Лекцыі 19–20. Другая сусветная вайна
1. Вайна пачалася нападзеннем Германіі на Польшчу і працягвалася да 2 верасня 1945 г. – дня капітуляцыі Японіі. Прычыны вайны ляжалі па-першае, у супярэчнасцях і праблемах Версальскай сістэмы і, па-другое, у імкненні фашысцкай Германіі да так званага сусветнага панавання, а яе саюзнікаў (Італіі і Японіі) да панавання на шырокіх прасторах свету, якія яны традыцыйна разглядалі як сферу сваіх інтарэсаў. З боку фашысцкага блока вайна насіла агрэсіўны, захопніцкі характар і была накіравана на фізічную ліквідацыю мільёнаў людзей у захопленых краінах. Краіны антыгітлераўскай кааліцыі змагаліся за сваю незалежнасць, за жыццё і свабоду сваіх грамадзян.
Першы перыяд вайны часта называюць “дзіўнай вайной” у сувязі з тым, што Англія, Францыя, аб’явіўшы вайну Германіі 3 верасня, актыўных баявых дзеянняў не вялі. Гэта было звязана з тым, што абедзве краіны да вайны гатовы не былі ў выніку многагадовай памылковай палітыкі іх урадаў, не ў апоншюю чаргу і палітыкі ўміратварэння. Па суадносінах ваенна-эканамічнага патэнцыяла яна на пачатку вайны адставалі ад Германіі. Пры гэтым абедзве краіны прытрымліваліся абарончай дактрыны, і Францыя ўскладала ўсе спадзяванні на лінію Мажыно, пабудаванаую ў 1929–1934 гг. уздоўж граніцы з Германіяй.
На працягу першага перыяда вайны Германія дастакова лёгка захапіла ўсе краіны Еўропы. 22 чэрвеня 1940 г. было падпісана перамір’е з Францыяй, якое фактычна абазначала для апошняй капітуляцыю. Толькі Вялікабрытанія, нягледзячы на жорсткія бамбардыроўкі, засталася непакорнай і працягвала барацьбу.
Ваенныя дзеянні развіваліся і ў Паўночнай Афрыцы, дзе італьянцы, а потым і прыйшоўшыя ім на дапамогу нямецкія войны імкнуліся да Суэцкага канала. Ім паспяхова супрацьстаялі англійскія падраздзяленні. Савецкі Саюз 17 верасня 1939 г. увёў свае войскі на тэрыторыю Польшчы, ў выніку чаго Заходняя Беларусь і Заходняя Украіна былі далучаны да СССР. 28 верасня 1939 г. быў падпісаны савецка-германскі дагавор аб дружбе і граніцах, які фіксаваў ліквідацыю польскай дзяржавы і ўстанаўліваў савецка -германскую граніцу. У выніку савецка- фінскай вайны (30.11.1939 – 12.03.1940) да СССР быў далучаны Карэльскі перашыек, паўночна-заходняе ўзбярэжжа Ладажскага возера і шэраг астравоў Фінскага заліва. Гэта вайна, аднак, значна абвастрыла адносіны СССР з Францыяй і Англіяй. У жніўні 1940 г. Савецкі Саюз далучыў да сябе Эстонію, Латвію і Літву. Савецкія войскі былі ўведзены на тэрыторыю Бесарабіі і Паўночнай Букавіны. Усё гэта спрыяла ўмацаванню пазіцый СССР на заходнім і паўночна-заходнім накірунку.
ЗША ў першым перыядзе ў вайну не ўступілі. Аднак яны актыўна аказвалі дапамогу Вялікабрытаніі. У сакавіку 1941 г. у ЗША быў прыняты закон аб ленд-лізе (перадачы ў арэнду ці пазыку зброі і іншых ваенных матэрыялаў) За гады вайны ў адпаведнасці з законам было затрачана 46 млрд. дол. З іх 30 млрд. – для Вялікабрытаніі, 10 – для СССР.
Пасля захопа Еўропы на акупіраваных тэрыторыях быў устаноўлены т.зв. “новы парадак” – сітэма концлагераў і тэрора супраць антыфашыстаў і патрыётаў. Увесь патэнцыял еўрапейскіх краін быў выкарыстаны Германіяй для падрыхтоўкі ваенных дзеянняў супраць СССР. Пакт 1939 г. з СССР сваю задачу выканаў. Адбываецца кансалідацыя германскага блока. 28 верасня 1940 г. быў падпісаны Тройственны пакт (Германія, Італія, Японія). Пазней у гэтым годзе да яго далучыліся Венгрыя, Румынія, Славакія. У сакавіку 1941 г. – Балгарыя.
