Кіріспе

Абсорбция дегеніміз газ еріген сұйық сіңіргіштердің (абсорбенттердің) газдарды сіңіру процесі. Еріген газдардың еріткіштен бөлінуін білдіретін кері процесс десорбция деп аталады. Абсорбциялық процестерге газды және сұйық фаза қатысады. Абсорбцияда заттар газды фазадан сұйыққа, ал десорбцияда керісінше – сұйықтан газға өтеді. Газды және сұйық фазаны жанастырудың әртүрлі тәсілдері бар. Ректификация сияқты белгілі бір насадкалары мен тарелкалар саны бар цилиндрлік аппараттарда (абсорберлерде) өтеді. Сіңіргіш төменнен жоғары қарай, ал газды қоспа жоғарыдан төмен қарай жылжиды. Төменгі жағынан газды қоспа компоненттері абсорбцияланған сұйық, ал жоғары жағынан абсорбцияланған компоненттері кеткен қалдық газ қоспасы шығады. Хемосорбцияда газдан абсорбцияланатын компонент ұшпайтын химиялық қосылыс түрінде сұйық фазамен байланысады. Егер химиялық реакция қайтымды болса, онда газдан компонентті толық шығарып алуға болады. Экстракция деп қатты немесе сұйық күйдегі шикі заттан талғамды әрекетті еріткішпен (экстрагентпен) өңдеу арқылы оның жеке компоненттерін шығарып алу процесін айтады. Экстрагент сұйық фазадан экстракциялағанда мынадай қасиеттерге ие болуы қажет: шикі затта мүлдем ерімейтін немесе өте аз еритін; түзілген экстрактылы және рафинатты фазалар тығыздығы жағынан әжептеуір ереекшеленуі; бөліп алынатын затқа қатысты жоғары талғамды және еріту қабілетіне ие болуы; бөліп алуға қолайлы болатындай бөліп алатын заттың қайнау температурасынан ерекшеленуі; химиялық тұрақты немесе инертті зат болуы.

Абсорбция — газ немесе сұйық кұрамындағы заттарды сұйық, сирегірек қатты заттар (абсорбенттер) көмегімен сіңіріп алу процесі. Оптикада — белгілі бір денеден өту барысында жарық ағымы энергиясы бөлігінің тұтылып қалуы.

Абсорбция– газдар мен булардың оларға өзара сəйкес келетін сұйық

сорғыштарға (абсорбенттерге) сіңіріліп бөліну үрдісі. Кері үрдіс, яғни бір

немесе бірнеше заттардың сұйық фазадан газды немесе булы фазаға өтуі

десорбция деп аталады.

Абсорбция, экстракция және адсорбция процестерінің физика-химиялық негіздері. Адсорбция деп қатты дене бетінің газдарды, буларды немесе сұйықтарды сіңіру процесін айтады. Қоспаларды абсорбциялық әдіспен бөлу алдында бірқатар артықшылықтары бар. Абсорбцияда газ ағымында міндетті түрде бөліп алатын заттың біршама мөлшері кездеседі. Ал адсорбцияда оның соңғы концентрациясы іс жүзінде нөлге тең. Газдан қорғанғыш жұмысы осы принципке негізделген. Мұнай өңдеуде адсорбенттер ретінде активтелген көмірлерді, силикагель, алюмогель, синтетикалық цеолиттерді пайдаланады. Осы заттардың барлығының меншікті ауданы үлкен, ол бет ауданының (м2) адсорбент массасының бірлігіне (г) қатынасымен анықталады, яғни өлшемі м2/г. Екінші маңызды сипаттамасы, адсорбцияланған зат мөлшерінің (г) адсорбент массаның (г) немесе көлемінің (л) бірлігіне қатынасын білдіретін олардың активтілігі болып табылады. Өлшемі г/кг немесе г/л. Ол статикалық және динамикалық болып бөлінеді.

