Тарих философиясы
Тарих мәселелерін Фихте идеалистік мақсатқа лайықтылык, жолмен шешеді. Абсолюттік «Мен» (Үлкен Мен) - тарихи дамудың қайнар көзі, аныктамасы жэне мақсат мұраты. Тарих дегеніміз - ол дүниежүзілік зерденің қалыптасып, күрделеніп шексіз алға ұмтылуы. Әрине, ол жеке адамдардың іс-әрекеттері мен шығармашылың шабыты арқылы жүзеге асады.
Фихтенің ойынша, тарих алға қарай жылжыған сайын, адамның еріктігінің де өрісі кеңейе береді. Адамдар өзінің алдына қойған мақсат-мүраттарын іске асыру жолында табиғатпен (Мен емес) күрделі қарым-қатынасқа түсіп, оның қойған қиын кедергілерін жеңіп, белестерінен өтеді. Олай болса, еріктік өрісінің кеңеюі білімнің өсуімен тығыз байланысты. «Еріктіктің болмысы өзінің ішкі бітімі мен мәні тұрғысынан алып қарағанда білімге тең», - деген пікірді Фихте басым айтады. Қоғам өміріндегі адамның өз дарындарын шексіз жетілдіруге қарай ұмтылысы - тарихтың өзегін құрайды. Ал осы ұмтылысқа жасалатын сыртқы құрал — ол мемлекет пен құқ.
Мемлекет пем құқ мәселелері
Фихтенің ойынша, адам әрқашанда әлеуметтік пенде ретінде ғана өмір сүре алады. Олай болса, адамдардың қарым-қатынасын ретке келтіріп отыратын заңдар әрқашанда қоғамға қажет. Осы себепті, Фихте адамзат тарихындағы табиғи, иә болмаса мемлекетке дейінгі сатыны толығынан теріске шығарады. Мемлекет әрқашанда дүниежүзілік тарихта болған.
Бірақ, соған қарамастан, мемлекет адамдардан жоғары тұрған мақсат-мұрат емес, ол - тек қана қоғамды ұйымдастырудың, адамдардың қауіпсіздігін қамтамасыз ететін, ғылым мен білімді, өндірісті ұйымдастыратын құрал ғана. Олай болса, халықтың мемлекетті әрқашанда бақылап отыруға деген құқы бар. Мемлекет саласында істеп жаткан шен иелерінің алауыздығы мен жемқорлығын сьнай келіп, Фихте: «Мемлекет — кажетті залымдық, бірақ адамдар Мыңдаған жылдардан кейін адамгершілік тұрғысынан кемеліне келген кезде, мемлекет қажет болмай қалады», - деген пікірге келеді. - Сонда ғана, моральдық жетілудің негізінде нағыз адамның «табиғи ахуалы» дүниеге келіп, мемлекет, құк, шіркеу деген құбылыстар келмеске кетеді, - деп қорытады ұлы ойшыл.
Шамасы, Фихтенің бұл ойлары К.Маркс пен Ф.Энгельстің көзкарастарына зор әсерін тигізген болуы керек, өйткені олар адамзат тарихындағы болашак коммунистік қоғамда да дін, құқ мемлекет деген нәрселер «жаңа адамға» қажет болмай қалады деп болжаған болатын.
Фихтенің екінші - жоғарыдан ұйымдасқан «жоспарлы экономиканы» жасау, адамдардың білім алуға және енбекке деген құқын қамтамасыз ету, сырткы басқа елдермен сауда-саттықты жасауды толығынан мемлекетке беру идеялары да күмән туғызбаса керек.
Әсіресе, қазіргі өтпелі қоғамдағы үлкен киындықтарды жеңу жолында, Фихтенің кейбір ойларын жандандыратын ахуал қалыптасып жатыр. Біз қоғамды жанарту жолында бүкіладамзаттық қауымның бір бөлігі ретінде «ашық қоғам» болуымыз керек деген тұжырымға жармасып, елдегі көп өндірістер шетелдерден келген тауарлардың кысымына шыдай алмай, тоқтап қалды. Екінші жағынан алғанда, бүкіл сырткы экономикалык байланыстарды өз кұзырына алған бұрынғы Кеңес мемлекетінін өндірісті қандай тұйықтыққа әкелгенін жакын тарихтан жақсы білеміз.
Сонымен қатар «ашық қоғамға» деген ұмтылыс бізді тағы да бодандықтың астыртын түріне, трансұлттық корпорациялардын билеп-төстеуіне әкеліп сокпас па екен? - деген күдік тағы да бар. Бұл мәселелер оқырманның өз ойын тудырып, қазіргі тұйыктықтан шығатын жолды табуға өз үлесін қосар ма екен деген үміттеміз.
Дінге қарай бетбұрыс
Фихтенің субъективті-идеалистік философиясы соңында бірте-бірте діни философияға қарай жылжи бастайды. Егер алғашқы шығармашылық сатысында онтологиялык (болмыстық) маңызы бар «Үлкен Мен» мәңгілік «Ерік», шығармашылық «өмір» ретінде түсіндірілген болса, келесі сатыда ол болмыстың адам аркылы өз-өзін танитыны жөніндегі ойларды козғайды. Гегельдің философиялық жүйесі осы соңғы ойдың негізінде пайда болды деп те айтуға, болжауға болатын сияқты.
Ақырында, «Үлкен Мен» абсолюттік «Болмысқа», өмірдегі «Бірге», «Құдіретті Сәулеге», ең соңында «Құдайға» келіп тіреледі. Бірак кенеттен сүзек ауруына шалдығып дүниеден ерте кеткеннен кейін, Фихтенің философиясы толығынан діни көзкараска айнала алған жок.
Қорыта келе, біз Фихтенің неміс классикалық философиясының шеңберіндегі өз орны бар ұлы ойшыл екенін тағы да атап өткеніміз артық болмайды. Фихтенің: «Іс-әрекет жаса, тағы да іс-әрекет ет!» - деген ұраны біздің халыққа бүгінгі таңда ауадай қажет. Адамның орасан зор шығармашылық белсенділігін көрсете білген, адамзаттың жарқын болашағына сенімділік көрсеткен ұлы ойшыл философия тарихында мәңгілік қалады.
§ 3. Шеллинг және оның философиясы
Фридрих Вильгельм Иосиф Шеллинг (1775-1854 жж.) неміс классикалык философиясының көрнекті өкілі. Дарынды тұлға 15 жасында Тюбинген университетінің теология факультетіне окуға түсіп, екі жылдан кейін философия магистрі атағын алған. 1798 ж. 23 жасында профессор атағын алып, ол Иена университетінде лекциялар оқи бастайды. Оның педагогикалық жұмысы осы кезден басталып, 1846 ж. дейін созылды. Шеллинг 1854 ж. дүние салды.
return false">ссылка скрытаНегізгі еңбектері: «Трансцендентальдық идеализм жүйесі», «Дүниежүзілік жан жөнінде», «Өнер философиясы», «Философия және дін» т.с.с.
