Кіріспе

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Нарықтық қатынастар жағдайында ұйымдардың қаржылық жағдайы, төлем қабілеттілігі тікелей ақшамен қамтамасыз етілуіне байланысты.

Ұйымның ақшасы мен олардың қалыптасу көздерінің орналасуы – оның қаржылық жағдайын сипаттайды, сондықтан қолданыстағы ресурстарды тиімді пайдаланудың әсерін жоққа шығаруға болмайды. Ол жеткізушілер, банк мекемелері және бюджет алдындағы міндеттемелерді дер кезінде өтеуге мүмкіндік береді.

Ақшаның жетіспеушілігі, есептесулердің тоқтап қалуы, тауарлы – материалдық қорлардың кем болуы ұйымның қызмет процесіне кері ықпалын тигізеді.

Ұйымда өткізілуі қиын тауарлы – материалдық қорлардың шамадан тыс көп болуы, дебиторлық қарыздардың, әсіресе, оның күдікті бөлігінің жоғары болуы, ақшаның айналымдылығын бәсеңдетіп, ұйымның қаржы жағдайына кері әсерін тигізетіні сөзсіз.

Сондықтан жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің қаржылық тұрақтылығын сипаттайтын маңызды көрсеткіштерді – ағымдағы активтерін талдауға үлкен көңіл бөлген дұрыс, әсіресе, ақшаның нысаналы мақсаттарға тиімді жұмсалуына баса назар аударған жөн.

Осылайша, ақшаны есепке алудың басты міндеті – экономикалық шешімдерді қабылдауға қажетті ақша жөніндегі мәліметтердің нақты, әрі шынайы болуын қадағалау: осы кезде қажетті нәтиженің дәл деңгейі нақты жағдайлар мен талдаудың мақсатына тәуелді болады.

Ақшаның түсуі мен ағымдық жұмсалуы уақыт бойынша бір – бірімен сәйкес келмейді, нәтижесінде ұйымның төлем қабілеттілігін ұстап тұру үшін қосымша қаржыландыру көлеміне қажеттілік пайда болады. Сондықтан ақшаны тиімді басқару капиталға деген қажеттілікті қанағаттандыру әдістерінің бірі ретінде қарастырылуы кездейсоқтық емес.

Дегенмен де, атап өту керек, қаражаттың айналымда болу кезеңі көп жағдайда ұйым қызметінің ішкі ахуалымен, бірінші кезекте активтерді басқару стратегиясының тиімділігімен анықталады. Шынында да, қолданылатын баға саясатына, активтердің құрылымына тәуелді түрде ұйым өз қаражаттарының айналым ұзақтығына ықпал ете алады.

Ақшаның басы артық бөлігінің жеткіліксіздігі ұйымның қаржылық қиындықтарға душар болғанын көрсетеді. Сондай - ақ ақшаның шектен тыс көп болуы да серіктестің тиімсіз қызметін байқатады, бұл біріншіден, ақшаның құнсыздануына, екіншіден қаражатты пайдалы іске қоспай, қосымша табыстан қарап отырып айырылу дегенді білдіріеді.

Тақырыптың ғылыми зерттеу дәрежесі.Ақша қаражаттар есебі бойынша зерттеу жұмыстары негізінен ақша қаражаттар есебінің қалай ұйымдастырылатыны, ХҚЕС бойынша ерекшеліктері, оны дамыту жолдары және «Ақша қаражаттар туралы есептілікті» ХҚЕС сай құруға арналған. Бұл зерттеу тақырыбы тақырыбы бойынша К.Т.Тайгашынова, Қ.К.Кеулімжаев, В.Л.Назарова, Ә.Ә.Әбдіманапов, С.Б.Баймуханова, В.К.Радостовец, А.Д.Даулетбеков, Э.О.Нұрсейітов, С.Т.Міржақыпова Л.В.Горбатова, В.П.Палий және тағы басқа ТМД елдері мен отандық ғалымдар елеулі үлес қосып еңбек сіңірді.

Ақша қаражаттардың жалпы аудиті мен талдауы жөнінде ТМД елдер мен еліміздің көрнекті ғалымдары М.С.Ержанов З.Н.Әжібаева, Н.Ә.Байболтаева, Ж.Ғ.Жұмағалиева, Д.О.Абленов, А.Д. Шеремет, К.Ш. Дүйсенбаев Ф.С.Сейдахметова және тағы басқа ғалымдардың еңбектерінде кеңінен зерттелінген.

Зерттеу жұмыстың мақсаты мен міндеті. Зерттеу жұмыстың мақсаты зерттелініп жатқан ұйымның ақша қаражаттар есебінің 2007ж 28 ақпандағы «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы» заңына сәйкес жүргізілетінін қадағалау және ХҚЕС көшуге байланысты ақша қаражаттар есебінің ерекшеліктерін қарастыру болып табылады.

Көрсетілген мақсатқа жету үшін зерттеу барысында төмендегідей міндеттер қойылды:

· Ақша ұғымы және оның нарықтық жағдайдағы мәні ;

· Ақша қаражаттар есебін ұйымдастыру ерекшеліктері;

· Ұйымда бухгалтерлік есепті және есеп саясатын ұйымдастыру;

· Халықаралық стандарттарға көшудегі ақша қаражаттар есебінің ерекшеліктері;

· Банктердегі арнаулы шоттардағы ақша есебі;

· Есеп айырысу шотындағы ақша есебі;

· Кассадағы ақшаның есебі;

· Ақша қаражатының аудиты.

Зерттеудің пәні мен объектілері. Зерттеудің пәні ақша қаражаттар есебі мен аудитін және оның ХЕҚС бойынша өзгешеліктерін зерттеу және жетілдіру болып табылады. Зерттеу объектілері ретінде «К – Елдос ЛТД» ЖШС мәліметтері алынды.

Зерттеу жұмыстың жаңалығы. Халықаралық стандарттарға көшуге байланысты ақша қаражаттар есебінің ерекшеліктері және халықаралық стандарт бойынша есебі мен аудитын жетілдіру мәселелері жөніндегі ұсыныстар болып табылады.