Майлы абсорбция Майлы абсорбция — газ немесе бу – газ қоспасының бір немесе бірнеше құрауышын әр түрлі құралғыларда сіңіргіш маймен еріту процесі; коксхимиялық өнеркәсіпте кокс газынан бензолды бөліп шығаруға, мұнай өңдеу өнеркәсібінде жасанды сұйық отын алуда, тағы басқа жерлерде қолданылады.   Физикалық абсорбция - абсорбат пен абсорбент арасында химиялық әрекетсіз өтетін абсорбция.   Жобалау негіздері және зауыттар жабдықтары

Қатты материалдарды сақтайтын қоймалардың типтері: ашық, жабық, жартылай жабық, шанақтар. Әртүрлі шикізаттарды, реагенттерді, полуфабрикаттарды қабылдап алтын және сақтайтын құрылымдарды жасау және оны есептеу. Зауыттағы ішкі және сыртқы транспорт. Ілініп қойылатын қанатты жолдар, біржақты релсті жол, грейферлі жазық кран, ленталы және жинап әкелуге бейімделген транспортер, шұққыр элеватор, пневмотранспортер, шашылған және сұйық материалдарды жұтып алатын құрылымдар және есептегіштер. Тасымалдау әдісін таңдау және тасымалдың түрі. Сұйық заттарды сақтау. Резервуарар, бассейндер, сұйық заттар қоймасы және оны жабдықтау. Кебу және су газголдерлер, сұйық және газ типтес материалдарды сақтайтын жабдықтардың, горизонталды шлам бассейндер мен жинақтағыштардың көлемін анқтау және оны есептеу. Сұйық заттар мен газдарды темір жол мен су арқылы тасымалдау. Құбырлар мен бекіткіш жабдықтар. Құбырладың келісімді диаметрлерін есептеу. Сұйық заттарды айдайтын насостар мен отынды өртеу, сұйық және шаң тәрізді материалдарды тасмалдау қондырғылар типтер: поршенді, плунжерді, роторлы, пневмакамералы, пневмовинтті, олардың жұмыс істеу принциптері, негізгі қасиеттері, кемшіліктері мен ұтымды жақтары. Насостарды маркировкалар. Жұмыс істейтін ортасына сай насосты пайдалану тәсілін анықтау. Ауа тазартқыштар және таз үрлегіштер, горелкалар, форсункалар компрессорлердың типтері. Құбыр компрессорлар, қысқыш компрессорлар, инжекторлар. Центрифугалар, сүзгіш маталар. Сұзгіштер мен центрифугаларды таңдау, олардың эксплуатациялық режимдері. Тұнбаларды шаю, шаю әдістері, кристалдау аппараттарының негізгі түрлері. Кристаллизаторлардың есептемелері. Қатты фаза мен сұйықты бір-бірінен ажырататын тосқауыл. Қойылтқыштар жәнө ағын суды санитарлық тазалықтан өткізетін жабдықтар. Суспензияны фильтрлеу. Ұнтақтау түрлері: ірі, орташа, ұсақ. Ұнтақтау машиналары мен аппаратары, ұсақ майдалау және жұқа ұнтақтауға арналған құрал-жабдықтар, соқпалы, білікті, конусты сипаттамалары құрылысы және жұмыс істеу принципі. Ылғалды ұнтақтау. Ұнтақталған материалдар түрлеріне байланысты машиналар мен агрөгаттар. Ұнтақтау есептеулерінің тиімділігі. Ұнтақтау өнімдһлігі, торлар мен өлшеуіштер, елеулерді талдау және елеулерді талдау нәтижелерін өңдеу. Газды тазалау түрларі, өндірістік газдардың ластануы. Газды бөлімдерінің әдістері, механикалық газ тазалау, ылғалды газ тазалау, газдарды сүзу, электрлік газды тазалау, үрмелі сүзу, сүзу түрлері. Шаң тұнбалағыш және аспирациялық шахталар. Циклондар. Электрсүзгіштер. Скрубберлер. Араластрудың негізгі принциптері. Араластыру процесінің негізгі мақсаты мен шешімдері. Бұрғағыш пен араластырғыш түрлері, әр түрлі процестер ҮШІН бұрғағыш түрлері, сұйық және қатты материалдарды араластыру. Араластырғыш құрылысы мен түрлері. Вертикалды шлам бассейндер. Гомогенизациялық силастар. Лайараластырғыштар, түйіршектегіштер. Жалпы мәліметтер. Жылу алмастырғыш және буландырғыш аппараттар мен қондырмалар. Кептіргіштің жалпы схемасы. Кептіргіш