Табиғат философиясы
Жаңа дәуірдегі философияда натурфилософиялық мәселелерді өз заманындағы ашылған жаратылыстану ғылымдарындағы деректермен ұштастырып, сонымен катар біршама жаңа ойларды дүниеге келтірген Шеллингті, бұл жағынан алғанда, ешкіммен салыстыруға болмайды. Оны Фихтенің жасаған «Үлкен Мені», әсіресе табиғатты тек кана құрал ретінде түсінуі канағаттандырмайды.
Дүниенің алғашқы бастауын Шеллинг Абсолюттен көреді. Ол - субъект пен объектінің тепе-теңдігі. Өзінің алғашқы кейпін алар болсақ, ол - өзінің субъект, иә болмаса объект екенін әлі білмейтін рух, саналы және бейсаналы іс-әрекеттің теңдігі. Сонымен Шеллингтің сөздерімен айтсак, Абсолют «өзінің мәні бойынша идеалды да, реалды да емес, ойлау да, болмыс та емес бірдеңе».
Алайда бұл бірдеңенің дамуға деген талпынысы бар. Оның алғашкы нактылы көрінісі - ол Табиғат. Егер Фихтенің философиясында «әрекет ет!» деген талап үлкен орын алса, Шеллинг: «Бол !» - дейді.
Сонымен, Шеллингтің ойынша, алғашқы Дүниенің негізінде жатқан тепе-теңдік, оның өмірде болу кұштарлығын оятып, ол табиғатка айналады. Табиғат өзінің алғашқы өмір сүруінен бастап құнарлы, өндіре алатын күш – natura naturans, оны тек кана жұмсақ, кай нәрсені болмасын қабылдай алатын негіз – natura naturata - деп есептеуге болмайды.
Әрине, табиғат өзінің алғашқы сатыларында бейсаналық, стихиялық тұрде іс-әрекетге болғанымен, ол белгілі бір мақсатка лайықты нәтижелерге әкеле бастайды. Табиғаттың осындай даму сатыларын Шеллинг заттардың бір-біріне тартуы мен өзара итерулерінен көреді (физикалық тілмен айтқанда, гравитация мен магнетизм). Келесі сатыда табиғатта химиялық өзгерістер пайда болады, ал оның өзі электрлік процестермен тығыз байланысты. Ал бұл процестердің өзі жүре келе тіршілік әлемін дүниеге әкеледі. Осы тұрғыдан Шеллинг тіршілік жөніндегі әртүрлі преформистік көзқарастарды сынға алады (praeformo - латын сезі, алдын ала құрамын).
Әрине, тіршілік дами келе өзінің ғажап туындысын - адамды Дүниеге әкеледі. Осы тұрғыдан алғанда, адам мен табиғат - субъект пен объектінің бірегейлігін көрсетеді. Таза табиғаттағы гравитация (тарту) қасиеті идеалды өмірде бақылауға ауысады. Соның негізінде адамның ішкі өмірінде бірте-бірте өзіндік сана-сезім пайда бола бастайды.
Өзіндік сананың тарихын Шеллинг үш сатыдан көреді.
Бірінші сатыда ол көмескі түйсіктен шығармашылық аңдауға шейін көтеріледі. Бұл сатыда ішкі сезім мен сезінілетін объект әлі бір-бірімен тең.
Екінші сатыда шығармашылық аңдаудан ұғымдарды туғызуға дейін көтеріледі (кеңістік, уакыт, себептілік, қажеттік т.с.с. категориялар пайда болады).
Үшінші сатыда ұғымдардан өзіктік санаға дейін көтеріледі, яғни субъект өзін сыртқы Дүниеге қарсы қойып, сонымен қатар өз-өзін объект ретінде тани алатын дәрежеге көтеріледі. Демек, бейсаналык тарихтан өтіп, белсенді, ерікті және саналы, табиғаттың құрсауын бұзып шығатын күшке айналады. Яғни табиғат қоғамға ауысады. Бұл арада біз Шеллинггің тарих философиясына келіп тірелдік.
Тарих философиясы. Еріктік мәселесі
Қоғам дамуының ерекшелігін Шеллинг «екінші табиғатты» жасаудан көреді: өз-өзін анықтаған субъект енді айнала қоршаған заттарды игеріп, оларды қайта жарастырып, құрып, өз еркіне көндіреді, яғни адамның шығармашылык іс-әрекетінің негізінде объективтік пен субъективтік бір-біріне өтіп, қайта косылады. Бұл кісі Қайта өрлеу заманынан бері келе жатқан «іс-әрекет арқылы тану», «жасадың - таныдың» деген нақыл сөздерді колдайды.
Бірақ, Шеллингтің ойынша, Дүниені ең терең түрде тану басқаша жолмен беріледі. Ол - эзотерикалық (esoterikos - грек сөзі, ішкі, кұпия деген мағына береді) жол, ол тек қана интеллектуалдык интуиция арқылы ғана болуы мүмкін. Ал оның өзі барлық адамдардын қолынан келе бермейді. Оған тек таңдаулы, аса дарынды адамдар ғана жетпек.
Шеллингтің ойынша, адамзат тарихы - мақсатқа лайыкты дамып жатқан Абсолюттің дамуының ең құнды сатысы. Ол өзі тудырған адамзаттың шығармашылык іс-әрекеті арқылы іске асып жатады. Бірақ осы жолда адамдар каншалықты талпынғанымен, Абсолютке жете алмайды. Ол мақсат тек қана адамзаттың шексіз идеалдық қоғам орнату жолымен жылжуында ғана іске асады. Сондықтан тарихта адамдар өз заманының мұқтаждықтарынан шығатын, шешуге келетін, шынайы мақсаттарды ғана қойып, соларға жетуге тырысуы қажет. Бұл идеяны қазіргі замандағы мәселелермен ұштастырсақ, онда «коммунизм коғамы» сияқты идеалды, барлық қайшылықтар жойылған қоғамға ешқашанда жетуге болмайды, оған тек шексіз жақындай беруге болатын сияқты.
Шеллингтің ойынша, адамзат тарихы үш сатыдан өтуі қажет. Бірінші - трагикалық саты, мұнда тағдырдың ессіз күштері көне замандағы ұлы мемлекеттерді келмеске жібереді. Екінші сатыда халықтар мен әртүрлі мемлекеттер табиғи заңдылықтарға сай біріге бастайды, үшінші — әлі тарихқа келмеген болашақта — тағдыр мен табиғаттың күштері бір-бірімен ұласып, Дүниеге Мессия (Құтқарушы) келеді. Әрине, мұндай көзкарастан біз Шеллингтің бірте-бірте теософиялық ағымға өтіп бара жатқанын байқаймыз.
Шеллинг еріктік мәселесіне, Фихте сияқты, көп көңіл бөледі. Бірақ ол бұл категорияны қажеттікпен тығыз ұштастырады.
Еріктік дегеніміз - ол тарихи қажеттікті танып-білу, ал оның кілті - жеке адамдарда емес, тек қана адамзаттың қолында, өйткені әр адам ез өмірінің шеңберінде өзінің жеке мақсаттарын койып, соған жетуге тырысады. Бірак барлық адамдардың косыла жеткен тарихтағы нәтижелері баскаша болып шығады.
