Экзистенциализм философиясы

Қазіргі философиядағы ең ықпалды ағымдардың бірі -экзистенциализм (ехіstentіа - латын сөзі, өмір сүру) философиясы. Ол Батыс Еуропа топырағында екі дүниежүзілік соғыстың арасында қалыптасты. XX ғ. бірінші жартысында ондаған мемлекетгер қатысқан қантөгісте миллиондаған қыршын жастар қаза болып, мыңдаған қалалар, зауыттар мен фабрикалар, ауылдық жерлердегі үйлер қирап, адамзат тағы да варварлық сатыға қайта келгендей болды. Бұл трагедия ойланатын адамдардың санасында өзінің өшпес ізін қалдырып, дүниетанып, оны қайта өзгертуден гөрі, сол қайғылы замандағы адамның өмір сүруіне, оның қайшылықтарға толы дүние тебіренісіне, оның өмірінің мән-мағынасын анықтауға т.с.с. сұрақтарға жете көңіл бөлінуіне жеткізді.

Мұндай ахуал, әрине, өткен ғасырда өмір сүрген дат философы С.Кьеркогердің, неміс философы Ф.Ницшенің, француз ойшылы Б.Паскальдің, орыс жазушысы Ф.Достоевскийдің ойларының өзектілігін көрсетіп, олардың еңбектері экзистенциализм бағытының теоретикалық қайнар көзіне айналды.

Экзистенциализм философиясының негізін қалаған ойшылдарға Мартин Хайдеггер (1888-1976 жж.)мен Карл Ясперсті (1883-1969жж.) (Германия), Жан-Поль Сартр (1905-1980 жж.)мен Альбер Камюді (1913-1960 жж.)(Франция), Н.А. Бердяев (1874-1948 жж.)пен Л.И.Шестовты (1866-1938 жж.)(Ресей), ВикторФранклді (1900 ж.)(Австрия), Хосе Ортега-и-Гассетті (1883-1955 жж.)(Испания) жатқызуға болады.

Сонымен XX ғ. Еуропа цивилизациясының дағдарысы, зерде мен адамгершілік құндылықтарына деген сенбеушілікті тудырып, трагедияға толы адам мәселесін тікелей философиялық таразыға салды. Бұл саладағы анықталған ең бірінші жаңалық – зерденің негізінде ғылым мен техника дамыған сайынадам болмысының тұрақсыздығы мен нәзіктігінін өсуі.Мұндай күрделенумен қатар қатыгезденіп жатқан дуниеде тұрақтану үшін, адам ең алдымең өзінің ішкі өмірін талдап, соның негізінде өзінің мүмкіндіктері мен қабілеттерін ашуы кажет. Мұндай адам өміріне қас дүниеде адам өзінің рухы арқылы ғана қарсы тұра алады. Олай болса, адамға ең керекті нәрсе - ол зат, материя, я болмаса идея, таным философиясы емес, негізінен алғанда, - адам философиясы.Ал адамға келер болсақ, ол, әрине, ешқандай объект, өндірістің, я болмаса танымның құралы емес, ол субъект— ерікті, өз-өзіне жеткілікті, жауапкершілікті болмыс.

Жоғарыда айтылған жалпы мінездемені нақтылай келер болсақ, онда экзистенция(өмір сүру) мен эссенция(мән-мағына) Ұғымдарының осы философияның негізінде жатқанын байқаймыз. Егер бүкіл жануарлар әлеміндегі тіршілік өзінің мән-мағынасымен бірге бұл дүниеге келер болса, адам ең алдымен бұл дүниеге келіп, неше түрлі қиын-қыстау жағдайлардан өтіп барып, көп уақыттан кейін ғана өз өмірінің мән-мағынасына ие болады. Яғни адамнын өмір сүруіоның мән-мағыналыққа жетуінен анағұрлым алда жүреді.Мысалы, Африкада, я болмаса Амазонканың бойында өмір суретін қолтырауын жағаға шығып, жұмыртқалап, оларды ыстық құмның астына көмеді. Уақыты келген кезде, жұмыртқалардың қабығы жарылып, ішінен кішкентай қолтырауындар жер бетіне шығып, дереу шөлге қарай емес, суға карай жүгіреді. Қолтырауын осылайша миллиондаған жылдар бойы өмір сүріп жатыр. Ол өз мән-мағынасымен бірге өмір сүруге келеді! Ал дүниеге келген сәбиді алар болсақ, ол анасыз өмір сүре алмайды, оны көп жылдар бойы тәрбиелеп өсіру қажет, содан кейін ғана ол өз өмірі жайлы сұрақтарды өз алдына қойып, өмірінің мән-мағынасын ашуға тырысады.

Экзистенциализм философиясында «шекаралық ахуал»

деген категорияға көп көңіл бөлінеді. Ол - өмір мен өлімнің екі арасында қалу, үрей мен алаңдау, түңілу мен қынжылу, уайымдау мен қамқорлық т.с.с. Тек осындай адам өмір сүруіне қауіп төнген жағдайда, оның жан дүниесі терең сілкініске ұшырағанда, «өмірде болу» тебіренісінің негізінде ғана адам тез пісіп-жетіліп, өз өмірінің қайталанбайтын ерекше қалыптасатын мән-мағынасын терең аша алады.

Экзистенциализм философиясы адамның еріктілігінеерекше көңіл бөледі. Еріктілік - «қажеттікті тану», я болмаса «табиғи дарынды іске асыру» емес, ол экзистенциямен, яғни өмір сүрумен тең. Адам дегеніміз - өзін-өзінен жасайтынпенде. Ол - өзінің өзіндік жоспар-бағдарламасы.Бұл дүниеде еш нәрсе адамды билей алмайды. Адамның себебі тек өзінде ғана, ол өзіне «Саиза зиі». Ал еріктілік дегеніміздің өзі—таңдау. Адам ерікті пенде ретінде ойына не келсе, соны істей алады. Бірақ, сонымен қатар ол өз істеріне жауапты өзі ғана беруі қажет. Сондықтан Ж.П.Сартр: «Еріктілік дегеніміз - адамға артылған адамгершіліктің ауыр жүгі», - деген болатын. Адам тек өз ісіне ғана емес, басқаларға да жауапкершілікті. Ол өз-өзін жете түсінудің арқасында басқалардың да терең сырын өзіне аша алады.