құрылысы. Кептіргіштерді салыстыру және таңдап алу. Кептіргіш аппараттарының есептеулері. Тұманды өртеу пештері жылу алмастырғыш аппараттар және олардың құрылысы. Шашыранды кептіргіштер, құйынды кептіргіштер, кептіргіш барабандар. Пеш ішіндегі жылу алмастырғыштар. Сүзгі-қыздырғыштар, шынжырлы кедергілер, ұялы, топты, конвейерлі, кеденді жылу алмастырғыштар. Абсорбциялық және адсорбциялық аппараттар, бейтараптандырғыштар. Буландыру аппараты. Түйіршіктендіргіш. Утилизатор (пайдалану) қазандары. Пештер топтауы. Айналмалы пештер конструкциясы. Пеш корпусы. Бандаждар, оларды бекіту әдістері. Тіректі роликтер және олардың подшипниктері. Пеш білігіне қатнасты тіректі роликтердің жайғастырылуы. Бақылау роликтер мен тірегіштер. Пеш басы. Пештің салқын және ыстық жақтарының тығыздатқыш қондырғылары. Айналмалы пештің қозғалтқыш механизмі. Шахталы пештер. Конструкциялары. ЖҮК босату механизмі. Жандырғыш қондырғысы. Пеш сыртындағы қондырмалар. Конвейерлі қақтағыш (кольцинациялау) пештер. Шлам шоғырлағыш пен жабдықтандырылған пештер. Циклонды жылу алмастырғыштар. Шахталы жылу алмастырғыштар. Айналмалы пештер салқындатқыштары. Барабанды, рекуператорлы және торлы салқындатқыштар. Циклонды және форсункалы пештер. Агломераттау машиналары. "Қайнау қабаты" пештері. Құралды құрастыруға қойылатын талаптар. Механизация түрін таңдап алу. Жөндеу аралық қызмет көрсету, жөндеу, құралдарды алдын-ала орта (жоспарлы есіркемелі) және капиталды жөндеу. Құралды жөндеуге дайындау. Химиялық құралды жөндеу әдістері Негізгі химиялық және силикат өндірістің дамуы және осы пәннің инженер-технолог мамандарының қалыптасуындағы маңызы. Өндірістік негізгі деңгейлері. Химиялың жабдыңтарды жобалауда жалпы бағыттар. Негізгі және қосалқы жабдықтар. Химиялық және силикатты материалдар өндірістеріне қойылатын негізгі талаптар - өнімділік, тұрақтылық, тасымалдауға бейімділік. Химиялық және силикатты материалдар жабдықтары мен машиналарды сынақтан өткізу. Жабдықтар, машинелар аппараттар және реакторлар өндірісіндегі стандартизация. Жабдықтарды конструкциялаудағы, есептеудегі, соңымен қатар технологиялық қатарды жобалаудағы материалдық жәнө жылу балансының ролі. Жабдықтаудың пайдаланудағы тұрақтылығы. Өндіріс орамдарын жобалаудағы құрылыс нормаларының негізгі тұжырымдары. Металдар, қоспалар және металл емес заттар. Жабдықтау материалдарның жұмыс істеу орнындағы шыдамдылығы, оны таңдау. Металл және жабдықтау материалдары мен қоспалар, олардың қасиеттері, таңбалау және пайдалану орындары. Металлдар мен қоспалардың коррозиясы. Коррозияның түрлері. Металдардың коррозиядан сақтаудың тәсілдері. Металларды өңдеу және қорғау жабуларын пайдалану. Металл емес жабдықтау материалдары, олардың қасиеттері, номенклатурасы және пайдалану орындары. От өндірісінде қолданылатын жабдықтарды дайынауда металл және жабдықтау материалдары мен қоспалар, олардың қасиеттері, таңбалау және пайдалану орындары. Металлдар мен қоспалардың коррозиясы. Коррозияның түрлері. Металдардың коррозиядан сақтаудың тәсілдері. Металларды өңдеу және қорғау жабуларын пайдалану. Металл емес жабдықтау материалдары, олардың қасиеттері, номенклатурасы және пайдалану орындары. От өндірісінде қолданылатын жабдықтарды дайынауда пайдаланылатын материалдар.