Алматы 2015 ж
1 – Дәріс. Кіріспе. Адам мекендеген ортаның қауіптілігі және эволюциясы
Тіршілік қауіпсіздігі - бұл адамның өзін қоршаған орта мен оны қорғаудың ара қатынасына бағытталған, шаралар кешені, төтенше жағдайларда шаруашылық объектілерді тұрақты функционирлеу, табиғи және техногенді сипаттағы төтенше жағдайлар салдарын жою және ескерту, сонымен бірге қазіргі заманғы зақымдау құралдарын қолдану.
«Адам - мекендеген орта» жүйесіндегі қауіптілікті анықтау, оларды топтау. Қауіптілік - бұл қоршаған ортаның энергетикалық жағдайына негізделген, барлық қоршаған ортағы (адамға, табиғатқа, ғимаратқа, құрлысқа және т.б.) адамның қабілетінің әсерімен белгілі жағдайда зиян келтіретін жағымсыз құбылыс.
Нақты іс- әрекетте қауіптілікті құру көздері болып табылатын:
- адамның өзі күрделі жүйе ретінде, организм - жекелікпен, адам организіміне қолайсыз тұқым қуалаушылық, организмнің мүмкіндіктерін шектеу мүмкіндіктері, психологиялық бұзылулар және антропометриялық адамның көрсеткіштері нақты іс-әрекет жүргізуге жарамсыз болуы мүмкін;
- әрбір іс-әрекет үшін қоршаған ортаның элементтері болып табылатын: заттар, құрал және еңбек өнімдері, қолданылған энергия, өмірдің климаттық жағдайлары немесе еңбектің микроклиматтық жағдайлары (температура, ылғалдылық және ауа қозғалысының жылдамдығы) жануарлар мен өсімдіктер әлемі, топтық адамдар;
- адамның қарым-қатнастарының үдірісі және мекендеген ортасының элементтері.
Қауіптіліктер өте күрделі болғандықтан бір-біріне өзара қабаттасқан, көп факторлы белгілері бар, онда олардың топтары мен жүйелері осы қауіптілікті тануда маңызды роль атқарады.
Өмір барысында адам мен оны қоршаған мекендеген ортасымен тұрақты әрекет етеді және «адам - мекендеген орта» жүйесін тұрақты түзеді.
Тіршілік ету ортасы– адамды қоршаған орта, ол дәл қазіргі кездегі факторлардың жиынтығына (физикалық, химиялық, биологиялық, әлеуметтік) адам іс әрекетіне, оның денсаулығына және туымына бірден немесе кейіннен әсер етуіне негізделген және жанама немесе тура әрекет көрсетуге қабілетті.
Осы жүйеде адам әрекет ете отырып үздіксіз басты шарттарды шешеді: өзінің ауадағы және судағы, азық-түліктегі қажетілігін қамтамасыз етеді.
Қоршаған ортадағы жағымсыз әсерлер әлем қаншалықты ұзақ болса, олар да соншалықты болады. Жағымсыз жерлердің табиғи көздері болып, климаттың өзгеруі, жер қабатының жарықтануы және апаттық құбылыстарға: найзағай, жер сілкінісі және т.б. жатады.
Адам мекендеген орта көп ғасырлар бойы ақырындап өзінің түрін өзгертіп және жағымсыз факторлардың деңгейі мен түрі де аз ғана өзгерді. Осылай адам мекендеген ортаға адамның әрекетінің активті өсуі басталғанға дейінгі XIX ғасырдың ортасына дейін жалғасты. XIX ғ. жер бетінде биосфераның ластану зонасы артты, ол біртіндеп кішкене, одан толық аймақтық деградацияға алып келді. Бұл жағдайлар көп нәрсеге мүмкіндік береді:
- жер бетіндегі халық санының күрт өсуі (демографиялық жарылыс) және оның урбанизациясы.
- энергетикалық ресурстардың концентрациясы мен қажеттілігінің өсуі.
- өндірістік және ауылшаруашылық өндірістерінің қарқынды өсуі.
- әскери мақсаттағы және басқа да үдірістердің шығынының өсуі.