Адам экзистенциясының іргетасты ерекшеліктерінің бірі -трансценділеу,яғни өз шегінен өтіп кету. Сонда адам өз шеңберінен аттап өтіп, не нәрсеге жеткісі келеді? Діни экзистенциализм Құдайды трансценденттікпен теңейді. Олай болса, Құдаймен қосылуға ынтық болу, нағыз еріктілікті содан іздеу діни трансценділеу болып есептеледі. Діни экзистенциализмнің көрнекті өкілі Н.Бердяевтің айтуына қарағанда, «адам табиғи дүниедегі үзілгендік», екі-жақты, қайшылық пен қайғылыққа шомылған пенде. Сондықтан оны түсіну - одан да жоғары түрған Құдайды талап етеді. Ал мұның өзі адамның Құдайға тәуелді пенде екендігін көрсетпейді. Философия адамның құдайшылдығын, Құдайдың адамгершілігін көрсетуі қажет. Өйткені Христостың өзі адам болып туды. Құдай дегеніміз - ол рух. Олай болса, тек қана рухани қарым-қатынас қана адамдардың терең мәнін көрсетеді.

Ал атеистік бағытқа келсек, оның өкілдері – Ж.П. Сартр мен А. Камю - оны ештеңегетеңеп, ол экзистенцияның ең терең құпиясы деген пікірге келеді. Сонымен экзистенция дегеніміз - өзінің шектелгенін, яғни уақытша екенін сезінетін, ештеңеге бағытталған адам өмірі.

Экзистенциализмнің ерекшеліктерінің бірі — жеке адам мен әлеуметтік болмысты бір-біріне қарсы қою, осы адамзат болмысының екі жағының бір-бірімен ымыраласпайтынын көрсету болып табылады. Олай болса, адам емірінің ерекшелігі - өмір сүру мен мәндіктің, болу мен алудың, таным мен түсінудің арасындағы тебіреніс, таңдау. Мұның өзі адам болмысының трагиқалық жақтарын көрсетеді.

Өзінің «Болмыс пен уақыт» деп аталатын көлемді еңбегінде М.Хайдеггер адамның өмір сүруін -«осы арадағы болмыс» деген ұғыммен береді.

Мұндай ұғымды философияға енгізіп, ол адам болмысы - тарихи болмыс екенін, ол яғни «қазір және осы арада» өмір сүріп жатқаның көрсеткісі келді. Дүниеде адамнан басқа ешқандай тіршілік өзінің шектелгенін, яғни өлетіндігін білмейді. Олай болса, тек адамға ғана уақыттылық, ал сонымен бірге өмірде болу мәселесі тән. Бұл түрғыдан алғандағы философияның негізгі мақсаты - ол дәл қазір өмір сүріп жатқан адамның ішкі тебіренісін зертгеу, содан шығатын өмір тәжірибесін талдау болып табылады. Бұл М.Хайдеггердің жасаған жаңа онтологиясы еді. Яғни ол - уақытпен шеңберленгең адам болмысы, осы арада өмір сүріп, басқалармен бірге коммуникацияға (қатынасқа) түсу.

Алайда индустриалдық қоғамда адамның болмысы өзінің бишынайылығымен тең. Конвейерден шыққан бір-біріне ұқсас заттар сияқты, адамдар да орталанып, бір түлға екіншіні жеңіл ауыстыра алады. Адамдар бірін-бірі ауыстыра алатындықтан, «басқа», ол - «нақтылы басқа тұлға» емес, «қайсыбір басқа», «жалпы бір басқа». Мұндай жағдайда «ол да», «мынау да», менің «өзім де» шынайы субъект емеспіз. Мұндай тобыр адамын Н.Бердяев «объективацияланған дүние» деген терминмен берген.

Ал адамның шынайы болмысына келер болсақ, ол - адамның тарихи пенделігін, уақыт шеңберінде шектелгенін, сонымен қатар өзінің еріктілігін сезінуінде. Шынайы болмысқа жету үшін адам күнделікті күйкелі өмірден бас тартып, соңғы өмірдің шегі - өлімге тікелей қарай алатын жағдайға келуі қажет.

- Бишынайы болмысты аттап өту үшін адамдар бір-бірімен қосылып, «абсурдтық дүниеге», оның шектелгеніне, өлімге, жалпы дүниенің жетілмегендігіне, мәнсіздігіне қарсы шығып, көтерілуі керек, - дейді француз ойшылы А.Камю. Алайда мұндай дүниеге түңілуден туған бірігушілік бірде-бір адам болмысының мәселесін, әрине, шешпейді.

Діни экзистенциализм бұл мәселенің басқа шешімін ұсынады. Г.Марсельдің ойынша, адамдар шынайы болмысты заттардың болмысымен теңейді. Ал шынайы болмыс, негізінен алганда, әрқашанда тұлғалық болмыс. Болмыс - «Ол емес», «Сен», сондықган адамдардың Құдай алдындағы бір-бірімен ішкі сырларын бөлісуі, ең құпия тереңде жатқан тебіреністерімен бөлісуі шынайы болмыстың алғышарты. Ол үшін, яғни басқа адамның терең сырына жетіп, шынайы болмыстық дәрежеге көтерілу тек махаббат арқылы ғана іске асады.

Г.Марсельдің бұл ойларын дамытқан М.Бубер, Э.Левинас сияқты еврей ойшылдары болды. Олардың ойынша, адамның дүниеге деген қарым-қатынасы екіжақты, өйткені оның сөздігінде екі негізгі сөз бар. Олардың біреуі «Мен және Сен» болса, екіншісі «Мен және Ол». Дүние адамзат тәжірибесі ретінде «Мен және Олға» жатады. «Мен және Сен» адами шынайы қарым-қатынасты тудырады. Олай болса, адам алдында дүниеде болудың екі мүмкіндігі бар. «Мен және Сен» шынайы болмысты тудырса, «Мен және Ол» - адами қарым-қатынастарды заттандырады. «Сен» деп қарым-қатынасқа түскен адам - ол заттардың арасындағы зат емес. Мен оны тануға, зерттеуге тырыспаймын, өйткені мен онымен қарым-қатынастамын. Егер ол қатынастардан шыққанда ғана, мен оны тани бастаймын. Тану, білу - «Сеннің» алшақтауына әкеліп соғады.

«Мен және Сеннің» қарым-қатынасын махаббатпентеңеуге болады. Махаббат сезімі бүкіл дүниені өзінің сәулесімен жарқыратып, гүлдендіреді. Махаббат аясындағы адам қайсыбір адамды, жақсы мен жаманды, сұлу мен түрсізді, ақылды мен наданды -бәрін де ерекше «Сен» ретінде қарайды. Алайда адам болмысының трагедиясы - «Мен және Сеннің» қарым-қатынасының сарқылу, я болмаса құралға айналу мүмкіндігінде.