Құралдардың механикалық есептеуінің элементтері, ішкі және сыртқы қысым күшімен жұмыс істейтін жұқа қабырғалы аппараттар. Қарапайым мықтылығының есептеу принциптері - мүмкін болатын күшті және мықтылықты сақтау коэффициентін анықтау, қысым, күю және вакуум арқылы жұмыс істейтін жабдқтырдың түрлі бетінің торларының мүмкіндіктерін есептеу; жабдықтардың түрлі бөліктерді және оған тура келетін арматураларды бекіту тәсілі. Жұқа қабырғалы жабдықтардың ішкі және сыртқы қысым бойынша механикалық есептемелеу элементтері, олардың жұмыс істеу принциптерін есептеу, оларды дайындау тәсілдері және есептеу принциптері. Қалың қабырғалы жабдықтардың ішкі және сыртқы қысым бойынша механикалық есептемелеу элементтері, олардың жұмыс істеу принциптерін есептеу, оларды дайындау тәсілдері және есептеу принциптері. Аппарттрды құрастырудың негізгі ережелері: Тартылу және олардың типтері: жұмсақ темір, сальникалық және лабиринттік тартылу. Жоғары қысымдылық аппаратты беріктікке есептеу. Аппараттарды конструкциялау. Бейорганикалық заттар және силикатты материалдарда қоланылатын құралдарды санау әдістері. Жоба, колоннаның адымы мен белігі туралы түсінік. Біртұтас модульдегі жүйе. Бөлінетін тіректерге қабырғалар мен колонналарды бекітудің ережелері. Өндірістік үйлердің әртүрлі секциялары, қосымша бөлектері мен құрылымдарына типтендіру және бір жүйеге келтіру. Өндірістік үйлер туралы өтімді шешімдер. Этажеркалар мен ашық алаңдарды жобалау. Жабдықтарды орналастыру. Өнеркәсіп орындарды жобалаудың экономикалық факторлары мен өндірістік Үйлердің техникалы-экономикалық бағасы. Қосалқы алаңдарды орналастырудың және олардың көлемін жоспарлаудың шешімі. Тұрмыстық алаңдар мен құрылымдар. Тамақтану орындары. Санитарлық алаңдарды есептеулердің үлгілері. Өнеркәсіп орындарын салудың жобаларының үлгісі. Технологиялың процесті» жобалау жолы. Техникалың және Фабриканың жобаларды өңдеу. Жабдыңтарды өңдеу үшін техникалық тапсырма. Жобалардың технологиялың бөлімнің құрамы мен тұзу реттігі. Жұмыс сызбалар өндірістің технологиялың регламенті. Монтажды технологиялың сызбанұсқа. өндіріс жобаның шектес бөлімдердің технологиялың құжаттырдың келісімділігі. Абсорбция үрдісінде фазалар арасындағы тепе – тендік фазалардың бір – бірімен ұзақ уақыт бірге тұруына, фазалардың біреуінің құрамына, температураға, қысымға және компонентпен, сініргіш сұйықтың термодинамикалық қасиеттеріне байланысты. Газ – сұйық жүйелері арасындағы тепе – тендік негізінен Генри заңымен сипатталады: Өндірісте абсорбция үрдісін мұнай өндеу қондырғыларында көмірсутек газдарын бір – бірінен бөліп алу үшін, кокс газынан аммиак пен көмірсутектерді алу үшін, өндірістен шығатын газдарды тазалау және басқа да көптеген жағдайларда қолданады. Абсорбция үрдістерінде масса алмасу газ және сұйық фазалардың арасында өтеді. Газды фаза сіңірілмейтін тасығыш газдан және бір немесе бірнеше сіңірілетін компоненттерден тұрады. Сұйық фаза сұйық сіңіргішпен оған сіңірілген компоненттен немесе компоненттерден тұратын ерітінді болады. Физикалық абсорбция кезінде тасығыш газ бен сұйық сіңіргіш бірінен – біріне өтетін компоненттермен және өзара химиялық әрекеттесуге түспейді. Қондырғының құрылысы. Қондырғының құрылысы 1.2-суретте көрсетілген.   1.2-сурет. Абсорбциялық қондырғының сызбасы 1-шашыратып бөлгіш; 2-абсорбер; 3-ауыспалы царга; 4-судың ыдысы; 5-сіңіргішті канализацияға жіберуге арналған бұрағыш; 6-газ анықтағыштың датчигі арқылы берілетін прайнаны соруға арналған эжектор; 7-су беруге арналған бұрағыш; 8-судың шығынын өлшеуге арналған ротаметр; 9-аммиактың шығынын өлшеуге арналған ротаметр; 10-ауаның шығынын өлшеуге арналған ротаметр; 11-аммиактың балоны; 12-реттегіш; 13-араластырғыш; 14-аммиак пен ауа қоспасын беруге арналған бұрағыш; 15-газдың прайнасын талдауға алуға арналған бұрағыш; 16-газ анықтағыштың датчигі; 17-дифманометр; 18-вакумметр; 19-термометр; 20-газ анықтағыштың екіншілік приборы; 21-желдеткіш. 