Осы тұрғыдан өз заманының тудырған талаптарын талдай келе, Шеллинг алдағы тұрған негізгі мақсат - құктық мемлекетті орнату деген ойға келеді, өйткені абсолюттік еріктік мүмкін емес, толығынан еріктікке ұмтылған адамдарды шектеу қажет, ал оның өзі құқтық мемлекеттің шеңберінде заңдық жолмен жасалуы ғана мүмкін. Сонда ғана нақтылы тарихи негізделген еріктік мөлшеріне жетуге болады.
Шеллингтің бұл ғажап идеясы бүгінгі Қазақстан қоғамындағы болып жатқан процестерді сараптауға жол ашады, өйткені тоталитарлык теңдіктен либерализм (еріктік) жолына өту бүгінгі таңда өте үлкен қиындықтарды туғызып отыр. Егер біреулер осы уакытка шейін өзінің ерікті тұлға екенін жете түсіне алмай отырса, екіншілер еріктікті «ойыма не келсе, соны істеймін» дегенге теңеп, моральдык және құктық нормалардың шеңберінен шығып, асқан арсыздықтың жолында басқалардың несібесін тартып жеуде. Осы аталған және де басқа кемшіліктерді жоюдың негізгі жолдары - ол саясаттың адамгершілік жолдан таймауында, сонымен қатар қоғамның заңдық негіздерін жетілдіруде болса керек.
Өнер философиясы
Шеллингтің жасаған философиялық жүйесінде өнер ерекше орын алады. Егер И.Кант пен И.Фихтенің философиясында адамның моральдық жетілуі тарихтағы негізгі нәрсе ретінде көрсетілсе, Шеллинг оны өнерден, эстетикалық санадан көреді. Соңынан орыстың ұлы жазушы-ойшылы Ф.Достоевский осы ойға сай «Әсемдік әлемді құтқарады» деген нақыл сөзді айтқан болатын.
Шеллингтің ойынша, әлемді тек кана әсемдік арқылы ғана жете түсініп-сезінуге болады, өйткені «универсумның (әлемнің) өзі абсолютті өнердің туындысы», табиғаттың өзі «рухтың бейсаналық поэзиясы». Күннің шығуы мен батуы, аралардың ұясы, неше түрлі гүлдердің түрлері мен иістері, құстардың неше түрлі безенуі, жануарлардың дене кұрылыстарының әсемдігі т.с.с. – бәрі де бізді таңғалдырады, өйткені Дүниедегі әр затқа шексіз ақыл-ойдың тудырған идеалды ұғымы сәйкес келеді.
Ғылым мен өнерді салыстыра келе, Шеллинг бірінші орынға өнерді, эстетикалық сананы қояды. «Ғылым әрқашанда өнер саласында алғашқы ашылған, сезінілгеннен кейін жүреді». Шеллингтің бұл ойын растайтын бір мысалды келтірейік. 1970-ші жылдардан бастап, бұрынғы кеңес қоғамының құлдырай бастағанын, оның алдағы болашақта тарихи тұйықтыққа келіп тірелетінін алғаш сезінген өнер қайраткерлері болатын. Ал ғалымдарға келер болсақ, олар тек сол қоғам келмеске кеткен уақыттан бастап қана оны сараптай бастады.
Өнер саласының құндылығын Шеллинг генийлердің (genius -лат. сөзі, аса дарынды деген мағына береді) іс-әрекетімен тығыз байланыстырады. Өйткені олар - Абсолюттің құралы, бірақ оны олар сезінбейді. Генийдің өмірі - ерікті де, зардап пен шаттыққа, шығармашылық іс-әрекетке толы. Ол өнер саласында белгілі бір мақсат қойып, оны ертелі-кеш орындайды, дүниеге аскан әсем туынды келеді. Ал бірақ оған ол қандай жолмен, қандай заңдылықтардың нәтижесінде жетті - оны ол көбіне түсіне бермейді. Өйткені өнер кайраткерінің туындысын Дүниеге әкелетін ең терең себеп - ол Абсолюттің өзі.
Алайда гений өз шығармасын тудырып, оның кемеліне келген әсемдігін сезініп, шексіз шаттанып, одан ғажап ләззат алады. Өйткені оның рухы өзінің жасаған өнер туындысы арқылы заттанды (объективтелінді), ал заттанған өнер шығармасынан идеалды өмірдің нышаны байқалады (субъективтелінді). Сонымен өнерде объективтік пен субъективтік бір-бірімен косылып, алғашқы бейсаналық теңдіктің дамыған финалы, соңы ретінде байкалады.
Шеллинг өнер саласын, негізінен, екіге бөледі. Біріншісі -реалдық өнерлер. Оған ол музыканы, сурет, архитектура мен скульптураны жатқызады. Екіншісі - лирика, эпос және драма. Егер біріншіге жататын өнер салалары көбіне дене әсемдігіне көңіл бөлсе, екіншілер, одан да жоғары - рухани әсемдікті көрсетеді. Әрине, бұл классификацияға күмәндануға әбден болатын сияқты. Музыка арқылы сөзбен жеткізе алмайтын нәзік сезім толқындарын тудыруға болатынын бәріміз де білеміз, олай болса оны екінші топқа жатқызуға, әрине, болар еді.
Шеллингтің ойынша, ең биік өнер - ол поэзия. Ол арқылы Абсолют өзін-өзі ең терең түрде сезіне алады. Соңынан, XX ғасырда өмір сүрген ұлы неміс философы М.Хайдеггер бұл пікірді толығынан қолдап, поэзияда философиялық ой-өрістің шеңберінде ашылмаған болмыстың сырлары ашылады деген болатын.
Сонымен тек өнерде ғана адам өлшенбейтін, бұл өмірде жок ғажапқа іштей беріліп, жан тыныштығына иеленеді. Ал ол — өлшемі Жоқ ғажап, ол - Құдай. Абсолют ұғымы - оның тек қана сөзбен берілген аты ғана. Соңынан Шеллинг өнердің Құдай идеяларына қатыстығы бар екенін көрсетіп, өнерді сүйіп-түсінудің өзі Құдайдың адамға жауған нұры деген пікір айтты.
Көріп отырғанымыздай, өмірінің соңына қарай, Шеллинг бірте-бірте діни философияға қарай ауытқып, «аян философиясьның» жолына түсті. Шеллингтің замандастарыньвд көбі оның бұл ауытқуын теріс қабылдап, жас кезінде даңққа, сыйға бөленген философ қартайған шағында жалғыздықтың, ұмыт қалудың да қасіретін басынан өткізді.
Қалай айтқанда да, ұлы философтың идеялары философия тарихында әрі қарай өз өмірін сүріп кете барды. Ол өзінен кейінгі көп ұлы философтардың ой-өрісінің қалыптасуына зор әсерін тигізді. Біз оны болашақтағы тақырыптардан көретін боламыз. Шеллингтің философия тарихында өз орны бар және ол адамзат есінде мәңгі қалады да деген ойдамыз.