2. Другі перыяд вайны (чэрвень 1941 г. – лістапад 1942 г.) пачаўся нападзеннем Германіі і яе саюзнікаў на СССР і працягваўся да лістапада 1942 г. На савецкім фронце была сканцэтравана асноўная маса ўзброеных сіл Германіі. Да сярэдзіны лістапада 1942 г. была занята большая частка еўрапейскай тэрыторыі СССР, у тым ліку Прыбалтыка, Беларусь, большасць Украіны і г.д. Пад нямецкай акупацыяй знаходзілся багацейшыя раёны Дона, Кубані, Паўночнага Каўказа. Быў блакіраваны Ленінград. Нямецкія войскі размяшчаліся ў 150–200 км ад Масквы. На захопленай тэрыторыі да вайны пражывала 45% насельніцтва, дабывалася 71% чыгуна, 58% сталі. Нямецкія ўлады ажыццяўлялі жорсткі тэрор мясцовага насельніцтва. На акупіраванай тэрыторыі сфарміраваўся і актыўна дзейнічаў партызанскі рух.
У сваёй вайне супраць СССР германскі блок імкнуўўся рэалізаваць сваю стратэгію “маланкавай вайны”, паколькі па свайму ваенна - эканамічнаму патэнцыялу, чалавечаму рэсурсу і геаграфічнаму становішчу быў не ў стане весці зацяжную вайну. Аднак гераічнае супраціўленне савецкіх войск (абарона Магілёва, Смаленска і гэд.) і асабліва бітва пад Масквой у снежні 1941 г., дзе Чырвоная Армія перайшла ў контрнаступленне, стратэгію “маланкавай вайгы” сарвалі.
У жніўні 1941 г. У. Чэрчыль і Ф. Рузвельт падпісалі “Атлантычную хартыю”, у якой былі азначаны мэты вайны і прынцыпы пасляваеннай пабудовы свету. У верасні да яе далучыўся СССР.
7 снежня 1941 г. Японія напала на амерыканскую ваенна-марскую базу Пёрл-Харбар у Ціхім акіяне. ЗША ўступілі ў вайну, значна ўмацаваўшы фронт дзяржаў, змагаўшыхся супраць германскага блока. Пасля ўступлення ў вайну Японія распачала актыўнае наступленне ў паўднёва-усходянй Азіі. Яна захапіла Тайланд, Ганконг, Малайю, Сінгапур, Філіпіны, буйнейшыя астравы Інданезіі. Толькі ў чэрвені 1942 г. японцы былі астаноўлены амерыканскім флотам каля вострава Мідуэй. Пасля гэтага Японія перайшла да абароны.
У студзені 1942 г. нямецка-італьянскія войскі перайшлі ў наступленне ў Паўночнай Афрыцы, але былі астаноўлены англа-амерыканскімі сіламі ў Егіпце, каля Эль-Аламейна.
1 студзеня 1942 г. на канферэнцыі ў Вашынгтоне быў аформлены ваенны саюз краін і народаў, змагаўшыхся супраць агрэсараў. Тым самым была аформлена антыгітлераўская кааліцыя ў складзе 26 краін.
3. Трэці перыяд (лістапад 1942 – снежань 1943 гг.) вядомы як перыяд карэннага пералома ў вайне. Сутнасць яго заключалася ў тым, што пасля таго як стратэгія “маланкавай вайны” была сарвана, германскі блок быў не ў стане доўга ўтрымліваць стратэгічную ініцыятыву. Яму не хапала ваенна-эканамічных і людскіх рэсурсаў для таго, каб кантраляваць аграмадную тэрыторыю захопленых краін і адначасова весці паспяховыя ваенныя дзеянні на, фактычна, неабсяжным фронце. Да таго ж, яго тэрыторыя была дасягальнай для бамбардыровак, у той час як на такіх тэрыторыях саюзнікаў як Урал, Сібір, ЗША, Канада, Аўстралія, Індыя без асаблівай небяспекі развівалася прамысловасць, у першую чаргу ваенная. У выніку гэтага ў канцы 1942 г. саюзнікі па антыгітлераўскай кааліцыі значна пераўзыходзілі германскі блок па выпуску ўзбраенняў і ваеннай тэхнікі. Да таго ж антыгітлераўская кааліцыя ў 1941–1942 гг. значна кансалідаваліся, што дазволіла ўмацаваць супрацоўніцтва паміж краінамі па ўсіх напрамках. Пачынаючы з лістапада 1942 г. стратэгічная ініцыятыва пераходзіць да саюзнікаў па антыгіталераўскай кааліцыі. Савецкія войскі перамагаюць у гістарычнай бітве пад Сталінградам, потым – на Курскай дузе і ажыццяўляюць далей працэс вызвалення захопленых ворагам тэрыторый. Англа-амерыканскія войскі разграмілі нямецка-італьянскую групоўку ў Паўночнай Афрыцы, пасля чаго высадзіліся ў Сіцыліі, потым ў Італіі. Мусаліні быў арыштаваны. Амерыканскія ваенна-марскія сілы пераходзіяць у наступленне ў раёне Саламонавых астравоў. Карэнны пералом у вайне актывізаваў рух Супраціўлення ў заходніх краінах і масавы партызанскі рух на акупіраванай савецкай тэрыторі. У канцы 1943 г. (лістапад–снежань) адбылася Тэгеранская канферэнцыя лідэраў трох вялікіх дзяржаў антыгітлераўскай кааліцыі, на якой былі абмеркаваны іх задачы ва ўмовах ажыццяўлення наступальных аперацый. Канферэнцыя ўмацавала спрацоўніцтва дзяржаў у іх барацьбе супраць фашысцкіх агрэсараў.