1.2-сурет. Абсорбциялық қондырғының сызбасы Қондырғымен жұмыс істеу әдісі. Бұрағыш 14-ті ашып, желдеткіш 21-ді қосады да, ротаметр 10 бойынша ауаның берілген шығынының ең аз мөлшеріне қояды. Дифманометр 17-ң көрсеткенін жазып алады (яғни құрғақ насадканың гидродинамикалық кедергісін анықтайды). Біртіндеп ауаның барлық берілген шығындары үшін де, осындай өлшемдер жүргізеді. Содан кейін колоннаны суландыруға су беріледі. Ондағы судың ең аз шығынына ротаметр 8 бойынша келтіріп қояды (мұндағы ауаның шығыны тұрақты болу керек) да суланған насадканың гидравликалық кедергісін олшейді. Судың барлық берілген шығындарында суланған насадканың гидравликалық кедергілерін өлшеп алған соң, колоннаға аммиак жіберіледі. Керекті аммиактың шығынын ротаметр 9 арқылы өлшеп қояды. Колонна 3-5 минут жұмыс істеп тұрақты кезеңге шыққан соң, аспап 20-ың көрсетуі бойынша колоннаға кіргенге дейінгі және колоннадан шыққан газ ағынындағы аммиактың концентрациясын анықтайды. Жұмыс аяқталған соң, бұрағыш 12-ні жабады (аммиактікі) , 10 минут өткен соң суды жабады, газ анықтағышты айырады және желдеткішті тоқтатады. Абсорбциялы қондырғылардың технологиялық схемалары. Алғашқы абсорбциялық қондырғылар екі колоннадан тұрды: абсорбер мен десорбер және бірқатар жылу алмастырғыштар. Бұл схема бойынша абсорбцияланатын көмірсутектердің басым бөлігі десорберді суару сиымдылығынан конденсацияланбайтын газдармен (метан және этанмен) бірге жоғалады. Жоғары қысымда алынған немесе төмен температурада десорбцияланған буда конденсацияланған конденсатта көп мөлшерде метан мен этан болады. Бұл бу тәрізді күйде десорберден шығатын қоспадан пропан мен ауырлау көмірсутектерді бөліп алуды анағұрлым қиындата түседі. Сосын оларды конденсациялау қажет. Конденсациялау үшін жоғарылау қысым және төмен температура, ал буландыру үшін керісінше – төмен қысым мен жоғары температура қажет. Бұл абсорбциялау процесінің параметрлерін таңдауды регламенттейтін негізгі факторлардың бірі болып табылады. Абсорбциялық қондырғыда біртіндеп көп ретті конденсациялау (абсорберде), көп ретті буландырып шығару (десорберде) және бір ретті конденсациялау (суару сиымдылығында) өтеді. Абсорбциялық бөліп алу – ескі әдістердің бірі. Ең көп тарағаны маймен абсорбциялау схемасы болып табылады (2.14. сур). Қондырғы құрамына үш колонна енеді: абсорбер, абсорбциялық-буландырып бөлу колоннасы – метан мен этанды булап бөлуге арналған түбінен қыздырылатын абсорбер (АБК), десорбер. Оларда абсорбент ретінде әдетте мұнайдың керосиндік немес дизельдік фракциясы қолданылады. Газбен жұмыс істейтіндер мұндай абсорбентті «май» деп атайды, сондықтан да қондырғы маймен абсорбциялау деп аталады. Қондырғыға түсетін газ І суыйды да 3 сепараторға түседі. 3 сепаратордан газ 4 абсорберге барады, онда құрамынан VIII абсорбентпен ауыр көмірсутектердің басым бөлігі бөліп алынады. Жартылай осы көмірсутектермен қаныққан IV абсорбент 2 қыздырылады да 5 абсорбциялық-буландырып бөлу қондырғысына беріледі, оған абсорбентті енгізу деңгейінен төмен 3 сепаратордан сұйық фаза түседі. 5 абсорбциялық-буландырып бөлу қондырғысының жоғарғы бөлігіне 7 десорберден VIII қалпына келтірілген регенерацияланған абсорбент беріледі. 