Зерттеу жұмысының ғылыми және тәжірибелік маңыздылығы. Зерттеу жұмысындағы ұсыныстар мен қорытындылар халықаралық стандарттарға сай ақша қаражаттар есебі мен аудитін жетілдіруге арналған. Зерттеу нәтижелерін сыртқы және ішкі аудитты және ақша қаражаттар есебін ұйымдастыруда, ұйым басшыларын нақты ақпараттармен қамтамасыз етуде пайдалануға болады.

Жұмыстың көлемі мен құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, үш негізгі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттерден және қосымшадан тұрады.

 

1 Ақшаның мәні және оның есебін ұйымдастыру ерекшеліктері

1.1 Ақшаның қажеттілігі және оның пайда болуы

Біздің пікіріміз бойынша, нарықтық экономикның әрекет етуі механизмін түсіну үшін ақшаның рөлін айқын түсінуден артық ешнәрсе жоқ. Сол себепті ақшаның «нарық тілі» деп аталуы да тегін емес. Ақша – тауар өндірісінің тарихи категориясы немесе айырбастың ұзақ мерзімдік дамуының объективті негізделген нәтижесі.

Қоғамдағы ақшаның қажеттілігі тауар өдірісі тауар айналысының дамуынан туындайды. Ақша тауар өндірісінің өнімі және оның дамуының міндетті шарты болып табылады. Егер адамның еңбек өнімі балама негізде басқа өнімге айырбасталса, онда ол тауарға айналады. Ал бұл ақшаның қажеттілігін туындатады, яғни айырбас Маркстың Т-А-Т сызбасы бойынша жүзеге асырылады. Бұл жағдайда ақша балама негізде тауарды сатып алу – сатуда делдал ретінде әрекет етеді. Бұны жүзеге асыру үшін сатылатын тауарды (Т) ақшамен өлшеу керек және осы сомаға басқа тауарды (Т) сатып алу қажет. Жалпыға ортақ балама рөлінде әрекет етуші ақша жоқ болған жағдайда осы сәттегі нарықта сұраныс пен ұсыныстың сәйкестігіне байлагысты айырбас жүзеге аспай қалуы мүмкін. Ақша үнемі тауарға қарама – қайшы болады. Тауар мен ақша бір – бірінен ажырамас категориялар. Дегенмен, ақшаның өзі тауар, яғни тауар өндірісі мен айналысының өнімі.

Демек, ақша – бұл тауар өндірісінің тарихи категориясы, тауар айырбасы процесінің ұзаққа созылған дамуының объективті негізделген нәтижесі.

Ақша жалпыға ортақ балама ретіндегі тауар өндірісі мен тауар айырбасына қажет, ол еңбектің әртүрлі жіктелуі кезіндегі әртүрлі өнімдерді дайындауға қажетті қоғамдық еңбек шығындарын салыстыруға мүмкіндік береді.

Тауар мен ақшаның шығуында ортақ негіз бар, бірақ олардың арасында маңызды айырмашылық та бар. Егер тауар айналыс аясында уақытша болса, ал ақша айналыста тұрақты, мәңгілік болады, айналыс аясынан кетпейді. Сондықтан тауарлар арасында дами отырып, ақша бүкіл тауар әлемінен ерекшеленетін айрықша тауар болып қала береді.

Қазіргі кездегі нарықта ақшаның қажеттілігін жақсырақ көрсету мақсатында Дж. Долан, Д. Кемпбелл, Дж. Кемпбеллдің сызбасын көрсетуіміз тиіс.

Сызба 1 – Тауарар мен қызметтер ағымы

 

Өнім нарығы

тауарлар тауар

ұлттық өнім шығыны жиынтық шығын

 

Отбасы шаруашылығы

Ұйымдар

 

Ресурстар нарығы

ресурстардың Ұлттық

төлемі табыс

 

ресурстар – ақша ресурстар

 

Сызбада тауарлар мен қызметтер ағымы көрсетілген, оларды үй шаруашылықтары және ұйымдар айырбастайды, бұл ғым айырбас кезінде жүзеге асырылған ақшалай төлемдердің қарама – қарсы ағымымен теңестіріледі. Осы экономикалық жүйеде жеке кәсіпкерлер және ұйымдар өндіретін тауарлар мен қызметтерді сатып алады. Сызбаның төменгі бөлігінде көрсетілген ұйымдар нарығындағы ұйымдар өз өндірістері үшін қажетті ресурстарды сатып алады.

Ақшаның қажеттілігі еңбектегі ерекшеліктермен де байланысқан, ол шығыдалған еңбектің саны бойынша ғана емес, сонымен бірге сапасы бойынша еңбекақы түріндегі еңбек төлемінің қажеттілігін туындатады. Сондықтан еңбек ақша шамасы мен тұтыну шамасын бақылау құралы ретінде қолданылады, өйткені материалдық құндылықтарды бөлу қоғам мүшелерінің шығындаға еңбегінің саны мен сапасына сәйкес жүзеге асады.

Экономикадағы ақшаның пайда болуын, мәнін, қызметі мен рөлін анықтау ұмтылыстарының көп ғасырлық тарихы бар, атап айтқанда бұл сұрақтар Аристотель, А.Смит, Д.Рикардо, К.Маркс және тағы басқа еңбектерінде қарастырылған. Ақша теориясын XX ғасырдың бірінші жартысында А.Маршал, П.Самуэльсон, Дж.Тобин, Дж.Хикс, Ф.Мишкин, М.Фридмэн және тағы басқа сияқты қазіргі кездегі экономикалық ғылым өкілдері дамытты.

Ақшаның пайда болуы, жаратылысы және мәні туралы ортақ пікір жоқ. Бірақ та ақшаны анықтаудың көп түрін шартты түрде екі тұжырымдамаға бөлуге болады: рационалистік және эволюциялық.

Бірінішісі (ол XIX ғасырдың аяғына дейін үстемдік етті) ақшаны туындауын мемлекеттік немесе адамзаттың жалпы келісімді бекітудің нәтижесі ретінде түсіндіреді, яғни ақшаның туындауы тауарлық өндіріспен байланыстырмайды.