Экзистенциализм философиясының ірі өкілінің бірі - Виктор Франкл. Ол қазіргі қоғамдағы адамдардың қасіреті - ноогендік невроздарда, яғни адамдардың өмір сүрудің мән-мағынасынан айырылып қалуында деген пікірге келеді. Соңғыны В.Франкл «экзистенциалдық вақуум»деген ұғыммен береді. Өз болмысының мән-мағынасынан айырылып қалған кейбір адамдар, рухани жүдеуліктен арылу үшін «Құдайды іздеу» жолына түссе, екіншілер нашақорлық пен ішімдіктің сағымында жүреді, үшіншілер қоғамдағы тәртіпке қарсы бағытталган қылмыстық іс-әрекеттерге, тертіншілер суицидке (өз-өзін өлтіру) дейін барады. Өзінің гуманистік көзқарасынан таймайтын В.Франкл өмірдегі ахуал қандай қиын болса да, тіпті жазылмайтын сырқат, өлімнің өзі болмасын, адам ез өмірінін мән-мағынасын жоғалтпауы керек, -деген терең ойға келеді. Өзінің екінші дүниежүзілік соғыс кезіндегі Бухенвальд қонцлагерінде болған экзистенциалдық тәжірибесін сараптай келе, В.Франкл тек қана өз өмірінің мән-мағынасын сақтап қалған адамдар ғана сол тозақтан құлылғанын, ал өмірдің мән-мағынасын жоғалтқан кепшіліктің «малға ұқсайтын тобырға» айналып кұрығанын айтады.

Әрине, реформа барысындағы бүгінгі қиын-қыстау жағдайларда біршама адамдар бүрынғы ұстаған жан дуниесіндегі құндылықтардан айырылып, сонымен қатар жаңа құндылықтарды қабылдай алмай, экзистенциалдық вакуумде жүргендері баршамызға аян, мұның өзі неше түрлі «әлеуметтік ауытқудың» түрлерін туғызып, реформаның әрі қарай өрлеуіне өзінің кеселін тигізіп отыр. Мұндай қиын жағдайда экзистенциализм ілімінің «әлеуметтік ахуалға» сілтегеннен гөрі, жеке тұлғаның ерікті іс-әрекетінен шығатын таңдауға, ал оның өзі белгілі бір жаңа ахуалды тудырып, өмірдің жаңа арнасын ашуының мүмкіндігін көрсетеді деген құнды пікіріне оқырманның назарын аударғымыз келеді.

§ 6. XX ғ. діни философия

XX ғ. ғылым мен техниқаның керемет жетістіктері - адамзаттың ғарышты игеріп өз пайдасына жаратуы, атомның ішкі орасан зор күш-қуатын адамзат игілігіне пайдалануы, осы екі мега-әлем мен микро-әлем арасындағы ашылған миллиондаған табиғат сырлары, бір қарағанда, діни философияны қоғамдық сананың шеңберінен алысқа ығыстырып тастаған болар деген ой келеді. Алайда мұндай пікір шындыққа сай келмейді, өйткені біздің жоғарыдағы ой-өрісіміз тек қана діннің гносеологиялық (танымдық) түп-тамырын ғана қамтыды. Ал оның өзін тереңірек қарар болсақ, «ұлы мәртебелі Табиғат» қаншама ішкі сырларын әлі де болса құлша сақтап, адамдарды адастыруда...

Ал енді діннің әлеуметтік түп-тамырына келер болсақ, дүниедегі зұлымдықтың салмағы ең болмаса бір граммға кеміді ме екен?!! Хиросима мен Нагасаки, Бухенвальд трагедиясынан өткен адамзатқа мұндай сұрақты қоюдың өзі артығырақ болар.

Енді діннін психологиялық түп-тамырын сараптасақ, біз жағдайдың бұрынғы дәуірлермен салыстырғанда өрши түскенін байқаймыз. Егер бұрын өлім мәселесі жеке адам толғанысының шеңберінен шықпаса, - қандай қантөгісті соғыс, я болмаса, эпидемия, жер сілкіну, топан-су болса да, бірде-бір адам бүкіл адамзат тарихының әрі қарай жалғаса береріне ешқандай күмән келтірмеген болса, - XX ғ. екінші жартысында ондай күдік пайда болып, өрши түсті (ядролық соғыстың салдарынан бүкіл жер бетіндегі тіршіліктің кұрып кету мүмкіндігі, сездірмей жақындап келе жатқан экологиялың апаттың үрейі т.с.с.).

Міне, жоғарыдағы көрсетілген және басқа да жүздеген себептер XX ғасырдағы діннің әрі қарай етек жайып өсуіне, олай болса, діни философияның да қоғамдық санадағы алатын үлесінің молаюына әкеліп жеткізгені - дәлелдеуді талап етпейтін қағидалар. Олай болса, қазіргі дүниежүзілік діндердегі қалыптасқан ахуал, діни философиядағы жаңа ойлар мен тебіреністер зерттеліп, оқылуы керек.

XX ғ. христиандық философия

XX ғ. христиандық философия әлеуметтік зұлымдықтың негізгі үш себептерін көрсетіп, оларды кінәлайды. Біріншіден, ол -жаратылыстану ғылымдарында қалыптасқан «әлем дегеніміз - өз негізінде өмір сүріп жатқан болмыс» деген қағида. Екіншіден, либерализм ұрандарының негізінде қалыптасып ағарған, Құдайдан бас тартқан мемлекет. Үшіншіден, коммунизм (бұрынғы Кеңес Одағы мен басқа социалистік елдер) бүкіл байлықты мемлекеттің қолына өткізіп, қарапайым адамдарды сол мемлекеттің құлына айналдырса, капитализм (Батыс елдері) негізгі жұмысшы халықты тауарға, яғни затқа айналдырады. Жекеменшікке деген адамның құқы - табиғаттың заңы, адам жекеменшікке жету үшін жұмыс істейді, міне, осы түрғыдан христиандық философия әсіресе, коммунизм идеясын қатты сынға алады.

Христиандық философияның негізгі мәселесі - ол болмысты тану болып есептеледі. Е.Жильсон оны былайша тұжырымдайды: «егер екі философ болмысты түсінуде екі жақта болса, онда барлық жағынан да олар бір-біріне қарама-қарсы.

Бұл философия «болмыс» (esse) және «дүниедегі бар», өмір сүріп жатқанды (ens) бір-бірінен айырады. Болмыс категориясы тек қана мәңгі, абсолютті, құдіретті өмір сүріп жатқан Құдаймен теңелсе, нақты бұл дүниеде өмір сүріп жатқан заттар - жаратылған, өтпелі, олардың болмысқа тек қатысы ғана бар, яғни уақытша келген.

Нақтылы дүниеге келген заттардың «өмір сүруі» (existentia) мен мән-мағынасы (essentia) бар. Олар бір-бірімен қосылып, сонымен қатар бөлініп жатады. Бұл дүниеде өмір сүру, яғни болмысқа қатысты болу дегеніміз - жаратылғандықтың белгісі. Екінші жағынан, мән-мағынаға ие болу дегеніміз — нақтылы, белгілі зат болумен тең, олай болса, ол әрқашанда шектелген, өтпелі, ол - жалпы болмыс емес, тек қана нақтылы болмыс. Жақ Маритеннің айтуына қарағанда, әрбір болмыс өмір сүру мен мәнділіктен түрады. «Мәнділік бұл зат не деген сұраққа жауап берсе, мысалы, тас, «өмір сүрудің» қоятын сұрағы тіпті басқаша: Ол бар ма, яғни дәл қазір өмір сүріп жатыр ма, әлде жоқ па? Олай болса, Бұл дүние кездейсоқ оның шеңберінде әрбір заттың болуы да, болмауы да мүмкін. Нақтылы дүние тәуелді, өз-өзіне жеткіліксіз, тек қана Құдай толыққанды кемеліне келген болмыспен тең», - деп қорытады өзінің ойын Ж.Маритен.