Техносфера мен адамның өзара байланысы. Адам мен оны қоршаған орта (табиғи, өндірістік, қалалық, тұрмыстық және басқа) тіршілік қауіпсіздігі үдірісінде бір-бірінен тұрақты әрекеттелді.
Адам мен оны қоршаған орта гармониялық әсер етеді және белгілі бір жағдайларда ғана дамиды, егер энергия ағыны заттар мен ақпаратттар табиғи ортада және адам қолайлы деп қабылдаған шегінде болады. Әдеттегі ағынның деңгейінің артуы адамға техносфераға және табиғи ортаға жағымсыз әсер етеді. Табиғи жағдайларда сондай әсерлер климат пен апаттық құбылыстардың өзгеруі кезінде бақыланады. Техносфера жағдайында техносфера элементтері жағымсыз әсерлермен негізделген (машина, ғимарат және тағы да басқа) және адам әсерімен.
Қандайда бір ағынның шамасын минимальды мәнінен максимальды мүмкіндікке дейін өзгертіп, «адам -мекендеген-орта» жүйесінде сипатты жағдайлар қатарына өтуге болады.
- камфортты (тиімді), егер ағындар әрекеттің тиімді шартына сәйкес болса: іс-әрекет пен демалыстың тиімді жағдайын құрады; алдын-ала жоғары жұмыс қабілеттілігін жасау мен өкімділік іс-әрекеті салдары үшін; адам денсаулығын сақтауға және адам мекендеген ортаның компонентерінің түгелдігіне кепілдік береді;
- рұқсат етілген, егер ағындар адамға және қоршаған ортаға әсер етсе, онда денсаулығына жағымсыз әсер етпейді, бірақ адам іс-әрекетінің тиімділігін төмендетіп, дискомфортқа алып келеді. Рұқсат етілген әрекеттің шартын сақтау адамға және қоршаған ортада қайтымсыз жағымсыз үдірістердің дамуы мен пайда болмауына кепілдік береді;
- қауіпті, егер ағын рұқсат етілген деңгейден артып, адам денсаулығына жағымсыз әсер етсе, онда созылмалы әсердегі ауруларға алып келеді және техносфера мен табиғи орта элементтерін деградацияға алып келеді.
Техногенді апаттар мен катастрофалар. ХХ ғасырдың ортасына дейін адам ірі масштабты авриялар мен катастрофаларды, сонымен бірге төтенше жағдайлармен сәйкес келетін әлемдік және аймақтық масштаптағы қайтымсыз экологиялық өзгерістерді жасау қабілеттіліктері болмаған.
Соңғы жылдары инциденттердің және қарапайым техникалық жүйелердің санының өсуімен белгілі, бұл техногенді апаттар мен катастрофалардың өсуіне алып келеді.
Қауiпсiздiктi қамтамасыз ету әдiстерi - бұл шешiмдердi iздестiруді жеңiлдететiн шартты әдiстемелiк қабылдаулар. Әдiс мақсатқа жетудiң тәсілі болып табылады.
Кеңiстiктiң гомосферасы - адам қаралатын қызмет процессiнде болады. Ноксосфера - қауiп-қатерлер үнемi бар болып немесе мерзiмдi пайда болатын кеңiстiк.
Қауiпсiздiктiң қамтамасыз етуi үш негiзгi әдiстермен жетедi:
Әдiс А гомосфера кеңiстiктiң немесе уақытша бөлiнуiнде және нокососферы тұрады. Бұл роботтарды, автоматтандыруды қолдануымен, қашықтықтан басқарудың құралдары арқылы жетеді тағы басқалар.
Әдiс Б ноксосферының нормалауында, төмендетінде немесе қауiп-қатерлердiң толық жоюылуынан тұрады. Бұл әдiс iс жүзiнде негiзгi болып табылады. Қауiп-қатердiң кiшiреюі немесе ерекшелiгi зиянды және қауiптi факторлардан адамды қорғау бойынша техникада қауiпсiздiк шараларының максимал деңгейiнің кешенiмен, ұжымдық қорғану құралдарының қолдануымен жетедi.