§ 4. Гегель - неміс классикалық философиясының шыңы
Георг Вильгельм Фридрих Гегель (1770-1831 жж.)Германияның Штутгарт қаласында лауазымы биік шен иесінің отбасында дүниеге келген. Гимназияны үздік бітіріп, 1788-1793 жж. Тюбинген теологиялық институтында оқиды. 1801 ж. бастап Иена университетінде ғылыми-педагогикалық жұмыс атқара бастайды.
Негізгі еңбектері: «Рухтың феноменологиясы (құбылысы)», «Логика ғылымы», «Философиялық ғылымдардың энциклопедиясы», «Құқ философиясы», «Эстетикаға арналған лекциялар» т.с.с.
Өзінің философиялық жүйесін жасау жолында Гегель ойлау мен болмыстың теңдігінен бастайды. Ал онда оның Шеллингтін философиясынан айырмашылығы неде деген сұрақ пайда болуы мүмкін. Расында да, Шеллинг, жоғарыда көрсеткендей, Абсолюттің ойлау мен болмысының тепе-теңдігін мойындады. Бірак сол тепе-теңдіктен шығудың қайнар көзін ол белгісіз бір құдіретті күштен көреді де, оны тек қана эзотерикалық (құпия) жолмен ссзінуге болатынын айтады. Ал Гегельге келсек, ол сол ойлау мен болмыстың теңдігін ғана мойындап қоймай, оны айырмашылық ұғымымен тығыз байланыстырып, олардың өзара ішкі диалектикасын ұғымдык (категориялық) деңгейде түсінуге болатынын айтады.
Екіншіден, Гегель Абсолютті дамып жатқан субстанция ретінде қарап, философияға тарихи көзқарасты енгізеді. Сонымен қатар дамудын өзі қайшылықтың негізінде, заттың бүгінгі жағдайының теріске шығарылып, оның қарама-қарсыға өтуі, соңғының өзі жүре келе теріске шығарылатыны т.с.с. ретінде қаралады.
Көркем сөзбен пайымдай келе, Гегель «ақиқат - алдын ала құйылып, қалтаға салуға дайын тұрған күміс ақша емес», оған жету үшін жеке адам жалпы рухтың өткен тарихи жолымен танысып, оны егжей-тегжей біліп, игеру керек екенін айтты.
Осындай диалектикалық көзқарастың негізінде Гегель өзінің орасан зор философиялық жүйесін тудырды. Ол Абсолюттік идеядан басталады. Басқаша сөзбен айтқанда, ол - абсолюттік білім, таза ұғым - шынайы болмыстың өзі. Оның өз-өзіне келіп тануын, өз-өзін анықтауын ол «Логика ғылымы» арқылы береді.
Сонымен қатар абсолюттік идея өз-өзіне тең ойлау сатысынан өтіп, іс-әрекет арқылы өзінің өзге болмысына - табиғатқа айналады. Ал табиғат дегеніміз, Гегельдің ойынша, немқұрайды сыртқы затқа айналған идея. Табиғаттың мақсаты - өзінің тікелей сезімдік сатысынан өтіп, Феникс құсы сияқты өзін қайта жаңару үшін жағып, жасарып, осы сыртқы болмыстан рух ретінде қайта дүниеге келу болып табылады.
Рух дегеніміз - шектелген сана, ойлай алатын қабілеті бар пенде, яғни - адам. Бірақ ол табиғаттан шыкса да, Гегельдің ойынша, оның туындысы емес - ол өзінің өзіндік нәтижесі. Рух өзінің алғышарттарынан - логикалық идея мен сыртқы табиғаттан - өзін тудырады. Сонымен абсолюттік идея ең алдымен таза логикалық дәрежеде болады, соңынан табиғатқа айналып, соның ішінен адамзат осы тұрғыдан қарағанда, Гегельдің ойынша, философия ғылымын үшке бөлуге болады.
Бірінші, ол - Логика. Ол - өзінде және өзіне бағытталған идеяны зерттейтін ғылым.
Екінші - табиғат философиясы. Ол - өзінің өзгеше болмысындағы идеяны зерттейтін ғылым.
Үшінші - рух философиясы. Ол - өзгеше болмысынан қайта өзіне оралып жатқан идея жөніндегі ғылым.
Сонымен Гегельдің абсолюттік идеализм жүйесінің кабырғалары осылай калыптасты. Жоғарыдан байқағанымыздай, Гегельдің философиялық жүйесін объективті идеализм бағытына толығынан жатқызуымызға болады.
Осы арада оқырманның шыдамы бітіп, мынандай сұрақ қоюы мүмкін: табиғатқа дейін таза акиқат ретінде өмір сүрген «абсолюттік идея» - ол не? Бұл сауалды уақытында Гегельдің лекция-ларын тыңдаған оқушылары да койғаны туралы аңыз бар. Әрине, ол басқаша сөздермен айтылған Құдай идеясы. Тек христиан дініндегі Құдайға қарағанда, оның денелік адамдық касиеттері жоқ, ол - таза логикалық идея ғана. Сонымен біз Гегельдің жасаған философиялық жүйесін неше түрлі философиялық категориялармен (ұғымдармен) әсемделген нәзік діни көзқарас десек те болғаны. Егер біз Гегельдің философиясындағы алғашқы абсолюттік идеяны сызып тастап, өзіміздің Дүние жөніндегі ой-өрісімізді мәңгі өмір сүріп жаткан «ұлы мәртебелі Табиғаттың» өзінен бастап, тіршілік әлемін, тіпті сана-сезімі бар адамның өзін соның туындысы ретінде қарасак, онда біз таза материалистік көзкараста болар едік.
Алайда Гегельдің философиялық жүйесіндегі ең құндысы оның рух жөніндегі ойлары. Ол адамзат рухын тарихи көзқарас тұрғысынан талдап, оның даму сатылары жөнінде тамаша ойлар мен пікірлер айтады.
Гегельдің ойынша, рух даму процесінде өзінің үш сатысынан өтеді:
1. Субъективті рух, яғни жеке адамның санасы.
2. Объективті рух, оған ол кұк, мораль, адамгершілік, отбасы, азаматтық, мемлекеттікті жатқызады.
3. Абсолюттік рух - ол өнер, дін және философия.
Субъективті рухты Гегель үш ғылымның шеңберінде карайды. Олар: антропология, феноменология және психология. Антропология ілімінде ол жеке адамның тұлғалық қасиеттерінің қалыптасуына, дене мен жанның арақатынасына, адамзаттың нәсілдік айырмашылықтарына, мінез-құлық пен темпераментіне, адамдардың өмір кезеңдеріндегі айырмашылыктарға т.с.с. көңіл бөліп талдайды. Гегельдің ойынша, адамның басқа тіршіліктен бірде-бір айырмашылығы - оның тік жүруінде. Ашық нәсілшілдікті колдамағанмен, Гегель нәсілдер мен ұлттардың арасындағы айырмашылықтарды «абсолютті рухтың» әртүрлі сатыларындағы өз-өзін анықтауымен теңеп, олардың арасындағы мәдени айырмашылыктар ешқашанда жойылмайды деген кертартпа пікір айтады. Адамның өмір кезеңдеріндегі айырмашылықтарды карап, ойшыл қоғамдық катынастардағы тәртіпке адамдар тек қана жастык шағында ғана қарсы шығады, есейе келе, пісіп-жетілген шағында олар қирату мен бүлдіруден гөрі тәртіпті сактауды, жасампаздық еңбекті қалайды.