Адам дене мен рухтан тұрады. Ол өзінің материалдық қажеттіктерін мемлекеттің шеңберінде әлеуметтік пенде ретінде өтесе, тұлға ретінде ол Құдайға тәуелді. Сондықтан бұл философия адамның материалдық мәселелерге (бір жағынан, жетіспеушілікке, екінші жағынан, оның көптігіне) көп көңіл бөлгенін жаратпайды. Өйткені адам - зат емес, ол тұлға. Олай болса, жердегі тәртіп рухқа тәуелді болуы қажет. Адамның жеке өмірі өзінің шеңберінде жабылып қалмай, басқа адамдарға ашық болуы керек.

Христиандық философияның негізгі мәселелерінің бірі сенім мен білімнінарақатынасы. Бұл мәселенің діни шешімін алғаш рет Орта ғасырда Ф.Аквинский тапқан болатын. XX ғ. діни философия осы шешімді Бұлжытпай орындап, қадағалап отыруға тырысады. Ол шешім, білімге қарағанда, сенімнің басымдылығы.Діни сенім мен ақыл-ой арқылы дүниетану - бір-біріне қарсы емес, бірін-бірі ығыстырмайды, керісінше, бірін-бірі толықтырады, олар бір өзенге құлтын екі бұлақ сияқты. Сенімнің түпкі қайнар көзі -Құдайдың адамға берген аяны, оның ақиқаттығына еш күмән келтіруге болмайды. Ақыл-ой арқылы дүниетану - жаратылған пенде -адамға берілген үлкен сый. Бірақ қайсыбір адам шектелген, соңы бар пенде болғандықтан, оның білім-тануы да сол сияқты, ол бәрін біле алмайды. Олай болса, ақыл-оймен табылған білімді әрқашан құдіретті түрде берілген сенім ақиқаттарымен салыстырып, бақылап отыруымыз қажет. Олардың ойынша, ол, әсіресе XX ғ. ғылыми-техникалық революцияның жетістіктерін сараптау үшін аса қажет.

Осы тұрғыдан олар XX ғ. ашылған ұлы ғылыми жаңалықтарды Библияның негізгі қағидаларымен салыстырып, олардың «ақиқаттығына» баға береді. Мысалы, XX ғ. екінші жартысында астрофизика саласында ашылған біз өмір сүріп жатқан Дүниенің пайда болуы мен жасы жөніндегі «үлкен жарылыс»теориясын алайық. Алғашында материя «сингулярлық», яғни орасанзор қысымның негізінде «нүктелік» жағдайда өмір сүрген. Ал оның өзі 13 млрд. жыл бұрын «үлкен жарылысты» тудырып, біздің галактикадағы жүлдыздар жүйесінің қалыптасуына әкелді (Құс жолы). Жарылыстың күші сондай орасан зор болғандықтан, осы уақытқа дейін жұлдыздар бір-бірінен алыстап, кеңістікте ұшып барады. Оны астрофизиктер: «Бір-бірінен қашып бара жатқан галактика», -дейді- бұл теорияны қарапайым адамның санасына енгізу өте қиын, өйткені нүктеден,практикалық түрде, жоқтанбіздің галактика сияқты орасан зор Дүние пайда болды.Ойлап қараңызшы: күннің ішіне 1 млн. жуық жер сияқты планеталар сыйып кетуі мүмкін. Ал күн - қарапайым орташа жүлдыз. Ал олардың саны тек біздің галактикада ғана 200 млрд. артық!!! Осының бәрі «нүктеден» пайда болды!!

Христиандық философияның бұл ғылыми жаңалыққа берген бағасына келер болсақ, олар бұл ашылған жаңалық Құдайдың «жоқтан» бар Дүниеніжаратқаны жөніндегі діни қағиданы ғылымитүрде дәлелдейді деген пікір туындайды. Олай болса, бұл теорияның ақиқаттығына күмән келтіруге болмайды.Екінші мысал ретінде биология саласында ашылған тіршілікті клональды түрде, яғни жыныстық жолдан тыс жарату мүмкіндігін келтіруге болады. Биологтардың айтуына қарағанда, тірі организмнің әрбір клеткасында организмнің бүкіл «генетикалық қоды» жазылған. Олай болса, белгілі бір клеткадан жасанды жағдай тудырып, дәл сол организм сияқты жаңа тіршілікті дүниеге әкелуге болады!! Әрине, бұл - ғылым саласында ашылған ғажап жаңалық. XX ғасырдың аяғында ағылшын ғалымдары клеткадан «Долли» деп ат қойған қойды да тудырып, өсірді.

Христиандық философияға келер болсақ, бұл жаңалық та ақиқатты деген пікірге келеді. Өйткені Құдайдың өзі алғашқы «клональды экспериментті» жасады: Адамның бір қабырғасын жұлып алып, одан Еваны тудырды. Әрине, мүндай «аргумент» бізді күлдіртуі мүмкін. Әңгіме осы философияның ғылыми жетістіктерін өз ішіне кіргізіп, заман ағымына сай келуге тырысуында болса керек.

Шындығында, христиандық философияның қойған мәселесі өте өзекті, бірақ оны сәл өзгертсек, онда ол адамның дүниетанумүмкіндігі моральдық сананың бақылауындаболып, бүкіл адам-заттық құндылықтардың шеңберінде даму қажеттігіне келіп тіреледі. XX ғ., бір жағынан, ақыл-ой арқылы дүниетанып, оны қайта өзгертудің орасанзор мүмкіндіктерін ғана көрсетіп қоймай, сонымен қатар «ғылыми өркөкіректіктен» сақ болу қажеттігін көрсетті. Ғалымдар ашқан жаңалықтарын дереу дүниеге енгізіп, адамзат пайдасына жаратуға тырысады. Бірақ ол жаңалық бізге пайдасымен бірге, көп ойламаған теріс салдарын өмірге әкеліп қоғам алдында неше түрлі жаңа қауіптерді тудырады. Адамзат алдындағы көп экологиялық мәселелердін пайда болуының терең себептерінің бірі, міне, осында.

XX ғ. христиандық философия туғызған ірі тұлғаның бірі -Льер Теярде Шарден (1881-1955 жж.)Негізгі еңбегі «Адам құбылысы»деп аталады.

