсерінен қырқылып тасталады. Белок биосинтезінің реттелуі 2 деңгейде жүреді.1.Транскрипция деңгейіндегі реттелу.2.Трансляция деңгейіндегі реттелу. Транскрипция деңгейіндегі реттелу гендердің белсенуі арқасында жүреді. ДНК өзі құлыптап тұрған белоктан босанады. Барлық гормондар транскрипция жылдамдығын арттырады. Трансляция деңгейіндегі реттілу инициация элонгация кезеңдерінде жүреді. Бұл реттелуде шектеуші фактор амин қышқылдары болып табылады.

№64 емтихан билеті

1.Су және оның физика-химиялық қасиеттері.

Огр/ң 70% астамы судан тұрады. Су тіршілікті қамтамасыз ететін аса маңызды орта.Орг/ң кез-келген клеткасы судан тұрады.Барлық тірі орг/р клеткасының құрылымы тікелей сумен байланысты. Судың ең маңызды қасиеттерінің бірі полярлық түзу н/е диполь қасиеті деп аталады.Бұл қасиетке судың сутектік байланысы, қайнау температурасының жағдайы, булану және беттік тартылыс күші жатады.Осындай қасиеттердың арқасында су әртүрлі биологиялық қызметтер атқара алады. Судың молекуласы құрылымы жағынан Электро бейтарап болып табылады. Бұл жерде оның полярлық ерекшелігі өте жоғары.Судың қасиеті осы полярлық ерекшеліктеріне тәуелді болып келеді.С молекуласындағы теріс электр зарядтары оттегінің атомы өзіне сутек атом/ң электрон/н тартады.Осының салдарынан оттег/ң атомы бірнеше есе теріс зарядталады.Ал сутег/ң атомы Бірнеше есес оң зарядталады. Сутегінің атомы өзара бір-бірімен орналаса алады.Бұл су молекуласының жалпы диполь қасиетін көрсете алады.Судың молекуласы полярлы болғандықтан ол басқа полярлы молекулаға өте тез тартылады.Орг/е су негізінен еріткіш қызметін атқарадыКөптеген қосылыстар сумен әрекеттесу кезінде иондана алады.Көптеген қанттар,спирттер,альдегидтер,кетондар суда жақсы ериді.Полярлығына байланысты судың молекуласы электро-диполь болып саналады.Оның молекула/ң екі шетінде заряд екі түрлі болып келеді.Сонд.да оң заряд/н, теріс заряд/н ион/р қатысқан кезде судың молекуласы осы ион/ң айналасында өз/ң тиісті шетімен бағытталып,гидраттық қабат түзеді.Гидраттық қабаттағы су байланысқан су деп, ал ертіткіш қызметін атқаратын су бос су деп аталады.

2.Генетикалық код,сипаттама.

Бүкіл орг/ң құрамы, құрылымы,қасиеттер және олардағы зат алмасу ерекшеліктері белок молекуласының құрылысына байланысты бола алады.Бұл ең алдымен фермент/е тәуелді болады.Барлық ферм/р тек қана белок/н байланысты.Белок/р орг/е жүретін барлық хим/қ реакц/ы басқарады және барлық клеткалардың құрылымына кіреді.Белгілі бір белоктың құрылымын, оның полипеп/к тізб/і аминқыш/ң орналасуын ДНҚ басқарады.ДНҚ молекуласында генетикалық мәлімет орналасқан.Бұндай мәлімет пуриндік және пиримидиндік нуклеотид/н құралған.Бұдан шығатын натижә адениндік, гуаниндік, тиминдік және цитозиндік нуклеотид/ң ДНҚ құрамында белгілі тәртіппен орналасу реті генетикалық мәлімет жазылған код болып табылады.Тұқымқуалаушылықтың мұндай мәліметтің жазылуы генетикалық код деп аталады.Генетикалық код д/з қандай белокты,Қандай мөлшерде синтездеу қажеттігін хабарлайтын процесс.Жыныс клетка/ы ұрықтанған кезде зигота ары қарай жетілуі үшін шифрланған түрде ата-аналық клеткалардан ақпараттық түрде дәл нұсқау алады.Бұндай нұсқау сол орг/ң бүкіл тіршілік/е ары қарай дамиды.Генетикалық мәліметтің жүзеге асуы өте күрделі механизм. Тұқымқуалаушылық қасиет/ң көпшілігі негізінен РНҚ-ң үш түрі арқылы жүреді.Бұл ең алдымен мРНҚ мен белок синтезі арқылы іске асады.