Ал екінші көзқарас ғылыми көзқарас болып саналады, ол тауардың айырбастық құнының эволюциялық даму нәтижесі ретінде түсіндіріледі, ақша адамдардың еркіне тәуелсіз түрде пайда болады. Айырбастық құн – бұл адамдардың салыстырмалы өрнектеуі немесе сатып алушылық құны.

Құн тауарларды бір – біріне айырбастау кезінде ғана анықалуы мүмкін екендігі баршаға аян және ол мұнда айырбас құны формасында әрекет етеді. Тауар – бұл сату немесе айырбастауға арналған еңбек өнімі. Адам дайындаған зат сату немесе айырбастау кезінде тауарға айналады. Ал бұл ақшаның туындауы үшін объективті алғышарттарды қалыптастырады. Тауардың тұтыну құны және құны болады. Тауарлардың пайдалылығына байланысты құнының әртүрлі формалары бар, олар тауарлардың тұтынушылық құны деп аталады. Тауарлардың құны оны өндіруші адам еңбегінің өзгерісімен анықталады.

 

 

1.2 Ақшаның нарықтық жағдайдағы мәні және оның есебін ұйымдастыру ерекшеліктері

Нарықтық экономикада ұйымдар арасында еңбек құралдарын сатып алу, өнімдерді сату, жалдамалы жұмыс күшінің еңбек ақысын төлеу барысында «төлем құралы» ретінде ақша қаражаттары пайдаланылады. Есептесу екі нысанда жүргізіледі:

· Банк жүйесі арқылы қолма – қол ақшасыз аудару жолымен;

· Қолма – қол ақшамен төлеу түрінде.

Ақшаны басқару қаржылық нарықтық күрделілігіне байланысты күннен – күнге үлкен маңызға айнала бастады. Бәсекеге қабілеттілік ұйымның одан әрі дамуы үшін қажетті ақшаны жеткілікті деңгейде табуды талап етеді. Ақша есебін дұрыс ашып көрсету және ұйымның өтімділігін бағалау үшін өте қажет.

Ақша қаражаттары есебінің, тараптар арасында есеп айырысу кезіндегі орнының ерекше екенін айта отырып, «ақша» ұғымының экономикалық мәніне тоқтала кеткеніміз жөн.

Алғашқы болып ақшаның тауарлы жаратылысын дәлелдеп, ақша теориясының дамуына көп еңбек сіңірген К. Маркс. Ол айырбастың жай, ең қарапайым формасынан «көз шағылыстыратын» - ақшалы формасына дейін ұзақ даму жолдарын зерттей келіп, ақшаның жұмбақ сырын жоққа шығарды. Сондай – ақ К. Маркс ақшаның қажеттілігі жөнінде «егер ақша жойылса, біз қоғамдық өркендеудің я ең жоғарғы дәрежесінде болармыз, я қоғамдық өсудің ең төменгі сатысына (алғашқы қауымға) лақтырылып тасталармыз» деп өз ойын қорытындылаған.

Ақша – тарихи дамыған экономикалық категория. Ол қоғам дамуының әрбір сатысында өндіріс және айырбас процесінде адамдар арасында қалыптасатын экономикалық қатынастарды көрсетеді. Қоғам экономиканың әртүрлі үлгісіне өткенде ақшаның маңызы арта түседі. Орталықтанған – жоспарлы экономикада ақшаның мәні шектеулі болды. Ақша, негізінен, есеп жүргізу және бақылау құралы ретінде қосалқы қызмет атқарды.

Нарықтық экономикада ақшаның маңызы зор. Себебі әртүрлі меншік жағдайында жұмыс істейтін тауар өндірушілер өндіретін және сататын өнімнің көлемін, түрін және бағасын бекітуге дербестік алды.

Ақша нарықтық экономикада ақша – несиелік реттеуде айналыстағы ақша массасының өсуін тежеу, инфляциялық процестерді жеңу және ұлттық жалпы өнімді ынталандыру бағытында қолданылады.

Ақша адамдарға ежелден таныс.Бірақ оның қалай пайда болғандығы туралы құпия сыры және қоғам өміріндегі мәні көп уақытқы дейін беймәлім болды. Бұл сұрақтарға қоғам өмірін зерттей келіп, оқымыстылар ақшаның тауар айналымында атқаратын маңызын жан – жақты ашып, жауап берді. Ақша – тауарлы өндірістің өнімі.

Айта кететін жәйт, кез келген пайдалы зат құн бола алмайды.Себебі адам еңбегі жұмсалмаған заттардың құны жоқ. Мысалы, өңделмеген тың жер, өзендер мен теңіздер, жабайы жемістер, т.б. Сондықтан, тауарға сіңген қоғамдық еңбек тауардың құныболады. Бұл бір жағынан, ал екінші жағынан еңбек шығындары өздігінен өнімді құн ете алмайды. Құнды көруге, сезуге бола ма? Өнімнің құны болуы үшін белгілі – бір қоғамды жағдай болуы қажет – ол тауар өндірісі, яки өндірістік қатынастар, оның ішінде айырбас қатынастары болуы шарт. Ол тек тауар өндірушілердің ғана қатынастары. Айырбас кезінде олардың белгілі бір тауарды басқа тауарға теңестірулері кезінде, яғни айырбас құны арқылы көрінеді. Тауарлардың құнын зертханада физикалық, ия болмаса химиялық талдау жасап байқауға болмайды.Сөйтіп құн дегензаттың қоғамдық қасиеті.

Құн - тарихи категория. Құнның негізгі – адам еңбегі. Құн – еңбектің нәтижесі, еңбек жемісі. Құн деген идея адамзат тарихында көптен бар. Ал оның еңбек теориасының негізін қалаушылар XYII ғасырдағы ағылшын экономисі У.Петти XYII ғасырда өмір сүрген шотландық А.Смит, XIX ғасырдағы ағылшын бизнесмені Д.Рикардо болды. Ал құнның еңбек теориясына байланысты үлесті XIX ғ. К. Маркс қосты. Ол тауарға жұмсалатын еңбектің екі жақты сипатын, яғни белгілі бір тұтыну құнын жасайтын нақты еңбекті және құнның сыртқы көрінісін жасайтын абстрактылы еңбекті ашып, оны жан – жақты талдады. Тауардың екі жағының – тұтыну құны мен құнының – қайшылықтары болғанымен, ол ажырағайсыз бірлік түрінде көрінеді.