Діни философтың қойған негізгі мәселесі: «Адам Құдайдың жаратқан Дүниесінің қонағы ма, я болмаса сол жүріп жатқан жаратылысқа өз үлесін қосып, оны әрі қарай дамыта ма? Егерде бұл дүние дайын күйінде адамға берілсе, онда адамға тек қана оның ғажаптығына таңғалып, оған табынудан басқа еш нәрсе қалмайды. Ал егерде дүниенің басы да, аяғы да болмай, бірақ ол өне бойы жаңару, өзгеру (эволюция) үстінде болса, онда адамның бұл дүниеге келуінің негізгі мақсаты - оны әрі қарай дамытып, көркейтіп, өзгертуінде болса керек», - деп қорытады П. Т. де Шарден.

Өзінің философиясында ойшыл материализм мен идеализмнің біржақтылығын сынап, шынына келгенде, дүниенің сыртқы материалдық және ішкі психиқалың рухани жақтары болуы қажет деген пікірге келеді. Егер дүниенің алғышарты ретіндегі рухани қосындысы болмаса, онда жалғыз материядан тұратын әлемде адам пайда болмас еді.

П.Т. де Шарденнің ойынша, ғарыштың өмір сүруі мен әрі қарай өрлеуінің негізінде екі энергияның (күш-қуаттың) тікелей қатысы бар. Олар - тангенциалдық,яғни физиқалық күш-қуат және радиалдық,яғни психикалық, рухтық. Егер тангенциалдық күш дүниенің элементтерін бір-біріне тартып, оның біртұтастығын қамтамасыз етіп отырса, радиалдық энергия оларды алғажәне жоғарыға, күрделенугеәкеледі.

Дүниенің тарихи дамып, күрделенуі, негізінен, үш ғарыштын өткен сатыларына байланысты. Олар: өмір алды; өмір; ой.

Бірінші - «өмір алды» сатысында галактиканың қалыптасуы мен оның химиялық күрделенуі басталады. Жер бетіндегі жылы неше түрлі минералдар мен түздар еріген суларда күн сәулесінің энергиясы арқылы неше түрлі күрделі химиялық қосындылар пайда болып, ақырында, өмірдің алғашқы тұрпайы микро түрлері дүниеге келеді.

Екінші - өмір сатысында жер бетінде тіршіліктің миллиондаған түрлері дүниеге келіп, биосфера қалыптасады, оның ең әсем күлі - адам дүниеге келеді.

Үшінші — ой сатысында адамның қалыптасуы мен дамуы басталып, бүгінгі күнге дейін жетеді. П.Т. де Шарденнің ойынша, қазір біріккен адамзаттың қалыптасуы жүріп жатыр. Адамзатпен бірге жер бетінде жаңа қабат - ноосфера,яғни ақыл-ой қабатықалыптасып жатыр. Адамзаттың әлеуметтік өрлеуі - материя мен тірі табиғаттың өрлеуі, күрделенуі, дамуының жалғасы. Дүние біздің көз алдымызда әрі қарай дамып, жаратылу үстінде,қазіргі уақытта оның негізгі кілті - адамның қолында. Өйткені адам саналы түрде эволюция процесіне қатысуда. Материяны қайта құрып, өзгерту жолында адам шығармашылық деңгейіне көтеріліп, өзінің кім екенін дүниеге көрсетеді.

Осы тұрғыдан П.Т. де Шарден кейбір христиан дініндегі моральдық қағидаларды. Әсіресе енжарлың, мойынсұнушылықты сынға алады. Адам өмірге белсенді түрде қатысуы керек, яғни оның өмірдегі негізгі мақсат-мұраты - жасампазды еңбекдәржесіне көтерілу болмақ. «Жақсы христианин дүниенің жаратылу процесіне белсенді қатысады, цивилизациялық ағымның белсенді мүшесіне айналады». Жамандық - енжарлық, жақсылық - белсенділік.

Сонымен бірге П.Т. де Шарден ұжымдық өмір сүруге шақырады. Жалғыздықтағы адам рухани жетіле алмайды. «Менің» жетілуім ұжымдық сана арқылы ғана жүрмек.

Қазіргі қоғамдағы дағдарыс - өрлеудің дағдарысы. Адамзат дүниенің әрі қарай өрлеуінің негізгі күшіне айналғанын сезінеді, екінші жағынан, осы сезімнен қорқып, оған күмәндана бастайды. Ал осы ізгілікті істі әрі қарай жалғастыру үшін, адамзатқа белгілі бір рухани тірек қажет. Ол тек «өмірден де жоғары»құдіретті күш болуын талап етеді. Ол адамзаттың алдында әрқашанда шамшырақтай жанып тұруы керек. Ол оны аспандағы ең күшті жарқыраған жұлдызға теңеп, оған «Омега»нүктесі деген ат қояды.

Ойшылдың ойынша, Омега - кеңістік пен уақыт шеңберінен тыс, дүниенің алдында тұрып, өзінің психикалық радиалдық энергиясы арқылы бүкіл өмір сүріп жатқанның бәріне де өз әсерін тигізіп жатқан кұдіретті күш. Ол күш, негізінен алғанда, сүйіспеншілік,ал оның ең кішкентай ұрығы - ол молекуланың ішке тарту күші. Сонымен П.Т. де Шарденнің Омегасы христиан дінінің Құдайына ұқсамайды, ол - таза рух, сананың жиынтығы, сонымен қатар дүниенің әрі қарай дамып, күрделенуінің негізгі себебі.

П.Т. де Шарденнің философиясы XX ғ. адамзат ой-өрісіне өзінің зор ықпалын тигізді. Оның себептерінің бірі - ғылынның жетістіктеріне сүйене отырып, дүниенің дамуы жөніндегі біртұтас ілімді тудыру қажеттігін көрсеткенінде болса керек. Екіншідең оның адамзатты жасампаздық еңбекке, соның негізінде жер бетінде ноосфераны тудыруға шақырған шабытты ойлары да кеп адамдарға өзінің зор әсерін тигізді. Үшіншіден, оның адамға деген зор сенімі гуманизм мен өрлеудің бір-бірімен байланысты екенін көрсеткені де бүгінгі дағдарыстағы адамзатқа шынайы сабақ болды. Ал енді осы XX ғ. тудырған орасанзор қайшылықтар мен тебіреністер қазіргі Шығыс философиясында қалай шешіледі? Енді осы сұраққа жауап беруге тырысайық.