Субъективтік сананың дамуының екінші сатысы «Рух феноменологиясында» каралады. Онда, негізінен, адамның санасы сезімдік сатысынан ақыл-ойға, одан әрі зердеге карай көтеріледі.
«Психология» тарауында Гегель адамның танымдық кабілеттеріне көңіл бөліп, рухтың теоретикалық, практикалық және ерікті сатыларын талдайды. Адам теоретикалық сана шеңберінде калып коймай, әркашан оны өзінің еңбек процесімен ұштастырып, жасампаздык сатысына көтеріледі. Міне, осы теоретикалык және практикалық рухтың бірлігі ерікті рухты тудырады. Ал соңғы өзінін мазмұнын, ішкі сырын дереу объективациялауға (сырткы дүниеге тануға) тырысады. Осы сатыға жеткен кезде субъективтік рух секіріс арқылы объективтік рухқа айналады.
Объективтік рух, Гегельдің түсінігі бойынша, қоғам өміріндегі құқтық және адамгершілік қатынастарды қамтиды. Рухтың терең мәні еріктікте болғаннан кейін, құқтық қатынастардың өзі тікелей шынайы өмірге енген еріктіктің болмысы болып есептеледі. Осы тұрғыдан ол - қайсыбір озбырлыққа, тәртіпсіздікке қарсы жатқан құбылыс. Кұққа иеленген адам өзінің еркін сыртқы дүниедегі заттарға таңып, оларды иеленіп, «Менікі» дейді. Жекеменшік сонымен, Гегельдің ойынша, еріктіктің қажетті де субстанциалды өмірге енуі. Тек жекеменшікте адамның еркі өз-өзіне тұлғалық ерік ретінде қалыптасады. Сонын арқасында адамның еркінің субъективтігі жойылып, ол зерделі тұлғаға айналады. Олай болса, тарихи жерге деген жекеменшіктің ұзақ күрес жолында қоғамдық меншікті жеңуі - занды нәрсе, ол - зерденің жеңісі.
Мораль кұқтық сатыға карсы тұрып, оны ауыстырады. Ол саналы еріктің субъективтік құкы. Үшінші сатыда құқ пен моральдық саты өнегелікке, адамгершілікке айналады. Ол семьяда, азаматтық қоғамда, мемлекетте іске асады.
Осы тұрғыдан алып қарағанда, адамзат тарихы - халықтар рухының дамуымен тең. Бірақ ол - тек қана объективтік рухтың өзіндік санасы ғана. Шынайы өмірде адамдар өз алдына әртүрлі мақсаттар қойып, соған жетуге тырысса да, нәтижесінде басқаша бір биік, алыстағы, өздері түсіне алмайтын нәрсенің атқарушыларына ғана айналады. Оны Гегель «дүниежүзілік рухтың қулығы» дейді. Сонымен Гегельдің философиясында адамдар мен халықтар -дүниежүзілік рухтың пайдаланатын құралы ғана. Қоғам тарихының мақсаты бар. Ол - жер бетінде идеалдық мемлекетті орнату. Енді объективтік рух өзінің абсолюттік сатысына көтеріледі.
Тарихи абсолюттік идея өзінің абсолюттік рух сатысына көтерілген кезінде, өзін-өзі түбегейлі танып-біліп, қанағаттанады. Өнер саласында ол өзінің толық еріктігін сезінеді, дінде өзін маркабатты түрде кабылдайды, ал философияда өзінің мәнін категориялдық (ұғымдық) дәрежеде түсініп, таниды. Олай болса, философия діннен жоғары, өйткені діндегі кабылдау философиядағы ұғымнан төмен. Сонымен философиямен рухтың дамуы бітеді, өйткені ол өзін-өзі түсініп тынышталады.
Бізді бүгінгі таңда Гегельдің жасаған философиялық жүйесі қанағаттандырмауы мүмкін. Алайда осы жүйені жасау жолында ол көне заманда негізі қаланған диалектикалық ілімді пайдаланып, бүкіл табиғат, тарих және рухани өмірді белгілі бір процесс, яғни тоқтаусыз қозғалыс, өзгеріс, қайта құрылу, даму ретінде карап, олардың ішкі қайшылықтары мен байланыстарын зерттеді. Ал мұның өзі диалектика ілімін жаңа сатыға кетеріп, дүниеге деген жаңа таным теориясын тудырды. Негізінен алғанда, Гегельдің философия саласындағы қалдырған өшпес ізін көп ғалымдар осыдан көреді. Бұл пікірге толығынан қосылуға болады.
Гегельдің ойынша, диалектика шынайы танымның ішкі қозғаушы күші, ол қайсыбір ғылымның мазмұнына ішкі байланыс пен қажеттілікті енгізеді, соның арқасында білім теориялық сатыға көтеріледі. Гегельдің өшпес еңбегі - ол диалектикалық тұрғыдан бүкіл философия саласында қорытылған ұғымдарды сараптап шықты. Соның ішінде ол алғашқы рет диалектиканың үш негізгі заңын ашып, сонымен қатар барлық парлық категорияларды белгілі бір жүйеге келтіріп, олардың өзара бір-біріне өтетіндігін, ішкі байланыстарын көрсете білді. Сонымен қатар Гегель адамнын дүниетанымын терең зерттеп, оның да диалектикалық жолмен жүретінін көрсетті.
Гегельдің ойынша, адамдар өздерінің күнбе-күнгі өмірінде ақыл-ой арқылы заттар мен құбылыстарды талдап, олардың бір-бірінен айырмашылығын анықтайды. Тікелей заттарды аңдауға қарағанда, ақыл-ой оларды бір-бірінен абстракциялау арқылы бөліп алып қарайды. Ол - шынайы адамдардың күнбе-кунгі өмірінде де, таныш процесінде де қажетті нәрсе. Мысалы, коғам өміріндегі адамдардын өзара байланыстары мен іс-әрекеттері жемісті болуы үшін, олардың алдына қойған мақсаттары айқын да анықталған болуы керек. Немістің ұлы ойшылы Гете айткандай, ұлылыққа жеткің келсе, өзіңді-өзің шектей біл. Кімде-кім бәріне жеткісі келсе ол оның, шынында да, ештеңеге құштарлығының жоқ екенін керсетеді.
Өнер саласына келер болсак, ондағы ұлы туындылардың да құлдылығы әсемдіктің айқын да айрықша бітімін көрсетуде болса керек. Қайсыбір ғылым саласында, тіпті философияның өзінде де, ойлау процесінде қолданылатын ұғымдар айқын, сонымен катар тұрақты мағыналы болуы қажет. Егер олар бұлдыр және тұраксыз болатын болса, онда біз ешқандай нәтижеге жете алмай, бір-бірімізді түсінуден қаламыз. Енді сол біздің жан-дүниемізде бейнеленетін Дүниенің өзін алып карасақ, онда да біз заттардың өзгеруімен қатар белгілі бір жағдайдағы тұрақтылығын байқаймыз.