3.Репарация механизмінің реттелу жолдары.

Репарация механизмі ДНҚ молекуласындағы екі комплементарлық тізбектердің болуына негізделген. Нуклеотидтердің бір ізділігінің бұзылуы ферменттермен анықталынып, бұл бөлік қиылып алынады, ДНҚ-ң екінші комплементарлы тізбегіндегі жаңа синтезделген фрагментпен ауыстырылады. Бұндай репарация – эксцизиондық (немесе кесіп тастау) деп аталады. Ол репликацияның келесі цикліне дейін жүзеге асырылады және репликацияға дейінгі репарация деп аталады. Егер эксцизионды репарация жүйесі, ДНҚ-ң бір тізбегінде пайда болған бұзылысты қалпына келтірмесе, репликация барысында бұл бұзылыстың фиксациясы жүзеге асады және ол ДНҚ-ң екі тізбегіне өтеді. Нәтижесінде, комплементарлы нуклеотидтердің бір жұбын екіншіге алмастыру, немесе бұзылған бөліктерге қарсы жаңа тізбекте үзілістердің пайда болуына алып келеді. ДНҚ –қалыпты құрылымының қалпына келуі репликациядан кейін де жүзеге асырылады. Оны пострепликациялық репарация деп атаймыз. Пострепликациялық репарация – жаңадан түзілген ДНҚ-ң екі бірдей спиралінде рекомбинация (фрагменттермен алмасу) процессі арқылы жүзеге асырылады.

№65 емтихан билеті

1. Гентикалық код және оның ерекшеліктері.

Бүкіл орг/ң құрамы, құрылымы,қасиеттер және олардағы зат алмасу ерекшеліктері белок молекуласының құрылысына байланысты бола алады.Бұл ең алдымен фермент/е тәуелді болады.Барлық ферм/р тек қана белок/н байланысты.Белок/р орг/е жүретін барлық хим/қ реакц/ы басқарады және барлық клеткалардың құрылымына кіреді.Белгілі бір белоктың құрылымын, оның полипеп/к тізб/і аминқыш/ң орналасуын ДНҚ басқарады.ДНҚ молекуласында генетикалық мәлімет орналасқан.Бұндай мәлімет пуриндік және пиримидиндік нуклеотид/н құралған.Бұдан шығатын натижә адениндік, гуаниндік, тиминдік және цитозиндік нуклеотид/ң ДНҚ құрамында белгілі тәртіппен орналасу реті генетикалық мәлімет жазылған код болып табылады.Тұқымқуалаушылықтың мұндай мәліметтің жазылуы генетикалық код деп аталады.Генетикалық код д/з қандай белокты,Қандай мөлшерде синтездеу қажеттігін хабарлайтын процесс.Жыныс клетка/ы ұрықтанған кезде зигота ары қарай жетілуі үшін шифрланған түрде ата-аналық клеткалардан ақпараттық түрде дәл нұсқау алады.Бұндай нұсқау сол орг/ң бүкіл тіршілік/е ары қарай дамиды.Генетикалық мәліметтің жүзеге асуы өте күрделі механизм.Тұқымқуалаушылық қасиет/ң көпшілігі негізінен РНҚ-ң үш түрі арқылы жүреді.Бұл ең алдымен мРНҚ мен белок синтезі арқылы іске асады.

2. Мутация түрлері,сипаттама.