XX ғасырдағы Шығыс діни философиясы

XX ғ. ғылыми-техникалың революция, соның негізінде пайда болған орасан-зор өндіргіш күштер, мемлекеттер арасындағы экономиқалық, мәдени, саяси қатынастардың күрт өсуі Шығыс елдерінің ахуалын «батыстандыра» бастады. Шығыс елдері заманның қойған талабына сәйкес келетін жауаптар іздей бастайды. Бір жағынан, әрине, олар өздерінің өндіргіш күштерін Батыстың дамыған елдеріндегідей қылып дамытып, халықтарының өмір суру деңгейін өсіргілері келеді. Екінші жағынан, Батыстың елдеріндегі рухани тоқыраушылық оларды үрейлендіріп, мыңдаған жылдардағы жиналған мәдениет құндылықтарына, өмір салтына, әдет-ғұрпына соққы тигізе ме деген алаңдаушылықты тудырады.

Сонымен, бір жағынан, сыртқы ықпал, екінші жағынан, ұлттық-мәдени мұраны сақтап қалу мәселесі Шығыс елдеріндегі рухани өмірде, негізінен, үш ағымды тудырды.

1. Кертартпаағымдағы күштер (регрессизм) ұлттық рухани-мәдени құндылықтарды сақтап қалу қажет, Батыстан келгеннің бәрі - шайтандық нәрселер деген пікір айтады. Батыстың ықпалына қарсы тұратын ең күшті құрал - ол дін. Сондықтан Ислам діні тараған біршама Шығыс елдерінде «діни фундаментализм» (ірге-тастық) кең етек алып, онда неше түрлі экстремистік саяси қозғалыстар қоғам өмірінде кең орын алып отырғаны бүгінгі таңда құпия нәрсе емес. Жалпы алғанда, оның түп-тамырын Батыс жолымен қоғамды модернизациялауға (жаңартуға) бағытталған саясаттан шығатын қайшылықтардың нәтижесі деп байланыстырсақ та болады.

Бұл бағыттағы ойшылдардың ойынша, «тағдыр - алдын ала анықталған», әлеуметтік өрлеу дегеніміз - жалған, алдайтын нәрсе. Адамның негізгі мақсаты - әлеуметтік дамудың биік сатысына көтерілу емес, қарманы (туа біткен тағдырды) тазартып, келесі түп келгенде бұрынғыдан жоғарырақ, таза рухқа ие болу. Осындай көзқарастарды тарататын саяси-діни ұйымдар «Джан-Сингх», «РСС» (Индияда), Джамағаат -и- ислами (Пәкістан, Ауғанстанда) т.с.с. Бұлардың бәрі де дінді «таза ұстауға», тек қана құранның негізінде өмір сүруге шақырады, «Құран - біздің конституция» деген ұран көтереді. Олардың ойынша, мемлекетті Имам(қоғамның діни басшысы) шариғаттыңнегізінде басқаруы керек, ал барлық қайшылықтарды шешетін діни сотшы - қадиболуы қа-жет. Жер бетіндегі бүкіл халықтардың арманы - теңдік пен әділеттілік тек қана саясат пен дін бір-біріне қосылғанда ғана келеді.

2. «Батысшылар»ағымындағы (вестернизм)күштердің ойынша, ұлттық құндылықтар дегеніміз - артта қалушылықтың, надандықтың, ыдыраудың символдары. Сондықтан тезірек Батыс құндылықтарын өмірге енгізіп, қабылдау қажет. Сонда ғана, Шығыс елдері дәуірдің қойған талаптарына сай келіп, «жалпыадамзат цивилизациясына» қосылады. Ал соңғыны олар Батыстың жетістік-терімен теңестіреді.

Ал дін мәселесіне келер болсақ, олар оны «әр адамның ар-ұжданының ісі, таңдауы» деген пікірде. Қазіргі уақытта дін мемлекеттен бөлінуі керек. Білім беру саласында жастарға «ағарған тәлім-тәрбие беру қажет». Осының негізінде қазіргі ғылым мен техниқаның жетістіктерін игеріп, өмірде кеңінен қолдануға мүмкіндік алуымыз керек деген пікірді таратылады.

3. «Прогрессистер»ағымындағы ойшылдар Шығыс елдері бұрынғыдай өмір сүре алмайтынына көздері жетіп, өзгеріс, жаңару, реформалардықолдайды. Ол үшін Батыс қоғамында пайда болған көп жетістіктер кеңінен таратылып,қолданылуы қажет. Ол әсіресе экономика саласында керек-ақ. Бірақ, сонымен қатар ұлттық рухани құндылықтар жаңа өмірге бейімделіп сақталуықажет. Олай болса, оларды бір-бірімен ұштастырукерек. Сонымен қатар, олардың ойынша, діни құндылықтарды жана өмірге сай етіп өзгерту қажет. Құдайға арнап құрбандық шалудан бас тартып, оны тек сүйіспеншіліктің негізінде сыйлау қажеттігін көрсеткілері келеді. Қазіргі өмірдің ритміне 5 реттей намаз оқу салты да сай келмейді. Араб тілін меңгермеген көп елдерде халық Құранның мазмұнын біле бермейді, сондықтан бұл құжат басқа тілдерге аударылып, намаз халықтардың өз тілінде өтуі қажет т.с.с.

Шығыс елдеріндегі мыңдаған жылдар ішіндегі философия саласындағы қалыптасқан дәстүр - ол сенім шеңберіндегі ойлау мен тебірену.Сондықтан Шығыс философиясын діннен бөліп алып қарау тіпті мүмкін емес.

Енді Шығыс елдеріндегі діни-рухани ахуалға келер болсақ онда «Құдай ашылған» діндермен қатар (Христиандық, Ислам) «Құдайды ашпаған» діндер де бар (Конфуциандық, даосизм буддизм). Бірінші діндерге келер болсақ, ондағы Құдай трансцедентті, абсолютті, кеңістік пен уақыттың шеңберінен ары жатқан мәңгілікті. Ол адамзатқа өзінің «сөзімен»ашылады.

Екінші діннің түрлеріне келер болсақ, ондағы Құдай - дүниенің рухани алғышарты болғанымен, бірақ ол тұлға емес. Құдай -болмыстыңең биіксатысы, ол табиғаттан бөлінбеген, бірақ Ол ұғымның тозағына тұспейді, Оны сөзбен жеткізе алмаймыз. Мұндай жағдай Құдай жөніндегі арнаулы ілімді (теологияны) талап етпейді. Сонымен қатар Табиғатқа деген табыну сезімін тудырып, оны қайта өзгертуге бағытталған іс-әрекеттерді теріске шығарады. Егер христиандық дін Құдай өзі жаратқан жетілмеген табиғатты тарту ретінде адамға беріп, оны танып-біліп, қайта өзгерту, өз мүддесіне жарату, оған өз билігін жүргізу құқын берген болса, «Құдай ашылмаған» діндерде Табиғатқа адам өз билігін жүргізе алмайды, оған табыну қайсыбір үстемдікті теріске шығарады, адам табиғатқа тиіспей, тек қана өз-өзін ғана өзгертіп, өне бойы жетілу үстінде болуы керек.