Алайда біз осы ұғымдардың тұрақтылығын шегіне шейін жеткізсек, онда олар өзінің қарама-қарсылығына айналып, абстрактылык ойлауды тудырады. Гегельдің ойынша, ол қуыс кеуделікті, мәселеге үстірт қарауды туғызады. Мысалы, дарға асуға қылмыскерді әкеле жатыр. Оны қарапайым жұрт тек қылмыскер ретінде қарауда. Бірақ кейбір әйелдер оған қарап: «Ол кандай сұлу, қайратты, тартымды еді», - деп қалуы мүмкін. Сол сәтте-ақ басқа адамдар оларға бас салып: «Қалай? Қылмыскер сұлу ма? Қалайша бұлай ойлауға болады?! Шамасы, өздері де сол қылмыскерден артық емес шығар», - деп қорытады. Осы мысалды келтіріп, Гегель оны абстрактілі ойлау түріне жатқызады. Өйткені алаңдағы жиналған адамдар қылмыскерден оның тек қылмыс жасағанынан басқа ешқандай қасиеттерді көрмейді. Мұндай ойлау бітімін Гегель метафизикалық ойлау әдісі деп қорытады.
Алайда абстрактілік - таным процесіндегі бір сәт қана. Таным ол сатыда тоқтап қалмай, одан әрі жылжып, нақтылыққа жетуі керек.
Бізді айнала қоршаған ортаның өзін-ақ диалектиканың үлгісі ретінде қарауға болады. Өйткені дүниедегі қай зат болмасын шектелген, ол тұрақтылығымен қатар өне бойы өзгерісте, өтпелі. Оның ішіндегі жатқан өзінің қарама-қарсы өзгеше болмысының ұрықтары сол заттың ішкі қайшылықтарын тудырып, нақтылы қазіргі өмір сүріп жатқан болмысының шеңберінен тайдырып, оны ертелі-кеш басқаға айналдырады. Олай болса, диалектика - тек ойлау жолында ғана емес, ол бүкіл объективтік дүниеге тән нәрсе. Мысалы, шегіне жеткен абстрактілік құқ әділетсіздікке әкеліп соғады. Мораль саласынан Гегель мына накыл сөздерді келтіреді: «Тәкаппарлық құлдыраудың алдында жүреді», «Өте өткір нәрсе тез мұқалады» т.с.с.
Диалектика жөніндегі өзінің терең ойларын Гегель былайша қорытады: «Еш жерде - аспанда, жерде, рухани өмірде, табиғатта болмасын, ешкандай ақыл-ойдың белгілейтін абстрактілі «немесе бұлай - немесе олайы» жоқ. Қай жерде болмасын өмір сүріп жатқан барлык - ол нақтылы, олай болса, өз ішінде белгілі-бір айырмашылық пен карама-қарсылықты қамтиды. Заттың өтпелілігінің өзі оның ішкісіне сыртқы нақты болмысының сай келмеуінде...Қайшылық міне, бұл дүниенің шынайы қозғаушысы, ал кайшылықты ойлауға болмайды деген пікір тек күлкі туғызады».
Сонымен Гегель диалектикалық таным эдістемесін жасап, философияның ғылымдык абыройын бұрын болмаған дәрежеге көтерді. Оның философиясының осы құнды жағы болашақ марксизмнің қалыптасуына зор әсерін тигізді. Біз оны болашақ тарауда талдайтын боламыз. Ал енді неміс философиясының осы замандағы көрнекті ойшылы Фейербахқа келіп токтайық.
§ 5. Фейербахтың философиялық антропологиясы
Людвиг Фейербах (1804-1872 жж.) -неміс классикалық философиясының соңғы өкілі. И.Канттан бастап Гегельге дейін неміс философиясының өкілдері идеалистік бағыт ұстағанын жоғарыда байқадық. Л.Фейербах та өз жолын осы бағытта бастап, 1823 ж. Гейдельберг университетінің теология (дін зерттеу) факультетіне оқуға түседі. Бірақ тез арада ондағы дәріске қанағаттанбай, Берлин университетіне ауысып, Гегельдің лекцияларын тыңдайды. 1828 ж Эрланген университетінде диссертация қорғап, содан кейін осы оқу орнында приват-доценттік жұмыс атқарады. Осы уақыттан бастап Фейербах бірте-бірте гегельдік көзқарастан ауытқып, материалистік бағытқа қарай бетбұрыс жасайды. Соның нәтижесінде ол анонимді (өз атын атамай) түрде 1830 ж. «Өлім және өлместік жөніндегі ойлар» деген еңбегін жарықка шығарып, онда жанның өлместігі жөніндегі діни қағидаға қарсы шығады. Ол кітап дереу тәркіленіп, Фейербах жұмыстан қуылады. Жұмыссыз қалған ойшыл 1836 ж. кедейленген дворян отбасынан шыққан қызға үйленіп, сонымен бірге Брукберг деген ауылдық жерге қоныс аударып, сол жерде 25 жыл бойы ешқайда шықпай өмір сүреді. Түске дейін ағаш жарып, я болмаса шөп шауып, түс ауа ғылыми жұмыстарымен айналысады. «Христиандықтың мәні»атты негізгі еңбегі осы жерде жазылып бітеді. Осы кезден бастап ол үзілді-кесілді материалистік-атеистік бағытқа көшеді. Өмірінің соңында өте үлкен мұқтаждық көріп, 1872 ж. дүниеден өтеді. Нюрнберг қаласында жерленген. 60 ж. кейін ізбасарлары оның кабіріне құлпытас орнатып, оған Фейербахтың өзі жазған «Адам Құдайды өз бейнесіне ұқсастырып жасады», «Адамды сүйіп, оған жақсылык жаса» деген сөздерін эпитафия ретінде жазды.
Гегельдің философиясының алғашкы негіздерін зерттей келе, Фейербах оның түп-тамырының теологияға кететінін айқын көрсетеді. Фейербахтың ойынша, қайсыбір идеализм, соның ішінде Гегельдің философиялық жүйесі де - дүниеге деген нэзіктелген діни көзқарас. Табиғаттың алдында өмір сүріп жатқан логикалық категориялар жөніндегі Гегельдің ілімі басқаша сөздермен айтылған Дүниені Жаратушы идеясы. Ойлауға қабілеті бар пенделерден басқа материядан тыс өмір сүріп жатқан таза ойлау еш жерде жок. Материя рухтан шықпайды, керісінше, материя рухты тудырады. Адамның ойлау қабілеті - ол кандай ғажап болса да -мидың қызметінен туады. «Табиғат тек кана асқазан шеберханасын жасап қана қоймай, сонымен қатар мидың әсем сарайын орнатты. Табиғат рухтың, бейсаналық саналықтың, беймақсаттык максаттылыктың алдында өмір сүреді». Фейербахтың ойынша, рух дегеніміз - ол іс-әрекеттегі адамның қабілеті, қасиеті. Денеден бөліп алып, адамның шектелген және соңы бар өмірінен босатып қаралған рух Құдайға айналады. Мән дегеніміз - ол ұғым ғана, оны адамның денесін кұрастыратын сүйектерімен салыстыруға болады. Бірақ тірі адамның денесі, еті мен каны да бар. Бірақ Гегельдің философиясы тек өлімтікті жеп қоректенетін қорқау сияқты, Дүниенің каңқасымен ғана қанағаттанады.