Әдiс В қабылдаулар және тиiстi ортаға және оның қорғануын жоғарылатуы адамның бейiмделу бағытының құралдар жиыны. Бұл әдіс жеке қорғану құралдары дәрiгерлiк және кәсiптiк iрiктеу, үйрену, кәсiптiк бағдар, психологиялық әзiрлеу мүмкіндіктерін жүзеге асырады.
Қауiпсiздiктi қамтамасыз ету қағидасы – ұсыныс, негiзгi ереже, идея, қандай болмасын алғышарт, шешім.
Қауiпсiздiк қағидаларын төрт топта бөлуге болады:
- бағдарламалық;
- техникалық;
- ұйымдастырушылық;
- басқаршылық.
Бағдарлайтын қағидалар қауiпсiз шешiмдердiң iздестiру, әдiстемелiк және ақпараттық база қызметінің негiзiн қалайтын идеялар болады.
Оларға жатады: 1. оператордың белсендiлiктерi; 2. қызметтiң iзгiлендiрулерi; 3. деструкциялар; 4. оператордың алмастырулары; 5. классификациялар; 6. қауiп-қатердi жоюлар; 7. салыстырмалықтар; 8. жүйелiлiктер; 9. қауiп-қатердiң төмендетулерi.
Техникалық қағидалар қауiп-қатерлер әсерiнiң тiкелей сақталып қалуына бағытталған. Қосады: бiтеулер; вакумирования; герметизациялар; қашықтықтан қорғаулар; компрессиялар; берiктiктер; әлсiз буын; флегматизациялар; экрандалулар.
Ұйымдастыру қағидаларына қызметтiң ғылыми ұйымының қауiпсiздiк жағдайын мақсат iске асыру жатады.
Қосады: уақыттың қорғаулары; мәлiметтер; көп себептер; сәйкес келмеушiлiктер; мөлшерлеулер; кадрларды алу; тiзбектер; сақтаулар; эргономиялықтар; дәлелдеулер.
Қауiпсiздiктi қамтамасыз ету процесінің жеке кезеңдері, кезеңдердiң арасындағы өзара байланысы және қатынасы басқару қағидалары деп аталады.
Қосады: адекваттылықтар; бақылау; залалдың минимизациялаулары; керi байланыс; жауапкершiлiктер; жоспарлылықтар; ынталандырулар; басқарулар; тиiмдiлiктер; ықшамдаулар.
Демек, қауiпсiздiктi қамтамасыз етуiнiң құралдары - бұл қағида және олардың нақты iске асыруын қамтамасыз ету әдiстерiнiң конструктивтiк, ұйымдастыру, заттық iске асыруы. Олар ұжымдық және жеке қорғаудың құралдарында жiктеледi.
Ұжымдық қорғану құралдарына қоршау, тежеу және сақтағыш құрылым, сигнализация, желдету, жылыту, жарық, жерге қосуды жатқызуға болады.
Барлық қауiп-қатерден адамды қорғауға мүмкiндiк туғызатын қауiпсiздiктер, атап айтқанда: тәрбие, бiлiм, денсаулық қорғау, тәртiптiк, денсаулық сақтау, мемлекеттiк басқару органдары тағы сол сияқтылар.
Қағида, әдiстер, қауiпсiздiктiң құралы - бұл қауiпсiздiктiң қамтамасыз етудің логикалық кезеңдерi. Таңдау олардың қызметі, қауiп-қатердiң деңгейi, тағы басқа белгiлер құнының нақты шарттарына тәуелдi болады.
2 дәріс тақырыбы. Тіршілік қауіпсіздігінің медико-биологиялық негіздері
Адам организмінің әр түрлі жағдайларға бейімделуінің жалпы заңдылықтары.
Денсаулық дегеніміз – БДҰ (Бүкіләлемдік денсаулық сақтау ұйымы) анықтамасы бойынша – аурудың немесе физикалық дефектілердің жоқ болуы ғана емес, сондай-ақ толық физикалық, жан және әлеуметтік саулық жағдайы болып табылады.