Репликация н/е транскрипция кезінде кездейсоқ ұшырасатын қателік салдарынан ДНҚ н/е мРНҚ құрамындағы нуклеотид/ң орналасу реті өзгереді.Бұл жағдай ДНҚ н/е мРНҚ-ң құрылымын өзгертеді.Яғни, ДНҚ мен мРНҚ құрылымындағы өзгеріс ұрпақтың өзгерісіне эәне мутациялық өзгеріске әкеліа соғады.Тұқымқуалаушылық қасиет/ң қандай да болмасын өзгерісі мутация деп аталады.Нуклеин қышқ/ң деңгейіндегі мутация ол/ды бір нуклеотид/ң орнын басқа нуклеотид басқанын білдіреді.Бұл өхгеріс кезінде белок молекуласын/ы аминқышқ/ң орналасу реті өзгереді.Әртүрлі физика-хим/қ фактор/р мутаген бола алады.Генетикалық кодтың бұзылуы салдарынан кодон негізінің біреуінің орны алмастырылса,Ондағы белок/ы аминқышқылы өзгеріссіз қалуы мүмкін.Бір аминқышқ/ң құрылымы екінші аминқышқ/ң орнын алмастырып белок/ң кеңістіктік құрылымы мен био/қ қасиетін өзгеріссіз қалдыруы мүмкін.Бұны бейтарап мутация дейді.Молекулалық деңгейде мутацияның бірнеше түрі бар:1.нүктелік мутация-өте жиі кездеседі, ол кодон/ғы бір негізді екінші негізбен алмастыруға байланысты жүреді.Осының нәтижесінде басқа кодон пайда болады және соған сәйкес белокта бір аминқышқ/ң орнын екінші аминқышқ.басады.Осының салдарынан код бұзылады,белок/ғы аминқышқ/ң алмасуы ретсіз болады. 2.делеция-ДНҚ тізбегінен бір н/е бірнеше нуклеотид/ң түсіп қалуы.№бұл кезде синтезделген белок/қ молекулада біпнеше белоктың биосинтезі мүлдем болмай қалады.3.қосымша кірістіру-ДНҚ тізбегіне қосымша нуклеотид/і енгізу.Бұл жағдайда бүкіл молекула бойындағы нуклеотидтер ығысады.Осының нәтижесінде кодондар бқзылып,қалыптан тыс белок синтезі жүреді.Мутацияға ұшыраған ген жыныстық жолмен көбею арқылы ұрпақтан ұрпаққа беріледі.

3. Нуклиен қышқылдарының құрылымы мен қызметі.

Нуклеин қышқыл/ы д/з нуклеотид қалдық/н тұратын жоғары молекулалық органикалық қышқылдар.Нуклеотид/р пуриндік және пиримидиндік негізден,пентоза көмірсуынан және фосфор қышқылынан құралады. Нуклеин қышқылдары тірі жасуша ядросының маңызды құрам бөлігі. Нуклеин қышқылдары (НҚ) рибонуклеин қышқылы (РНҚ) және дезоксирибонуклеин қышқылы (ДНҚ) болып екі үлкен түрге бөлінеді. Тірі организмнің құрамына нуклеин қышқылдарының екі түрі де кіреді.ДНҚ мен РНҚ құрамының айырмашылығы — нуклеин қышқылын толық гидролиздеу арқылы анықталды. Оларды гидролиздегенде, әр түрлі заттардың қоспасы түзіледі. Ақуыздар сияқты нуклеин қышқылдары әр түрлі болады. Олардүрлі заттардың қоспасы түзіледі. Ақуыздар сияқты нуклеин қышқылдары әр түрлі болады. Олардың организмдегі функциясы да әр алуан. Нуклеин қышқылдарының да ақуыздар сияқты әр түрлі құрылымдары болады.Нуклеин қышқылының бірінші құрылымындамононуклеотидтер белгілі тәртіппен орналасады. Нуклеин қышқылының екінші құрылымы макромолекулалардың кеңістікте қос шиыршық болып орналасуын көрсетеді. Бұл кезде молекулалар арасында және молекула ішінде сутектік байланыс арқылы әрекеттесу болады.НҚ-ның макромолекуласы екі полинуклеотидті тізбектен құралады. Олар кеңістікте қос оралма түзеді Оралманы фосфор қышқылының полиэфирі түзеді, пиримидин және пурин туындыларының жазық молекуласы оралманың ішінде болады.НҚ-ң макромолекуласындағы бірінің ішінде бірі жатқан ширатылған екі оралмада, пиримидин және пурин қалдықтары өзара сутектік байланыс арқылы байланыскан.Сутектік байланыс белгілі бір жұп пиримидин және пурин туындыларының арасында түзіледі. Оларды комплементарлы жұптар деп атайды. Ондай жұптар: тимин (Т) — аденин (А) және цитозин (С) — гуанин (G).