Олай болса, философия өзінің қайнар көзін болмыс ұғымынан емес, нақ болмыстың өзіненбастауы кажет. Онда біз заңды түрде жалпылықтан емес, жалқылықтанбүкіл философиялык ұғымдарды шығаруымыз керек. Өйткені кайсыбір болмыс - ол нақтылы болмыс - дүниеде болып жатқан «бірдеңе», «мынау», «анау». Болмыс жалқылық пен жекеліктен тұрса, ойлау - жалпылықты тудырады.
Таным мәселесін қарай келе, Фейербах агностицизмді қатты сынға алады. Оның ойынша, түйсіктер бізді Дүниеден алшақтатпайды, керісінше, бізді онымен байланыстырады. Ол - сыртқы Дүниенің бейнесі. Бүл жерде ол діни терминді колданып, оны «Евангелие» (яғни «Ізгі хабар») ретінде түсінеді. Түйсіктер арқылы біз Дүние жөнінде хабардар боламыз.
Фейербах Дүниенің көптүрлілігін мойындайды. Материяның емір сүру формасы - ол қозғалыс, ал ол кажетті түрде кеңістік пен уақытты талап етеді. Олай болса, олар болмыстың өмір сүруінің негізгі жағдайлары. Табиғаттың өзінің себебі өзінде, оны ешкім тудырған жоқ, ол мәңгілік өмір сүреді. Табиғат пен қоғамнан тыс ешкім және еш нәрсе жок. Табиғатта ақыл-ой жоқ, ол адам аркылы ғана ақыл-ойға ие болады. Адам аркылы ғана ол өзін-өзі түсіну дәрежесіне көтеріледі. Тек адам ғана өзінің іс-әрекет жасау негізінде табиғатты кайта өзгертіп, өзінің санасын табиғатқа таңады.
Олай болса, рух дегеніміз - ол тірі пенде, адамның қасиеті, ойлау мүшесі - ми адамның денесіне жатады. Сондықтан адамды Құдай жаратты деген жалған аңыз Құдайдың өзін адам тудырды деген шынайы білімге негізделген қағидаға ауыстырылуы керек.
Осы максатты өз алдына қойып, оны өмірге енгізу жолында Фейербах қажымай-талмай, батыл жұмыс жасады. Оның ойынша, қалың бұқараның Құдайға сенуінің кайнар көзі адамның жан дүниесінің құпияларында жатыр. Солардын ішіндегі ең негізгілерінің біреуі - адамның табиғаттың орасан зор күштерінен қорқып, соларға тәуелді болуы. «Үрей құдайларды тудырды. Барлығын билеп-төстейтін бұл үрейдің өзін кім тудырды? Оны тудырған тірі пенденің бақытқа деген ұмтылысы»,- деп корытады ол. Қаһарлы я болмаса мейірбанды құдайлар адамдардың кұмартуының тұңғиығы мен шытырман кажеттіктерінен шығады. Сонымен адамдардың сан алуан мұқтаждықтары мен содан шығатын тілектері - діннің дүниеге келуінің әкесі. Ал сонда оның шешесі кім? Фейербахтың ойынша, ол адамның бакытқа деген іңкәрінен шығатын қиялдары, яғни таным процесіндегі киындықтарда жатыр. «Адамның надандығының түбі және қиялының шегі жоқ. Надандықтың арқасында өзінің негізінен айырылған табиғат күштері шексіз қиялдауға қосылып, Құдіретті Құдайды тудырады». Сонымен қатар Фейербах діннің психологиялық түп-тамырына да терең мінездеме береді. Ол - адамның өлместікке деген іңкәрі, соның себебінде қайсыбір діннің «о дүние» жөніндегі ғажап қағидасына сенуі. «Адам өзінің өмірінің соңдығын, әлсіздігін, шектелгенін басқа еш нәрсеге қарағанда өлімнен кашып құтыла алмайтындығынан ең терең сезініп тебіренеді», - деп қорытады ұлы ойшыл. Сонымен дін дегеніміз - кұпияландырылған киялдың жемісі болып шықты.
Фейербах діннің ғасырлар бойы қалыптасқан екі формасын көрсетеді. Біріншісі - ол мистификацияланған (құпияланған, құдіреттелген) табиғат күштері. Екіншісі - ол адамның өзіне ұксайтын Құдай идеясы. Ол жөнінде Фейербах былай дейді: «Шексіз де құдіретті Құдайдың мәні дегеніміз — ол адамның өзінен бөліп алынып, ерекше өмір сүріп жаткан сиякты адамның рухани мәнінің өзі». Сонымен қатар Фейербах христиан дінінің езілген адамның рухани жұбатушысы ретіндегі кызметін көрсетіп, оны әшкерлейді. Оның ойынша, Құдайға сену - дүниедегі зұлымдыкты кұртуға бағытталған құралдар жөніндегі ойларды шетке шығарып тастайды. Адам бұл дүниеде іске аспайтын ынталарына бола, іске асыра алатын тілектерін аяққа басады. Олай болса, Фейербах: «Мен құдайды терістеймін, олай дегенім мен адамды терістеуді терістеймін», - деп, Гегельдің тілімен оның іліміне қарсы шығады. Өйткені о дүниені терістеу дегеніміз - бұл дүниені орнықтыру деген сөз. Жарқын болашақ - ол сенімге емес, адамның өзінің борышына жатады.
Міне, енді біз Фейербахтың философиясының негізгі мәселесіне келіп тірелдік, ол - адам мәселесі.«Жаңа философия адамды және соның негізі ретіндегі табиғатты философияның ең негізгі универсалды пәніне айналдырады». Сондықтан біз Фейербахтың ілімін антропологиялық философиядейміз. Ол адамды, негізінен психо-физиологиялық пенде ретінде қарайды. Фейербахты неміс философтарының адамды тек қана рух ретінде түсінуі қанағаттандырмайды. Оның ойынша, адам, бір жағынан, материалдық дене болатын болса, екінші жағынан, — ойлайтын рух. Фейербах көбіне адамның табиғи-биологиялық жактарын қайта орнына келтіруге тырысады. «Мен» дегеніміз - ол ойлайтын рух қана емес, ол денесі мен ойлай алатын басы бар, нақтылы кеңістік пен уақыттың шеңберінде өмір сүріп жатқан тірі адамның өзі.