Қазіргі кезде адам денсаулығының жеке және популяциялық қалыптау кезінде түрлі факторлардың үлестік қазынасының жалпыға бірдей мәліметтер жоқ. Әлеуметтік тәртіпке келтірмеушілік, ертеңгі күнге сенімсіздік, моральды қанаушылық, психофизиологиялық күштеу, стресстер – қауіп-қатердің жетекші факторы ретінде бағаланады, олар адам денсаулығына кері әсерін тигізеді, және адам организмінің хроникалық шаршауы ретінде, толық өмірлік апатея ретінде көрінетін спецификалық емес аурудың жаңа түрлерінің пайда болуына әсерін тигізеді.
Адаптацияның жалпы негіздері мен механизмдері
Өмірге келген сәттен бастап ағза өзі үшін мүлдем жаңа жағдайларға түседі де, өзінің барлық мүшелері мен жүйелерінің қызметін оларға мәжбүрлеуге болады. Кейіннен, жеке даму барысында, ағзаға әсер ететін факторлар түрі бойынша үздіксіз өзгеріп тұрады, ал бұл өз алдына үнемі функционалды қайта құруларды талап етеді. Осылайша, ағзаның жалпы – табиғи климатогеографиялық, сонымен қатар өндірістік, әлеуметтік жағдайларға бейімделу үрдісі әмбебап құбылыс болып табылады. Адаптация дегеніміз жасушалық, мүшелік, жүйелік және ағзалық деңгейде жүретін белгілі физиологиялық реакциялармен қамтамасыз етілетін туа біткен және пайда болған бейімделу әрекеттерінің барлық түрлері.
Қорғану– бейімделу реакциялары рефлекторлы және гуморальды жолмен реттеледі және де бұл реакцияларда басты рөл жоғары жүйке қызметіне тиісті.
Адамның қоршаған ортамен өзара байланысы
Адам ағзасы сыртқы және ішкі орта туралы ақпаратты сезімтал (сенсорлы) жүйелер (талдауыштар) көмегімен асады. «Талдауыш» терминін физиологияға И.П. Павлов 1909 жылы енгізді және ол әр түрлі сыртқы және ішкі тітіркендіргіштерді қабылдап, талдайтын сезімтал құрылымдар жүйелерін белгіледі. Қазіргі көзқарасқа сәйкес сезімтал жүйелер бұл – ақпараттық өңделуі жүретін, бірге топтастырылған, орталық жүйке жүйесінің жасушаларын (сезімтал орталықтар), шеткері жатқан рецепторларды (сезім мүшелері, сезімтал мүшелер) және олардан тарайтын жүйке талшықтарын (өткізуші жолдар) қоса алғандағы жүйке жүйесінің арнайы бөліктері. Сезімтал мүшелерді келесі түрде жіктеуге болады: Сенсорлы мүшелерді келесідей жіктеуге болады:
1)Экстерорецепторлар – ағзаға сыртқы ортадан әсер ететін тітіркенулерді қабылдайды: жылудың, жарықтың, дыбыстың және басқа да сигналдардың қабылдануы. Олар сыртқы орта туралы барабар ақпараттың қажетті көлемімен қамтамасыз етеді және соны талдаудың негізінде бейімделу тәртібі қалыптасады.
2)Интерорецепторлар – ағзаның ішкі ортасынан келетін тітіркенулерді қабылдайды: мүшелерден, сұйық орталардан, тканьдерден. Олар ағзадағы реттелу үрдістерінің өтуінің негізі болып табылады.
3) Проприорецепторлар – бұлшықеттердің басаңсуы және қысқартылу дәрежесінің өзгеруі салдарынан пайда болатын тітіркенулерді қабылдайды. Яғни, дененің әр түрлі бөлімдерінің жағдайы туралы ақпараттың түсуі қамтамасыз етеді.