XX ғ. аяғына қарай дүниедегі ең жас дін - исламның рухани ықпалында өмір сүріп жатқан елдерде діни сананың күрт өсуі байқалады. Оның негізгі себебі осы діннің ерекшелігінде жатса керек. Ислам - тек қана адамның жан дүниесін баурайтын дін ғана емес, сонымен қатар ол қоғам болмысының әлеуметтік, саяси, құқтықсалаларын да бақылауғаалып отырады. Мысалы, Аятолла Хомейни (Иран революциясының көсемі) өзінің «Исламдық басқару» деген еңбегінде «Исламдық құқтық мемлекеттің» қазіргі Еуропа елдеріндегі құқтық мемлекеттерден артықшылығын Құран арқылы көрсеткісі келеді. Оның ойынша, Еуропа елдерінде заңдарды шығаратын арнаулы мекемелер, заңгерлер, депутаттар т.с.с. бар. «Олардың қол астынан шығатын заңдар әрқашанда жетілмеген, кемеліне келмеген, өйткені әртүрлі әлеуметтік топтар өздерінін мүдделерін қорғау жолында заң қабылдайтын мекемелерге өздерінің ықпалын тигізіп, заңның бұрмалануына әкеледі. Сондықтан ол елдегі заңдар оқтын-оқтын қайта қаралып, өзгертіліп отырады. Ал ислам елдеріне келер болсақ, онда қоғамдық қатынастар шариғаттың негізінде ретке келтіріледі. Шариғаттың заңдарын адам жасаған емес. Олар Мұхаммед пайғамбарға Алланың берген аяты, сондықтан ол кемеліне келген, жетілген, барлық адамдар сыйлайтын, бұлжытпай орындайтын нормалары», - деп қорытады А.Хомейни Міне, осындай ғасырлар бойы шариғаттын негізінде қалыптасқан ислам елдеріндегі қоғамдық сана модернизация барысындағы біршама өзгерістерді қабылдай алмайды, өйткені олар шариғаттың көп нормаларына қайшы келеді. Олай болса, «діни фундаментализмнің» терең түп-тамырын біз осы тұрғыдан тұсінуіміз қажет.Ал енді XX ғ. ислам ойшылдарына келер болсақ, олардың қозғаған негізгі мәселелері - ол ислам цивилизациясының ерекшеліктері мен ислам дініндегі адам жөніндегі қағидалар.Мысалы, Иран философы Сеид Хусейн Насрислам цивилизациясының символы ретінде өзеннің ағысы емес, Қағбадағы алты қырлы тасты көрсетеді. Яғни ислам қоғамы өне бойы өзгерісте емес, ол тұрақты да бір қалыпты. Алайда Батыста тараған «исламның тұрақтылығы іріп-шірумен тең» деген пікірге ол үзілді-кесілді қарсы шығады.

Екінші ерекшелік - Құдай, Ғарыш және адамның бірлігі мен өзара байланысын мойындау болып табылады. Оның үлгісі ретінде табиғаттағы заттардың бірлігі мен өзара байланысын алуға болады.

Үшінші ерекшелік — исламның тазалығы, Мүхаммед пайғамбардың аяндарының қатаң сақталуы.

Соңғы өте маңызды ерекшелік - исламның «Алладан басқа Құдай жоқ, Мұхаммед оның пайғамбары» деген өзекті қағидасы.

Исламның негізгі қағидаларына тоқтала келе, С.Х.Наср Құран дегеніміз - сөзбен, символдармен берілген табиғаттың сыры», - деген пікірге келеді.

Адам мәселесін талдай келе, өзінің «Білім және киелілік» деген еңбегінде С.Х.Наср «архирейлік»және «прометейлік»адамдарды бір-бірімен салыстырады. Архирейлік адам - жер мен аспан арасындағы көпір, ол Құдай алдында жердегі істеріне жауап беруге тиісті. Ол кеңістік пен уақыттың шеңберінде шектелгенмен, Негізінен алғанда, құдіретті рухани күш.

Ал прометейлік адамға келер болсақ, ол - жердегі дүниенін туындысы, оның негізгі қамы—Құдайды ұмыт қылу. Киелілік сезімді жоғалтып, ол өз табиғатының ындынының кұлына айналады. Ол - өз қажеттіктерін өтеймін деп табиғатты ойрандатады, ең жоғарғы қазіргі технологиялар оның тәкаппарлығын әрі қарай өсіреді. Прометейлік адам тарихи Қайта өрлеу заманында дүниеге келеді. Оқтын-оқтын ол өз өміріне қанағаттанбай, киелілікті аңсайды, бірақ оның бүрмаланған табиғаты оған оны жеткізе алмайды. «Сондықтан Батыс елдеріндегі ішімдіктің, нашақорлықтың т.с.с дінге келгенде бұрынғыдан жоғарырақ, таза рухқа ие болу. Осындай көзқарастарды тарататын саяси-діни ұйымдар «Джан-Сингх», «РСС» (Индияда), Джамағаат -и- ислами (Пәкістан, Ауғанс-танда) т.с.с. Бұлардың бәрі де дінді «таза ұстауға», тек қана құранның негізінде өмір сүруге шақырады, «Қүран - біздің конституция» деген ұран көтереді. Олардың ойынша, мемлекетті Имам(қоғамның діни басшысы) шариғаттыңнегізінде басқаруы керек, ал барлық қайшылықтарды шешетін діни сотшы - қадиболуы қажет. Жер бетіндегі бүкіл халықтардың арманы - теңдік пен әділеттілік тек қана саясат пен дін бір-біріне қосылғанда ғана келеді.

2. «Батысшылар»ағымындағы (вестернизм)күштердің ойынша, ұлттық құндылықтар дегеніміз - артта қалушылықтың, надандықтың, ыдыраудың символдары. Сондықтан тезірек Батыс құндылықтарын өмірге енгізіп, қабылдау қажет. Сонда ғана, Шығыс елдері дәуірдің қойған талаптарына сай келіп, «жалпы адамзат цивилизациясына» қосылады. Ал соңғыны олар Батыстың жетістіктерімен теңестіреді.

Ал дін мәселесіне келер болсақ, олар оны «әр адамның ар-ұжданының ісі, таңдауы» деген пікірде. Қазіргі уақытта дін мемлекеттен бөлінуі керек. Білім беру саласында жастарға «ағарған тәлім-тәрбие беру қажет». Осының негізінде қазіргі ғылым мен техниканың жетістіктерін игеріп, өмірде кеңінен қолдануға мүмкіндік алуымыз керек деген пікірді таратылады.