Адамзат қоғамының даму сатыларында айырбас қатынастары да дамып, одан әрі жетіліп, нарықта тауарлар тек натуралды зат ретінде ғана бір – біріне айырбасталып қоймай, бүкіл тауарлар дүниесінен ерекше бір тауар, яғни тауар – ақша пайда болды. К.Маркстың сөзімен айтқанда: «Айырбас құны, тауарлардан бөлініп және сол тауарлармен қатар дербес тауар ретінде жүретін тауар, ол - ақша». Әрбір жеке тауар тұтыну құны ретінде көрінеді.Оның құны белгісіз, ол тек тауарды ақшаға теңгергенде ғана анықталады. Тауар мен ақша айырбас процесінде бірін – бірі алмастырады және біріне – бірі теңгеріледі.

Ақша дегеніміз тауарлардың тауары, оның өз бойында жасырын түрде барлық басқа тауарлар болады, егер керек болса, қызығарлық және тілеген заттың қандайына болса да айнала алатын сиқырлы құрал. Құнның ақшалай нысанасының бекуімен байланысты баға болады. Баға - құнның ақшалай көрінісі. Оның құннан жоғары да, төмен де, тең де болуы мүмкін Сонымен, ақша ерекше тауар, ол тауарлар дүниесінен жеке дара бөлініп шығып жалпы эквивалент рөлін атқарады.

Ақшаның жалпы бірдей эквивалент ретінде мынадай ерекшеліктері бар:

· ол нақты бір заттың, қоғамдық тұтыну құнының болатындығы;

· онда абстракты еңбек бейнелейтін құнның да болатындығын;

· тауар өндірушінің жеке еңбегі қоғамдық еңбектің бір бөлшегі болып табылатындығын көрсетеді.

Тауар мен ақша арасындағы бірлік те, қарама – қарсы қайшылық та тұтыну құны арқылы көрінеді. Мысалы, өндіруші қоғамға бір қажетсіз тауарды шығарса, ол сатылмайды, оны ақшаға айналдыра алмайды. Өйткені ол тұтыну құны тұрғысынан қоғамдық қажетті де, оның мүшелерінің қажетін де қанағаттандыра алмаған. Егер тауар жеке қажеттілікті қанағаттандырса, ол тез арада өтіп кетеді, ақшаға айналады. Міне, тауар мен ақша арасындағы әрі бірлік, әрі қарама – қарсылық осылай түсіндіріледі. Қазіргі рынок қатынасында бұл заңдылықты қатаң ескерген жөн. Ақша тауарлы шаруашылықта адамдардың, қоғамдық қатынасын бейнелейді. Яғни ақша зат емес, адамдардың арасындағы өндірістік қатынас. Ақшаның қызметі: құн өлшеуші; айналыс құралы; төлем құралы; қазына жинау; дүние жүзілік ақшалар. Ақшаның ең бірінші және басты қызметі – құн өлшеуші. Мұнда ол жалпы эквивалент рөлін атқарады. Оның мәні барлық тауарлардың құны ақша арқылы анықталады. Мұндай қызметті өзіндік құны бар тауар ғана атқара алады. Бұдан шығатын қорытынды, барлық жағдайда құн өлшеуші қызметін алатын ғана атқарады.

Ақша кез келген тауар құнын білдіретін ерекше тауар ролін атқарады. Осыдан кейін ақшаның жаппай өтем күші пайда болды. Ақшаның қоғамдық мәнін К. Маркс «индивид өзінің қоғамдық билігін де, қоғаммен байланысын да өзінің қалтасына салып жүреді» деген афоризммен сипаттады. Ол мынадан айқын көрінеді.

Біріншіден, тек ақшаға айырбастау арқылы ғана тауарлардың қоғамдық еңбектің нәтижесі екенін анықтауға болады. Мысалы, ақшаның тауарлар айырбасында делдалдық етуі арқылы қоғамдық еңбектің сапалық деңгейі айқындалып, сандық есебі жүргізілді.

Екіншіден, әр адамның еңбектегі, яғни қоғамдық өмірдегі үлесін де ақша арқылы анықтауға болады. Себебі адамның еңбектегі үлесін жалақы ретінде алғанда ақша төлем құралы қызметін атқарады.

Үшіншіден, айырбас процесінде ақшаның делдалдық етуімен тауардың ішкі қайшылықтары да шешіледі, тек ақшаның пайда болуына байланысты бүкіл тауарлар тұтыну құндары түрінде айырбас қатынасының бір жағында тұрады да, ал екінші жағында бүкіл тауарларға қарсы құнның тұлғасы ретінде ақша қарсы тұрады.

Әсіресе халықаралық еңбек бөлінісінің тереңдеуі мен экономикалық қатынастар шеңбердің ұлғаюымен ақша төлем құралы ретінде маңызды рол атқарады. Бұл жерде қолма – қол ақшаның болулы міндетті емес. Оның қызметін кредит ақшалар атқарады. Соңғы кездерде есеп айырысу құралы ретінде тек қана банкноттар, чектер, қағаз ақшалар ғана емес, кредит карточкалары да кеңінен дамуда.

Ақшаның төлем құралы қызметі тек тауар айналысын қамтумен шектеліп қоймай, сонымен бірге ақша қаржылық және несиелік қатынастарға да қызмет көрсетеді. Барлық төлемдерді төмендегідей түрде топтастыруға болады:

а ) тауарларға және көрсетілген қызметтерге ақы төлеу;

ә ) еңбекақы, зейнетақы, шәкіртақы, жәрдемақы төлеу;

б ) мемлекеттік қаржы міндеттемелерін өтеу;

в ) банктік, мемлекеттік, тұтыну несиелері бойынша қарызды өтеу;

г ) сақтандыру міндеттемелерін төлеу;

д ) құқықтық – сот сипатындағы ақыларды төлеу және т.б.