Анализатордың негізгі сипаттамасы – рецептордың сезімталдығы болып табылады, яғни қоздырғыштарды қабылдау мүмкіндігі. Қоздырғыштардың барлық түрінде және сезім мүшелерінің барлық түрінде минимальды сезгіштікті шақыру үшін стимул интенсивтіліктің минимумына жетуі керек. Бұл интенсивтілікті бастама сезім немесе сезгіштіктің абсолюттік бастамасы деп аталады. Бір стимул басқасынан өзгешеленеді, өйткені олардың айырмашылығы адамдармен қабылданатын болуы керек, оларды дифференциалды бастама немесе айырмашылық бастамасы (қарқындылығы, ұзақтылығы, жиілігі, қалпы және т.б. бойынша) деп аталады. Қоздырғыштардың әсерінен бастап сезім пайда болғанға дейігі уақытты латентті кезең деп аталады.
Жүйе деп- жүйе алдында тұрған мақсаттардың арасындағы адекватты әсеріндегі элементтердің жиынтығын айтамыз. «Адам – қоршаған орта» бинарлы жүйесі көп мақсатты болып келеді. Бұл жүйенің алдында тұрған мақсаттардың бірі – қауіпсіздік, яғни адам денсаулығына қауіп төндірмеу. Сыртқы орта мен организмге кері салдарды жою үшін «адам - орта» жүйесінің қалыптасуының белгілі шарттарын қамтамасыз ету керек. Адам сипаттамасына сәйкес тұрақты сыртқы орта элементі тым кең шектеулерде реттелуге беріледі. Сәйкесінше, «адам - орта» жүйесінің қауіпсіздік сұрақтарын шеше отырып, ең алдымен адам ерекшелігін есепке алу қажет.
Адам қауіпсіздік жүйесінде үш түрлі рөл атқарады:
- қорғаныс объектісі болып табылады;
- қауіпсіздікті қамтамасыз етудің құралы ретінде шығады
- қауіп-қатердің қайнар көзі болуы мүмкін.
Қоршаған ортаның көптеген факторлары физикалық, химиялық, тiршiлiкке қатысты логикалық немесе әлеуметтiк табиғаттың, адамның ыңғайланған мүмкiндiктерiнiң түбегейлi белгiсі болып қалыптасады. Сондықтанда ғылыми өңдеу факторлар қауіпінің тууы негізгі факторлар ортасында перспективті, профилактикалық массалық ауруларды (жүрек-өкпе ауруларын, жүйке жүйелер ауруларын және т.б.) тудырады.
Адамзаттың ерекше адаптациясы организмнің физикалық даму қасиеті жасанды қабілеті мен оның қызығушылығына байланысты болады. Әдістер мен құралдарды өңдеу, төтенше әсер организм мүмкіндіктерінің компенсаторы, адаптациялы мүмкіндіктердің деңгейлері және факторлар ортасына зиян келтіретін концентрациясы қайта оқытуға бағытталған.
Қоршаған ортаны басқару сапасы және жағымсыз органикалық әр түрлі әсері оның организмге маңызды белгілері, гигиеналық нормасы болады. Қоршаған ортаның денсаулық үшін қауіпсіз факторлары гигиеналық регламент ретінде орналастырылған.
Әлеуметтік-биологиялық теңестіру. Гигиеналық нормативтерде денсаулық үшін норманы сақтау, өндірістік өнімдердің пайдасы, нормаға байланысты денатурациялық ортаның денсаулыққа зияны және денсаулыққа зияны норманы сақтау шығындары мен қанағаттандыру мүмкіндігінің төмендеу:
Гигиеналық бақылаудың қоршаған орта факторлары, еңбек жағдайлары және бірнеше этаптар келтірілген.
Бірінші этап – гигиеналық нормативтердің негізі мен өңдеуі. Бұл этап дәлелдеудің мақсатынан, гигиеналық нормативтердің өңдеуінен, санитарлық-химиялық, токсикологиялық, патоморфологиялық, физиологиялық, клиника -функциялық зерттеуден тұрады.
Екінші этап – гигиеналық нормативтерді сақтауын бақылау. Бақылау нәтижесі бойынша қоршаған орта сапасының санитарлы-гигиеналық сипаттамасы.
Үшінші этап қоршаған орта факторларының организмге әсерінің коррекциясының шаралары. Шаралар бөлімі техникалық мінездеме және өндіріспен байланысты: шығынсыз технологияны белгілеу, автоматтандыру және өндірістік процесстердің механизациясы.