4 абсорбердің төменгі бөлігінен түсетін жартылай қаныққан IV абсорбенттен 5 АБК-ның жоғарғы жағынан кететін жеңіл көмірсу-тектер (метан, этан) VI шығарылады. Пропан және одан жоғары көмірсутектерді абсорбент сіңіріп алады. Толық қаныққан VII абсорбент 5 АБК-ң төменгі жағынан шығады да, 2 жылу алмастырғышта қыздырылып, 7 десорберге түседі, ол жерде құрамынан ректификациялау арқылы ІХ жеңіл көмірсутектердің кең фракциясы (ЖККФ) қуылады, ал қалпына келтірілген VIII абсорбент 4 және 5 колоннаға қайта оралады. Қаныққан абсорбент температурасын көтеру негізінен метан мен этаннан тұратын АБК-да газ ағымының түзілуіне апарып соғады. Сонымен қатар, белгілі тоңазыту (рекуперациялау) дәрежесін алу үшін абсорбент көмегімен тұтылатын пропан мен ауырлау көмірсутектердің жартылай десорбциялануы өтеді. Ол үшін 5 АБК-ң жоғарғы бөлігіне қалпына келтірілген VIII абсорбент беріледі. Осылайша, 5 АБК-ң жоғарғы бөлігі абсорбциялау режимінде, ал төменгісі – буландырып бөлу режимінде жұмыс істейді. Тиісті режимді таңдай отырып абсорбенттен метанды толық бөліп алуға, қажет болса этанды бөліп алуға болады. Абсорбциялау процесі жылу бөле жүреді. Осының салдарынан абсорбердегі қоспа-ның орташа температурасы көтеріледі. Бастапқы (шикі) газды суытса абсорбердегі температура төмендейді және көмірсутектердің бір бөлігінің конденсациялануына (сұйылуына) ықпал етеді. Сондай-ақ температураны төмендетсе абсорбциялау жолымен газ компоненттерін бөлу де жақсара түседі. Одан бөлек, абсорбердегі температура төмендету қайнау температурасы жоғары емес абсорбенттерді қолдануға мүмкіндік береді. Төмендетілген температураларда абсорбциялау процесін төмен температуралы абсорбциялау (ТТА) деп атайды. ТТА процесінде жеңіл қайнайтын абсорбентті қолданғанда абсорберден соң оны мұқият сепарациялау қажет. Сондықтан да тазартылған (құрғақ) газбен сіңіргіштің жоғалуын азайту үшін екі сатылы ТТА схемасын қолданады: бірінші сатыға жеңіл қайнайтын абсорбентті, екінші сатыға қайнау температурасы жоғарылау абсорбентті береді. Екі сатылы ТТА схемасының артықшылығы тек жеңіл қайнайтын абсорбентті қолдану ғана емес, сонымен қатар тиісті бөліп алу дәрежесіне қол жеткізетін абсорбент шығынын азайту болып табылады Қорытынды Абсорбциялық қондырғы - газдар мен булардың абсорбентпен араласуын және сіңуін қамтамасыз ететін қондырғылар (абсорберлер). Абсорберлер құрылымдық ерекшеліктері бойынша және жұмыс атқару түріне байланысты пластиналы, көбікті, тік ағысты, барботажды, механикалық, саптамалы, шашырат палы, тоспалы (каскадты), қоңырау тәрізді, қалпақшалы, беттік, бүрікпесі, табақшалы және түтікті болып бөлінеді. Пайдаланған әдебиеттер 1. Пульмонология терминдерінің орысша-қазақша түсіндірме сөздігі. Алматы: Ана тілі. 1996.   2. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі:Машинажасау. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2007.   3. Мұнай және газ геологиясы терминдерінің орысша-қазақша түсіндірме сөздігі. Жалпы редакциясын басқарған Казакстанға еңбегі сіңген мұнайшы — геологтар Т.Н. Жұмағалиев, Б.М. Куандықов. — А.: АРНGroup, 2000. — 328 бет.   4. О.Д.Дайырбеков, Б.Е.Алтынбеков, Б.К.Торғауытов, У.И.Кенесариев, Т.С.Хайдарова Аурудың алдын алу және сақтандыру бойынша орысша-қазақша терминологиялық сөздік. Шымкент. “Ғасыр-Ш”, 2005 жыл.   5. Мұнай және газ геологиясы танымдық және кәсіптік-технологиялық терминдерінің түсіндірме сөздігі. Анықтамалық басылым. — Алматы: 2003 жыл.