Бухгалтерлік есептің Қазақстандық №4 «Ақшаның қозғалысы туралы есеп беру» стандарты бойынша ақша – бұл ұйымның кассадағы және банктегі есеп айырысу шоттарындағы нақты ақшасы болып табылады. Ақшаның ағыны ұйымға келіп түскен және шыққан ақшаның қозғалысын сипаттайды.

Ұйымдар Қазақстан Республикасы банкісімен бекітілген ережелер мен нормативтік құжаттарды негізге ала отырып ақшаны сақтау, жұмсау және есепке алуды жүзеге асырады. Осы құжаттарға сәйкес ұйым артық ақшаны банк мекемелерінде сақтауы тиіс. өзге ұйымдардың алдындағы міндеттемелері бойынша есеп айырысу банктер арқылы қолма – қол ақшасыз ҚР Ұлттық банкісінің заңдылықтарына сәйкес қолма – қол ақшасыз есеп айырысудың басқадай түрлері негізінде жүргізіледі.

Есеп айырысулар жоспарлы және тұрақты болуы тиіс. Оның негізіне келесі принциптер жатқызылады:

· ұйымдар өздерінің ақшасын банкте сақтауға міндетті;

· олардың арасындағы есеп айырысулар қолма – қол ақшасыз жүзеге асырылады;

· қолма – қол ақшасыз есеп айырысулардың негізі болып табылатын барлық құжаттар банк арқылы төлем жүргізу үшін қолданылады.

Есеп айырысудың мақсаты – нарықтық қатынастарды нығайтуға, жалпы ішкі өнімнің қозғалысына ықпал ету.

Ұйымның банк мекемесі арқылы жүргізген есеп айырысуларын тауарлы және бейтауарлы деп ажыратуға болады.

Тауарлы есеп айырысулар өткізілген өнім, көрсетілген қызмет пен орындалған жұмыстар, сондай – ақ сатып алынған тауарлы – материалды құндылықтар үшін төлемдерді сипаттайды.

Бейтауарлы есеп айырысулар бюджетке төленетін міндетті төлемдер мен міндетті зейнетақы қорына төлемдерді айқындайды.

Ұйымдағы ақшаның бухгалтерлік есебнің негізгі міндеттеріне жатқызылады:

· Ақшаның қозғалысы бойынша жүргізілген барлық операцияларды толық және мезгілінде құжаттау;

· Ақшаның шектеуге сәйкес нысаналы мақсаты бойынша пайдаланылуын қадағалау;

· Ақшаның сақталуын қамтамасыз ету;

· Кассалық және есеп айырысу төлем тәртібінің сақталуын бақылау;

· Ақшаны түгендеуді өз уақытында жүргізу;

· Төлемдерді қолма – қол ақшасыз есеп айырысу жолымен банк арқылы жүргізу.

 

1.3 «К – Елдос ЛТД» серіктестігінің негізгі техника – экономикалық көрсеткіштеріне сипаттама

«К – Елдос ЛТД» ЖШС 2004 жылы 14 шілде айында құрылған. Серіктестіктің негізгі мақсаты: жарғысы бойынша қызметінен таза табыс алу болады.

Бұл мақсаттарға жету үшін келесі қызмет түрлерін жүзеге асырады:

· Ауылшаруашылық, мал шаруашылық өнімдерін және халық тұтыну тауарларын өңдеу және сату

· Құрылыс материалдарын , канцеляриялық тауарларды сатып алу және сату

· Қамтамасыз ету, өткізу, сауда – саттық және коммерциялық қызметі

· Қоғамдық тамақтану пунктері, автожуу, дәріхана, базар,сауда үйлері, ресторан, фирмалық дүкендер жүйесін ашу

· Сауда – делдалдық, көтерме – даналап саудалау

· Тұрғын – үй, офистер және өндірістік жайлар салу

· Авто жолдарын салу

· Жобалық, сметалық, транспорттық, заңгерлік, тұрмыстық және басқа да қызметтер

· Автокөлік және экспедициялық қызмет көрсету, жолаушы тасымалдау жүзеге асыру

· Автокөлік бағыттарын ашу

· Жолаушыларды тасымалдау

· Автотұрақтар, техникалық қызмет станциясын ашу

· Халық пен ұйымдарға тұрмыстық, транспорттық қызмет көрстету

· Жөндеу – құрылыс монтаждық және электормонтаждық жұмыстары, күрделі құрылыс

· Делдалдық қызмет

· Сыртқы экономикалық қызмет, экспорт–импорт операциялар

Кесте 1 – «К – Елдос ЛТД »ЖШС қаржы – шаруашылық қызметінің технико – экономикалық көрсеткіштері

№	Көрсеткіштер	Жылдар, мың тенге	Ауытқу (+,-)
		+,-	%
	Негізгі құралдардың орташа жылдық құны, мың теңге	73594,8	30723,3	-42871,5	139,5
	Ағымдағы активтердің орташа жылдық құны, мың теңге	54949,4	67432,7	+12483,3	122,7
	Еңбекке ақы төлеу қоры, мың теңге	2582,7	3000,5	+417,8	13,8
	Орташа тізімдік жұмысшылар саны, адам			+11	13,9
	Өнімдерді (жұмыс, қызмет) өткізуден түскен табыс, мың теңге	14896,6	76465,4	+61568,8	80,5
	Өткізілген өнімдердің (жұмыс, қызмет) өзіндік құны, мың теңге	7928,6	66705,2	+58776,6	88,1
	Қаржылық нәтиже, мың теңге табыс(+), залал(-)				140,1
	Қор қайтарымдылығы, теңге	0,2	2,4	+2,2	91,6
	Қор сыйымдылығы, теңге	4,9	0,4	-4,5	112,5
	Өткізу рентабельділігі, %	0,5	1,7	-1,2	70,5
	Таза пайда (зиян)	-37548,5	-52809,8	-15261,3	28,8

 