3 дәріс тақырыбы. Тіршілік әрекетінің психологиялық қауіпсіздігі
Психология – бұл адам іс-әрекетінің үрдісінде болмыстың психикалық бейнеленуі туралы ғылым. Психологияда бірнеше салалар бөлініп көрсетіледі, соның ішінде еңбек психологиясы, инженерлік психорлогия және қауіпсіздік психорлогиясы.
Еңбек психологиясы еңбек қызметінің психологиялық аспектілерін зерттейді. XIX-XX ғ.ғ. шегінде пайда болған еңбек психологиясы бастапқыда В.Штерннің (1903) ұсынысы бойынша психика деп аталды. Психотехниканы ғылым ретінде дайындаудағы бірнеше әрекетті Г.Мюнстерберг (1908) жасады.
Инженерлік психология адамның техникалық жүйелермен ақпараттық өзара әсерлесу үрдісін, сонымен бірге машиналар мен құралдардың құрылымына, адамның психикалық қасиеттерін ескеріп қойылатын тараптарды зерттейді. Мақсаттары және мәселелері бойынша инженерлік психологияға XX ғ. ортасында пайда болған экономика жақын.
Біршама уақыттан кейін, XX ғ. басында еңбек психологиясы шегінде пайда болған қауіпсіздік психологиясы дербес ғылым ретінде қалыптаса бастады. Ғылым ретіндегі қауіпсіздік психологиясының нысаны қызметтің психологиялық аспектілері болып табылады. Қауіпсіздік жағдайларыныа әсер ететін адамның күйі мен қасиеттері және психологиялық үрдістері қауіпсіздік психологиясының пәні болып табылады.
Қауіпсіздік психологиясы психологиялық, яғни адамға байланысты сәтсіз жағдайлардың себептерін зерттейді және олардан сақтанудың әдістері мен тәсілдерін жасайды деп айтуға болады. Осылайша, қауіпсіздік психологиясын, сәтсіз жағдайлар мен апаттардағы адамның негізгі қатысушы ролі ретіндегі мәселені қозғайтын, антропогенді қауіптердің негізгі аспектісі ретінде қарастыруға болады.
Психикалық үрдістер мен жағдайлар
Психикалық үрдістер психикалық қызметтің негізін құрайды және болмыстың динамикалық бейнеленуі болып табылады. Бұларсыз білімнің қалыптасуы және өмірлік тәжірибе алу мүмкін емес. Танылатын, эмоционалды және жігерлі психикалық үрдістерді бөледі (түйсік, қабылдау, ес және т.б.).
Адамның психикалық күйі – бұл берілген сәтте нақты ахуалмен көрсетілген, адамның (психиканың иесі ретінде) сыртқы ортамен өзара белсенді әсерлесу функциясын атқаратын, психиканың барлық компоненттерінің салыстырмалы тұрақты құрылымдық ұйымдастырылуы.
Психикалық күйлер әр түрлілігімен және уақытша мінезімен ерекшелінеді, психикалық қызметтің берілген сәттегі ерекшеліктерін анықтайды және барлық психикалық үрдістердің өтуінде оң немесе теріс білінуі мүмкін. Көптеген зерттеулер көрсетіп отырғандай, еңбек қызметіндегі стресс, оның деңгейіне байланысты, әр түрлі, кей жағдайларда тіптен қарама – қарсы нәтижелер тудыруы мүмкін.
Стресс ағзаның жалпы адаптациялық синдромында, оның жалпы сыртқы жүктемесінің шұғыл өсуіне қажетті және пайдалы реакциясы ретінде айқындалады. Ол ағзаның энергетикалық мүмкіншіліктерінің және күрделі және қауіпті әрекеттерді орындаудың сәттілігін жоғарылататын, ағзадағы физиологиялық ығысулардың бір қатарынан тұрады. Сондықтан, стресс өздігінен, адам ағзасының тек қана қорғаныс реакциясы емес, сонымен қатар қиыншылықтар, ақаулықтар және қауіптіліктер жағдайындағы еңбек қызметінің сәттілігіне ықпалын тигізетін механизм болып табылады.