Фейербах адамның негізгі мінездемесі ретінде оның сезімдігін келтіреді. Гегельдің ойлау мен болмыстың теңдігіне Фейербах болмыс пен сезімдіктің теңдігін қарсы қояды. Оның ойынша, тек қана «сезінетін пенде ғана - шынайы ақиқатты пенде». Сезімдік болмыс деп Фейербах біздің санамыздан тәуелсіз өмір сүріп жатқан материалдық дүниені айтады. Олай айткан себебі, Дұниедегі материалдық заттар мен құбылыстардың өзіндік өміріне Фейербах онша көп мән берген жоқ, ол олардың бәрін тек қана адамға деген байланысы арқылы қарады, соңғының өзі сезімдік деректер арқылы адамға берілетіні сөзсіз. Екіншіден, адамның өзінің материалдығын, денелігін ойшыл сезімдік арқылы түсінеді. Адам түйсіктері мен сезімдерінің өзі - оның материалдық дене екендігін көрсететін бірде-бір дәлелдеме. Сонымен «мен» - сезімтал пенде, олай болса, дене адамның мәніне толық түрде кіреді. Егер табиғатты Фейербах өз болмысынан өзін айыра алмайды деп түсінсе, адам, өзінің мәнін болмыстан айыра алатын пенде.
Фейербахтың сезімдік кағидасының гносеологиялық (танымдық) жағы да бар. Айнала қоршаған ортаны танып-білу сезімдік қабылдау, түйсіктер, аңдау арқылы жүреді. Оның айтуынша, тек сезімдік аңдаумен анықталған, бағытталған ойлау ғана шынайы Егер ойлау сезімдіктен алыстаса, онда ол шындықтан да қол үзіп, өзінің шеңберінен шыға алмай адасады.
Сезімдіктің тағы да бір аса мәнді жағы - оның ішіне қажетті түрде сүюдің енуі. Фейербахтың ойынша, «біздің сүймейтін, сүюге болмайтын нәрсеміз - ол жоқ» , «сүю жоқ жерде- ақиқат та жоқ»,«сүю - заттардың бізден тыс өмір сүруінің шынайы онтологиялық дәлелдемесі». Әрі қарай оз ойын жалғастырып, Фейербах сүюді іңкәрментеңейді. Олай болса, тек іңкәр ғана - заттың өмір сүруінің анықтамасы. Тек іңкәрдің ұмтылған заты ғана ақиқатты. Фейербахтың бұл сөздерін субъективті-идеалистік бағытта қарауға болмайды. Оның айткысы келгені - адам өзінің керек қылатын заттарына, өмірлік құндылығы бар құбылыстарға немқұрайлы қарамайды, ол оларды сүйеді, оларды игеруге, иеленуге тырысады, тек осы сәтте ғана олардың адамнан тыс өмір сүріп жатқаны оған айқын көрінеді. Егер ол өзі сүйетін, керек қылатын заттарға жете алмаса, ол онда қайғырып-қамығады, зардап шегеді. Оның өзі шынайы өмірде керек нәрсенің жоқтығын,оның біздің жан-дүниемізден тыс өмір сүретінінкөрсетеді.
Фейербахтың философиясында әлеуметтік, моральдық мәселелерге көп көңіл бөлінген. Ол өз заманындағы коғамдык қатынастарға канағаттанбайды, әсіресе христиан дінінің осы Дүниенің құдіретті Жаратушысы Құдайдың өзіне сеніп, адал болған адамдарға мәңгі рақатқа бөленген о дүниедегі өмір беріледі деген негізгі қағидасына теріс баға беріп, ол қарапайым адамдардың осы өмірдегі жағдайларын жақсартуға бағытталған ұмтылысына кедергі келтіреді деген пікір айтады. Фейербахтьщ ойынша, аспандағы мәңгілік өмірге сену - жердегі өмірдің құндылығын жояды.
Бірақ Фейербах христиандықты қатты сынға алғанмен, қоғам өміріне бәрібір діннің керектігін мойындайды. Оның ойынша, тарихтағы бірін-бірі ауыстыратын үлкен дәуірлер діндердін ауысуымен тығыз байланысты. Олай болса, өзінің мүмкіндіктерін саркыған христиан дінінің орнына жаңа дін керек. Ол дін Құдайға деген сүйіспеншіліктің орнына адамды сүюді қою керек.«Христиандықтың мәні» деген негізгі еңбегіндегі соңғы тарауында Фейербах «Адам адамға - Құдай» деген пікір айтады. Сонымен бүкіл философиясы материалистік бағытта болған философ мұндай көзқараска неге келеді деген сұрақ біздін ойымызға еріксіз келеді. Оның ойынша, адамдардың бір-біріне деген катынастарына діни бітім берілмесе, олар езінің гуманистік (адамгершілік) қасиеттерінен жұрдай болады, өйткені ондай жағдайда адамдар өздерінің табиғи өзімшілдігінен арыла алмай қалады. Дінсіз болу тек адамның өзін ғана ойлауымен тең, дінге сену - баскаларды да ойлаумен бірдей, - дейді Фейербах.
Енді, міне, Жаңа замандағы материалист-ойшыл Фейербах бұл мәселеге кандай жаңалық әкелді екен? Оның ойынша, еркек пен әйел арасындағы жыныстық сезімге негізделген сүйіспеншілік осы жана діннің арқауы болуы керек. Өйткені адам табиғи-биологиялық пенде болғаннан кейін, оның түйсіктері мен сезімдері оны алдамайды, тек қана сүйіспеншіліктен басқа шынайы практикалық және органикалық нәрсе адамдар арасында жок деген өз пікірін айтады. Олай болса, «аспандағы ләззаттан» гөрі, адам жердегі «сезімдік бақытка» ұмтылуы қажет. Ол, әрине, бір-бірін сүйетін «сен» мен «меннің» қарым-қатынасы. Адамдардың бір-біріне деген қажеттіктері оларды бір-бірімен теңеп, топтастырады. Егер адамдар Құдайға сенуден гөрі, өздеріне сеніп, адамның өзін Құдай ретінде қараса, онда барлық адамдардың арасында, олардың жынысына қарамай, достық қарым-қатынастар қалыптасып, коммунизмге жол ашылар еді, - дейді ұлы ойшыл. Осындай өздерінің рухани-адамгершілік ойларымен Фейербахтың есімі біздің санамызда сақталып қалады.
Міне, осымен неміс классикалык философиясына арналған соңғы бетті аударамыз. Келесі сарапталатын ағым - тек қана философияда ғана емес, біздің өткен тарихымызға тікелей өзінің зор әсерін тигізген ілім-ол маркстік философия.
Өз бетінше дайындыққа арналған сұрақтар:
1. Неміс классикалық философиясындағы көрнекті тұлғаларды есіңізге түсіріңіз.
2. И.Кант «сынға дейінгі» өмір кезеңінде қандай гипотеза ҰСЫНДЫ?
3. И.Канттың танымдағы жасаған «коперникандық төңкерісінің» мәні неде?
4. «Категориялдық императивтің» негізгі талабын көрсетіңіз.
5. И.Канттың «диалектикалык антиномияларын» есіңізге түсіріңіз.
6. И.Фихтенің философиясының негізгі іргетасты қағидаларын атаңыз.
7. Ф.Шеллингтің философиясының бастамасы қандай?
8. Ф.Шеллингтің өнер философиясы.
9. Г.Гегельдің философиялық жүйесі.
10.Диалектиканың негізгі заңдарын атаңыз.
11.Г.Гегельдің рух саласындағы 3 сатысы.
Дата добавления: 2015-04-06; просмотров: 295; Опубликованный материал нарушает авторские права?.