Сонымен жоғарыдағы кестеден көріп отырғанымыздай, яғни серіктестіктің 2006 жылы өнімді сатудан түскен түсім 14896,6 мың теғгені құраған, ал 2007 жылы 76465,4 мың теңге болып отыр. Демек өнімді сатудан түскен түсім сатылған өнімнің өзіндік құнының және өнім көлемінің, сонымен қатар сұраныстың өсуіне байланысты 61568,8 мың теңгеге яғни, 80,5 пайызға өскен. Ал ақша қаражаттары елеулі төмендеген. 2006 жылы 321435,5 мың теңгені, ал 2007 жылы 206484,1 теңгені құқраған, яғни 14951,4 мың теңгеге төмендеген, яғни 7,2 пайызға төмендеп отыр. Ақша қаражаттарының төмендеуі негізгі құралдарды, материалдық емес активтерді, қаржылық активтерді сатып алумен және қарыздарды өтеумен байланысты. Негізгі құралдардың көрсеткіштері бойынша 2006 жылы 73594,8 мың теңгеге, ал 2007 жылы 30723,3 мың теңге, яғни 42871,5 мың теңгеге төмендеп отыр, бұл крсеткіштің төмендеуі негізгі құралдардың істен шығуымен түсіндіріледі. Қорыта келгенде, рентабельділік деңгейі төмендеген. Жалпы серіктестікте екі жылда да, зиянмен аяқтап отыр.

 

 

2 Ақша қаражаттар есебі

2.1 ХҚЕС бойынша ақша қаражаттар есебінің ерекшеліктері

ХҚЕС бойынша арнайы ақша қаражаттар есебінде есепті реттеу сұрақтары қарастырылмайды. Ақша қаражаттар қозғалысы туралы есептілікті құру кезінде ХҚЕС-тың 7 “Ақша қаражаттар қозғалысы туралы” есеп беру стандартын басшылыққа алу қажет. Берілген стандартқа сәйкес ақша қаражаттар құрамына кассадағы және банктің ағымдағы шотындағы ақша қаражаттары және қалдықтары кіреді. Ақша қаражаттар есебі түзетуді талап етпесе де, ХҚЕС көшу барысында баланстың барлық баптарына талдау жасауды қажет етеді.

Ақшалай шоттар жедел төленетін міндеттемелерді қолдану кезіндегі есептемелерді құрайды. Баланстың “Ақща қаражаттар” шоттарындағы қалдықта ақша қаражаттар шоттарына енгізілген барлық есептемелер көрініс табады. ХҚЕС 1 “Қаржылық есептілікті ұсыну” ережесін ескере отырып, банктің ағымдағы, салым және арнайы шоттарындағы ақша қаражаттарының компенсациялық қалдықтарына белгілі бір шектеу болған жағдайда оларды ағымдағы немесе ұзақ мерзімді активтер ретінде қарастырады. ХҚЕС өту кезінде мұндай ақша қаражаттар қайта жіктелінуі тиіс.

Ал қазақстандық бухгалтерлік есеп стандарттарында ақша қаражаттарының осы аспектісі ескерілмеген және ақша қаражаттар есебінде көрсетілмеген. ХҚЕС өту барысында осындай шектеулері бар ақша қаражаттары қайта жіктелуі міндетті.

Ақшадан өзге де ақша қаражаттар құрамында ақша қаражаттар эквиваленттері де (нақты ақша қаражаттар сомасын оңай тартатын және құнының өзгеру тәуекелділігіне алып келетін қысқа мерзімді өтімділігі жоғары салымдар) ескеріледі.

Ақша қаражаттар эквиваленттері инвестициялау және өзге де мақсаттар үшін ғана емес, олар қысқа мерзімді ақшалай міндеттемелерді өтеу үшін де қолданылады.

Өтеу мерзімі қысқа инвестициялар ақша қаражаттардың эквиваленттері ретінде танылады.

Ақша қаражаттардың эквиваленті түрінде қарастырылатын қысқа мерзімді қаржылық инвестицияларды мойындау талаптары бойынша ҚБЕС мен ХҚЕС арасында елеулі айырмашылық бар және олар келесідей: ҚБЕС сәйкес кейбір қаржылық инвестициялар ақша қаражаттардың эквиваленті ретінде қарастырылады, ал ХҚЕС бойынша қарастырылмайды. ХҚЕС сәйкес есептіліктерде ақша қаражаттар эквиваленттерін қысқа мерзімді қаржылық инвестиция ретінде мойындалуы тиіс.

Ақша қаражаттар құрамына пошта маркалары, іс – сапар шығындарына берілген аванстар, сыртқы қатысушылар мен жұмысшыларына төлемдер енгізілмейді.

Кәсіпорындарда күнделікті шығындар үшін шағын касса құрылады. Бұл касса ағымдағы транспорттық, пошталық және кеңсе шығындарын өтеу үшін өте қажет.

Шағын касса шоттарындағы қалдық жалпы ақша қаражаттар қалдықтарының бір бөлігі болып табылады және шағын кассаны жалпы касса есебінен толтыру немесе құру кезінде өзгеріске ұшырайды.

Ақша қаражаттарының артықшылығы немесе жетіспеушілігі кіріс және шығыс шоттарында көрініс табады.

ХҚЕС өту кезінде басшылық “Халықаралық қаржылық есептілік стандарттарын алғашқы пайдалану” ережесін қадағалаған жөн. Бұл стандарттардың мақсаты ХҚЕС-те қолданылатын кәсіпорынның қаржылық есептілігін құрастыру сәйкестігіне жету болып табылады. Берілген 10 стандартқа сәйкес барлық активтер мен міндеттемелер есептілікте көрініс табуы міндетті. Осы міндеттемелер мен активтердің есептілікте көрініс табуы ХҚЕС-тің басты талаптары болып табылады.

ХҚЕС бойынша ақша қаражаттар есептілігіне мысал.

Талдау және шоттарды ауыстыру үшін ақпараттар.

ЖШС “ЛТД К-Елдос” 2005 жылы 1 қаңтардан бастап ХҚЕС өтті. ХҚЕС – ның талаптары бойынша есетілікті құру шін 2005 жылы 1 қаңтарға құрылған қаржылық есептілікті талдау қажет.

Берілген есеп саясатты және оның бухгалтерлік есепте қолданылатынын талдау.

Талдау барысында ұйымның кассалық операциялары 23.07. 1993 жылы Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі бекіткен “Кассалық операцияларды жүргізу тәртібі” бойынша жүргізілетіні анықталды.