3. «Прогрессистер»ағымындағы ойшылдар Шығыс елдері бұрынғыдай өмір сүре алмайтынына көздері жетіп, өзгеріс, жаңару, реформалардықолдайды. Ол үшін Батыс қоғамында пайда болған көп жетістіктер кеңінен таратылып,қолданылуы қажет. Ол әсіресе экономика саласында керек-ақ. Бірақ, сонымен катар ұлттық рухани құндылықтар жаңа өмірге бейімделіп сақталуықажет. Олай болса, оларды бір-бірімен ұштастырукерек. Сонымен қатар, олардың ойынша, діни құндылықтарды жана өмірге сай етіп өзгерту қажет. Құдайға арнап құрбандық шалудан бас тартып, оны тек сүйіспеншіліктің негізінде сыйлау қажеттігін көрсеткілері келеді. Қазіргі өмірдің ритміне 5 реттей намаз оқу салты да сай келмейді. Араб тілін меңгермеген көп елдерде халық Құранның мазмұнын біле бермейді, сондықтан бұл құжат басқа тілдерге аударылып, намаз халықтардың өз тілінде өтуі кажет т.с.с.

Шығыс елдеріндегі мыңдаған жылдар ішіндегі философия саласындағы қалыптасқан дәстүр - ол сенім шеңберіндегі ойлау мен тебірену.Сондыктан Шығыс философиясын діннен бөліп алып Қарау тіпті мүмкін емес.

Енді Шығыс елдеріндегі діни-рухани ахуалға келер болсақ онда «Құдай ашылған» діндермен қатар (Христиандық, Ислам) «Құдайды ашпаған» діндер де бар (Конфуциандық, даосизм буддизм). Бірінші діндерге келер болсақ, ондағы Құдай транс-цедентті, абсолютті, кеңістік пен уақыттың шеңберінен ары жатқаң мәңгілікті. Ол адамзатқа өзінің «сөзімен»ашылады.

Екінші діннің түрлеріне келер болсақ, ондағы Құдай - дүниенің рухани алғышарты болғанымен, бірақ ол тұлға емес. Құдай -болмыстыңең биіксатысы, ол табиғаттан бөлінбеген, бірақ Ол ұғымның тозағына түспейді, Оны сөзбен жеткізе алмаймыз. Мұндай жағдай Құдай жөніндегі арнаулы ілімді (теологияны) талап етпейді. Сонымен қатар Табиғатқа деген табыну сезімін тудырып, оны қайта өзгертуге бағытталған іс-әрекеттерді теріске шығарады. Егер христиандық дін Құдай өзі жаратқан жетілмеген табиғатты тарту ретінде адамға беріп, оны танып-біліп, қайта өзгерту, өз мүддесіне жарату, оған өз билігін жүргізу құқын берген болса, «Құдай ашылмаған» діндерде Табиғатқа адам өз билігін жүргізе алмайды, оған табыну кайсыбір үстемдікті теріске шығарады, адам табиғатқа тиіспей, тек қана өз-өзін ғана өзгертіп, өне бойы жетілу үстінде болуы керек.

Міне, осындай ғасырлар бойы шариғаттын негізінде қалыптасқан ислам елдеріндегі қоғамдық сана модернизация барысындағы біршама өзгерістерді қабылдай алмайды, өйткені олар щариғаттың көп нормаларына қайшы келеді. Олай болса, «діни фундаментализмнің» терең түптамырын біз осы тұрғыдан түсінуіміз қажет.

Ал енді XX ғ. ислам ойшылдарына келер болсак, олардың қозғаған негізгі мәселелері - ол ислам цивилизациясының ерекшеліктері мен ислам дініндегі адам жөніндегі қағидалар.

Мысалы, Иран философы Сеид Хусейн Насрислам цивилизациясының символы ретінде өзеннің ағысы емес, Кағбадағы алты қырлы тасты көрсетеді. Яғни ислам қоғамы өне бойы өзгерісте емес, ол тұрақты да бір қалыпты. Алайда Батыста тараған «исламның тұрақтылығы іріп-шірумен тең» деген пікірге ол үзілді-кесілді қарсы шығады.

Үшінші ерекшелік — исламның тазалығы, Мүхаммед пайғамбардың аяндарының қатаң сақталуы.

Соңғы өте маңыздтаң сақталуы.

Исламның негізгі қағидаларына тоқтала келе, С.Х.Наср Құран дегеніміз - сөзбен, символдармен берілген табиғаттың сыры», - де-ген пікірге келеді.

Адам мәселесін талдай келе, өзінің «Білім жэне киелілік» деген еңбегінде С.Х.Наср «архирейлік»және «прометейлік»адамдарды бір-бірімен салыстырады. Архирейлік адам - жер мен аспан арасындағы көпір, ол Құдай алдында жердегі істеріне жауап беруге тиісті. Ол кеңістік пен уақыттың шеңберінде шектелгенмен, Негізінен алғанда, құдіретті рухани күш.

Ал прометейлік адамға келер болсак, ол - жердегі дүниенін туындысы, оның негізгі қамы - Құдайды ұмыт қылу. Киелілік сезімді жоғалтып, ол өз табиғатының ындынының құлына айналады. Ол - өз қажеттіктерін өтеймін деп табиғатты ойрандатады, ең жоғарғы қазіргі технологиялар оның тәкаппарлығын әрі қарай өсіреді. Прометейлік адам тарихи Қайта өрлеу заманында дүниеге келеді. Оқтын-оқтын ол өз өміріне канағаттанбай, киелілікті аңсайды, бірақ оның бұрмаланған табиғаты оған оны жеткізе алмайды. «сондықтан Батыс елдеріндегі ішімдіктің, нашақорлыктың т.с.с.теріс нәрселердің түптамыры осы киелілікті жоғалтудан пайда болды», - деген пікірге келеді С.Х.Наср. Ф.Ницшенің «Құдай өлді» дегені ол прометейлік адамның рухани өлімін көрсетеді.

Екінші Иран философы Али Шари-ати:«Ислам бірінші болып халықтың тарихтағы, қоғам өміріндегі шешуші рөлін көрсетті», — деген пікірге келеді.

Ал енді оның адам мәселесіне деген көзқарасына келер болсақ, біріншіден, адам табиғат пен табиғаттан жоғары пенделерге қарағанда бірінші орын алады, өйткені:

оның өзіндік санасы мен ізгілігі бар;

екіншіден, оның өзіндік дербес ырқы, еркі мен таңдауы бар; үшіншіден, ол саналы пенде, ол — оның ең құнды касиеті; төртіншіден, ол - жасампаз пенде; бесіншіден, адам идеалға табынады;

алтыншыдан, адам - моральдық ар-ұжданы бар пенде. Бірақ тек қана өзінің Құдайға деген махаббатының арқасында ол өзінің биік дәрежесі мен жетілуіне мүмкіндік алады, яғни адам идеалдық дәрежеге көтеріледі.

А.Шари-Атидің ойынша, идеалды адамның үш жағы бар. Олар: ақиқат, ізгілік, әсемдік, басқаша сөзбен айтканда - дүниетану, этика, өнер. «Құдайдың ырқының негізінде адам табиғат жұмағынан, өзін оятатын шөлге түсті», — деп қорытады ойшыл.