4. Чацвёрты перыяд (студзень 1944 – ма 1945 гг.) характарызаваўся актыўным і паспяховым наступленнем войск краін-саюзніц па антыгітлераўскай кааліцыі на ўсіх франтах. У кастрычніку 1944 г. была поўнасцю вызвалена тэрыторыя СССР. Савецкая армія ажыццяўляла вызваленчыя аперацыі на тэрыторыі еўрапейскіх крін. Яна абапіралася на падтрымку мясцовага насельніцтва. 6 ліпеня 1944 г. заходнія саюзнікі СССР высадзіліся ў Нармандыі (Францыя), стварыўшы тым самым Заходні фронт у вайне супраць Германіі. У маі 1944 г. англа-амерыканскія сілы пачалі наступленне супраць германа-італьянскіх войск на поўначы Італіі. У баявых дзеяннях актыўна ўдзельнічалі італьянскія сілы Супраціўлення. У канцы красавіка Італія была вызвалена, а 2 мая нямецкія войскі італьянскай групоўкі капітуліравалі. Паспяхова працягвалася наступленне саюзных сіл супраць Японіі ў Ціхім акіяне. У лютым 1945 г. адбылася Ялцінская канферэнцыя лідэраў трох вялікіх краін антыгітлераўскай кааліцыі. Былі абмеркаваны пытанні сумесных дзеянняў на заключным этапе вайы. Была дасягнута згода па важнейшых пытаннях , што яшчэ больш умацавала кааліцыю. Блок фашыскіх дзяржаў, наадварот, яшчэ ў 1944 г. разваліўся. Некаторыя краіны блока (Балгарыя, Румынія, Венгрыя) уступілі ў вайну з Германіяй. Пад ціскам з Усхода і Захада астаткі германскіх войск цярпелі паражэнне. 2 мая 1945 г. савецкая армія заняла Берлін. Яшчэ напярэдадні Гітлер і некаторыя кіраўнікі фашысцкага рэжыма закончылі жыццё самагубствам. 8 мая Германя капітуліравала.
5. На Патсдамскай канферэнуцыі (ліпень – жнівеь 1945 г.), дзе абмяркоўваліся пытанні будучага Германіі і іншых пераможаных краін, была прынята таксама Патсдамская дэкаларацыя, яка патрабавала капітуляцыі Японіі, Дэкларацыю падпісалі Англія, ЗША і Кітай. Японія капітуліраваць адмовілася. 8 жніўня 1945 г. у вайну з Японіяй уступіў СССР, які паспяхова вёў баявыя дзеянні на тэрыторі Кітая і Карэі. Саюзнікі вызвалілі ад японскіх акупантаў краіны паўднёва-усходняй Азіі і ажыццяўлялі бамбардыроўкі самой Японіі. 6 і 9 жніўня амерыканцы скінула атамныя бомбы на японскія гарады Хірасіма і Нагасакі. Пасля гэтага японскі ўрад згадзіўся капітуліраваць і 2 верасня 1945 г. падпісаў капітуляцыю. Другая сусветная вайна закончылася. Яна была буйнейшым вааенным канфліктам у гісторыі чалавецтва. У ёй удзельнічала 61 дзяржава, ваенныя дзеянні вяліся на тэрыторыі 40 краін. Ва ўзброеныя сілы было мабілізавана 110 млн. чалавек. Агульныя страты саставілі каля 55 млн. чалавек. Галоўныя вынікі вайны заключаюцца ў разгроме фашызма – ударнай сілы сусветнай рэакцыі і ўтварэнні тым самым спрыяльных умоў для развіцця дэмакратыі і прагрэсу ва ўсім свеце.