Кассалық операцияларды толық материадық жауапкершілігі бар кассир жүзеге асырады.

Кассалық операциялар есебі 1С : кәсіпорын бағдарламасы арқылы электронды түрде жүргізіледі.

Касса ревизиясы ҚР «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы» заңына сәйкес бірінші басшының бұйрығымен тағайындалған комиссия мүшелерімен әр ай сайын жүргізіледі. Барлық тексерулер актта рәсімделеді, тексеру нәтижелері бойынша ЖШС президенті шешім қабылдайды.

Кассада өзге тұлғалардың ақша қаражаттарын және құжаттарын сақтау тиым салынады. Ал табылған уақытта оларды артықшылық ретінде кірістейді.

Бос ақша қаражаттарын сақтау және қолма – қолсыз есеп айырысуды жүзеге асыру үшін ұйым банкте өз қызметіне және қаржыландыру көздеріне байланысты есеп айырысу, ағымдағы және өзге де шоттарды ашады.

Бірінші қол қою құқығы ЖШС президентіне, ал екінші қол қою құқығы бас бухгалтерге берілген.

Есеп айырысу шотына сомаларды есептеу бойынша немесе оны банкке жіберу бойынша операциялар шот иелерінің жазбаша түрдегі бұйрықтары немесе олардың келісімі негізінде жүзеге асырылады.

Әр күні немесе өзге де мезгілде банк белгіленген келісім шарт бойынша есеп айырысу шоттарынан ұйымға құжаттар беріп отырады. Банк құжаттары тексеріледі және сомалар арасында корреспонденттік шоттар қойылады.

Талдау барысында ЖШС ақша қаражаттар есебі «Кассалық операцияларды жүргізу ережелеріне» және қызмет етуші банктің келісімшартына сәйкес жүргізіледі. Жыл соңында бухгалтерлер бақылау мақсатында қызмет етуші банкке есеп айырысу шотына кассадан ақша қаражаттарын тапсырды. Касса бойынша сальдо нольге тең.

Талдау нәтижелерін кесте арқылы өрнектеуге болады.

 

Кесте 2 – ХҚЕС талаптарына сәйкес бухгалтерлік есеп элементтерін салыстыру

 

Есеп элементтері	Айналым сальдо тізімдемесі бойынша шоттар	БЕҚС бойынша шоттар жоспарының бөлімі	ХҚЕС сәйкестігі	Ескертпе лер
Жолдағы ақшалар		Ақша қаражаттар	Сәйкес
Карт–шоттағы ақшалар		Ақша қаражаттар	Сәйкес
Ел ішіндегі шетел валютасындағы ағымдағы шоттағы ақшалар		Ақша қаражаттар	Сәйкес
Ұлттық валютада ағымдағы шоттардағы ақшалар		Ақша қаражаттар	Сәйкес
Ұлттық валюта түріндегі кассадағы қолда бар ақшалар		Ақша қаражаттар	Сәйкес

 

Кесте 3 – ХҚЕС негізінде есеп саясатындағы қажетті өзгертулерді талдау, сипаттамасын және қайта қарастырудың қажетті көлемін анықтау

 

Есеп элементтері	Есеп саясатындағы өзгерістер	Өзгеріс сипаттамасы
Жолдағы ақшалар	Жоқ	Жоқ
Карт–шоттағы ақшалар	Жоқ	Жоқ
Ел ішіндегі шетел валютасындағы ағымдағы шоттағы ақшалар	Жоқ	Жоқ
Ұлттық валютада ағымдағы шоттардағы ақшалар	Жоқ	Жоқ
Ұлттық валюта түріндегі кассадағы қолда бар ақшалар	Жоқ	Жоқ

Кесте 4 – Корректировкаға қажетті ақпараттарды жинақтау және талдау

 

Есеп элементтері	БЕҚС бойын ша шоттар	ХҚЕС бойынша шоттар	Баланс сома сы	Коррек тировка сомасы	ХҚЕС бойын ша сома
Жолдағы ақшалар		1030 «Жолдағы ақша теңгемен қаражаты»		–
Карт–шоттағы ақшалар		1070 «Арнайы шоттағы ақша қаражаты»		–
Ел ішіндегі шетел валютасындағы ағымдағы шоттағы ақшалар		1050 «Ағымдағы банк шоттағы валютамен ақша қаражаты»		–
Ұлттық валютада ағымдағы шоттардағы ақшалар		1040 «Ағымдағы банк шоттағы теңгемен ақша қаражаты»		–
Ұлттық валюта түріндегі кассадағы қолда бар ақшалар		1010 «Кассадағы теңгемен ақша қаражаты»	0,00	–	0,00

 

Талдаудан соң ХҚЕС талаптарына сәйкес құрылған жаңа шоттары бойынша трансформационды өткізбелер жасау қажет.

Дт 1030 Жолдағы ақша теңгемен қаражаты 150000

Кт 411Жолдағы ақшалар 150000

Дт 1070 Арнайы шоттағы ақша қаражаты 250 000

Кт 423 Карт–шоттағы ақшалар 250000

Дт 1050 Ағымдағы банк шоттағы валютамен ақша қаражаты 680000

Кт431 Ел ішіндегі шетел валютасындағы ағымдағы шоттағы ақшалар 680000

Дт 1040 Ағымдағы банк шоттағы теңгемен ақша қаражаты 870000

Кт 441 Ұлттық валютада ағымдағы шоттардағы ақшалар 870000

Халықаралық стандарттар бойынша ақша қаражаттарының есеп саясатын құру

Ақша қаражаттар есебі активті шоттарда, яғни ХҚЕС бойынша «Ақша қаражатар» 1000 бөлімінде жүргізіледі. Кассалық операциялар ҚР ҰБ 23.07.1993 ж. бекіткен «Кассалық операцияларды жүргізу ережелері» бойынша жүргізіледі.

Ақша қозғалысы туралы есептілік халықаралық стандарттарға сәйкес қаржылық есептіліктің негізгі компоненттерінің бірі болып табылады. Көп жағдайларда ұйымға ақшаның қайдан келіп түскені және қайда жұмсалғаны туралы мәліметтер қызықтырады. Ақша – кез - келген бизнестің негізі. Сондықтан ақша ағынының негізін және қайда жұмсалғанын білу өте маңызды. Сонымен қатар ақша қозғалысы турлы есептіліктің негізгі бағыты ретінде есептілік кезеңінде жүзеге асырылған ұйымның ақшалай түсімі және төлемдері туралы ақпараттарды қарастыруға болады.

ХҚЕС 7 «Ақша қозғалысы туралы есептілік» стандартына сәйкес есептілікте ақша қаражаттарының түсімі және төленуі, сонымен қатар ақша эквиваленттері туралы мәліметтер қарастырылуы тиіс.

Ақша қаражаттар құрамына іс-сапар шығындарына аванстар, жұмысшылар мен қызметкерлердің дебиторлық қарыздары және ақшалай аванстар кірмейді.

Ақша қаражаттары кәсіпорынның қызмет түрлеріне байланысты топталады. Кәсіпорынның барлық шаруашылық қызметтері үш топқа бөлінеді:

Операциондық қызмет – ұйымға таза табыс алып келетін қызмет түрі. Операциондық қызметтен ақша ағыны ұйымда операциондық мүмкіншіліктерін ұлғайтуда, банктен алынған несиелерді өтеуде, дивидендтерді төлеуде және инвестициялауды жүзеге асыруда негіз бола алады. Операциондық қызметтен ақша қаражаттар құрамына келесілер жатады:

· тауарларды сатудан, қызмет көрсетуден және атқарылған жұмыстан түскен ақша түсімі;

· сатып алушылардан немесе тапсырыс берушілерден алынған аванстар;

· операциондық жалдан, комиссиондық сыйақылардан ақша түсімі;

· тауар, қызмет және атқарылған жұмыстар үшін мердігелерге төлем;

· ұйым жұмысшылары мен қызметкерлеріне төлем;

· салықтар және басқа да бюджетке төленетін міндетті төлемдер және т.б.

Инвестициялық қызмет – ұзақ мерзімді активтер (негізгі құралдар мен материалдық емес активтер) мен басқа да инвестицияларды алумен немесе шығарумен байланысты қызмет түрі. Инвестициялық қызмет түрінен пайда балатын ақша қаражаттар ағыны:

· негізі құралдарды, материалдық емес активтерді және басқа да ұзақ мерзімді активтер түрін сатудан түскен түсім;

· басқа да ұйымдарға берілген несилер және ақшалай аванстық төлемдер;

· фьючерстік және форвардтық келісім шарттар, опциондар мен своптар.

Қаржылық қызмет – ұйымның өзіндік капиатл мен қарыз қаражаттар құрамына немесе көлеміне әсер ететін қызмет түрі. Қаржылық қызмет түрінен пайда болатын ақша қаражаттар ағыны:

· акциялар мен басқа да бағалы қағаздар түрін эмиссиялаудан түскен түсім;

· акция иелеріне төлем;

· қысқа және ұзақ мерзімді қарыздармен, облигация және вексельмен байланысты ақша түсімдері;

· қарыз сомаларын өтеу;

· қаржылық жал бойынша қарызды өтеу үшін жалгердің төлемі.

Ақша қозғалысы туралы есептілік тура және жанама әдіспен құрылады.

Тура әдіс – ұйымның операционды қызметіне байланысты ақша түсімдерінің және төлемдерінің негізгі түрлерін көрсету. Халықаралық стандарттарға сәйкес тура әдіс ақша қозғалысы туралы есептілікті құру кезіндегі ең негізгі әдіс болып саналады. Себебі бұл әдіс ұйымның операциондық қызметтен түскен түсімінің ақша қажаттар шоттарына әсері және ұйымның негізгі қызметтерінен түскен түсімдері немесе төлемдері туралы ақпараттарды қамтиды.

Кесте 5 – Ақша қозғалысы туралы есептілік (тура әдіс)

Көрсеткіштердің атауы	Сомасы
Операциялық қызметтен ақша қаражаттарының қозғалысы
Ақша қаражаттарының түсуі, барлығы, оның ішінде:
Тауарларды сату
Ақша қаражаттарының істен шығуы, барлығы, оның ішінде:
Тауарлар мен қызметтер үшін берушілердің төлемдері
Берілген аванстар
Жалақы бойынша төлемдер
Корпорациялық табыс салығы
Операциялық қызметтен түскен ақша қаражаттарының таза сомасы
Инвестициялық қызметтен түскен ақша қаржаттарының қозғалысы
Ақша қаражаттарының түсуі, барлығы, оның ішінде:
Негізгі құралдарды сату
Материалдық емес активтерді сату
Басқа да ұзақ мерзімді активтерді сату
Ақша қаражаттарының істен шығуы, барлығы, оның ішінде
Негізгі құралдарды сатып алу
Материалдық емес активтерді сатып алу
Басқа да ұзақ мерзімді активтерді сатып алу
Инвестициялық қызметтен түскен ақша қаражаттарының таза сомасы
Қаржы қызметтен түскен ақша қаржаттарының қозғалысы
Ақша қаражаттарының түсуі, барлығы, оның ішінде:
Акциялардың және басқа бағалы қағаздардың эмиссиясы
Қарыздарды алу
Ақша қаражаттарының істен шығуы, барлығы, оның ішінде:
Дивидендтерді төлеу
Өзгелер
Қаржы қызметтен түскен ақша қаражаттарының таза сомасы
Жиыны: ақша қаражаттарының көбеюі(+) / азаюы(-)
Есептік кезең басындағы ақша қаражаты мен олардың эквиваленттері
Есептік кезең соңындағы ақша қаражаты мен олардың эквиваленттері

 

Жанама әдіс –инвестициялық және қаржылық қызмет нәтижесі болып табылатын табыстар мен шығыстар және ақшалай емес операциялар көрініс табатын әдіс. Ақшалай емес баптар ретінде негізгі және материалдық емес активтердің амортизациясын қарастыруға болады.

Бұл әдіс бухгалтерлік баланста және табыстар мен шығыстар туралы есептілікте көрсетілген ақпараттарға негізделген.

Кесте 6 – Ақша қозғалысы туралы есептілік (жанама әдіс)