Психикалық шиеленісудің шектен тыс түрлері көбінесе қате іс-әрекеттердің және операторлардың күрделі жағдайда дұрыс емес іс-қылықтарының негізінде жатыр. Ұзақ мерзімді психикалық шиеленісулер және әсіресе олардың шектен тыс түрлері айқын қажу күйіне әкеліп соқтырады.
Шиеленісу деңгейі бойынша психикалық күйлерді қарастырайық, себебі тек осы белгі, қызметтің тиімділігі мен қауіпсіздігіне күйдің әсер ету көзқарасы бойынша, ең маңызды болып келеді.
Біркелкі шиеленісу – еңбек қызметінің жұмылдырушы әсерінен пайда болатын, қалыпты жұмыс күйі. Психикалық белсенділіктің бұл күйі – іс-әрекеттерді сәтті орындаудың қажетті жағдайы ол ағзаның физиологиялық реакцияларының біркелкі өзгеруімен қатар жүреді, жақсы көңіл – күйде, іс-әрекеттерді тұрақты және сенімді орындауда білінеді. Біркелкі шиеленісу тиімді режимдегі жұмысқа сәйкес келеді. Жұмыстың тиімді режимі техникалық қондырғылардың қалыпты жұмысы кезінде, ыңғайлы, ұйымдастырылған жағдайларда жүргізіледі. Мұндай кезде жалпы жағдай үйреншікті болып табылады, жұмыс іс-әрекеттері қатаң реттелген тәртіпте жүргізіледі, ойлау алгоритмдік сипатта жүреді.
Көтеріңкі шиеленісу экстремальды жағдаларда өтетін қызметпен қатар жүреді.
Жұмысшыдан физиологиялық және психикалық функцияларының максималды шиеленісуін талап ететін экстремальды жағдалар физиологиялық нормалардың шектерінен кенте шығып кетеді.
Экстремальды режим – бұл оптимум шектерінен шығатын жағдайлардағы жұмыстар. Қызметтің тиімді жағдайларынан ауытқу күш салуды, талап етеді, немесе басқаша айтқанда шиеленісуді тудырады.
Шиеленісуді жоғарылататын қолайсыз факторлар келесі топтарға бөлінеді:
1) физиологиялық дискомфорт, яғни мекен ету жағдайларының нормативті талаптарға сәйкес келмеуі;
2) биологиялық қорқыныш;
3) қызмет етуге уақыттың жетіспеушілігі;
4) мәселенің жоғары қиындығы;
5) қате іс-әрекеттердің жоғары мәнділігі;
6) релевантты бөгеттердің болуы;
7) әділ жағдайлардың нәтижесіндегі сәтсіздік;
8) қабылдау кезіндегі ақпараттың жеткіліксіздігі;
9) ақпаратпен толық жүктелмеу (сезімтал деривация);
10) ақпаратпен артық жүктелу;
11) дау-жанжалды жағдайлар, яғни, олардың біреуін орындау кезінде, басқа жағдайдың орындалуына қарама-қайшы келетін іс-әрекеттерді орындауды талап ететін жағдайлар.
Қарқынды шиеленіс — қызмет жасау жоспарын құру жұмыстары кезіндегі қиындық жағдайларын тудыратын шиеленіс
Сенсорлы шиеленіс – тұрақты емес жұмыс кезінде пайда болатын және керекті ақпарат алу кезінде көп қиындық тудыратын шиеленіс.
Монотония – басқа жаққа көңіл бөлуді қажет етпейтін, бір қалыпты жұмыс кезінде пайда болатын шиеленіс.
Политония — жұмыс кезінде көңіл бөлуді қажет ететін шиеленіс.
Физикалық шиеленушілік — адамның қозғалу аппараттарына жоғары күш түскен кездегі, адам ағзасының шиеленісі.
Эмоционалды шиеленушілік – апат болуы мүмкін жердегі дау-жанжал жағжайында және тағы басқа да әртүрлі жағдайлардың ұзаққа созылуынан туған шиеленіс.
Күту шиеленушілігі– қызмет жағдайлары болмаған кездегі, жұмыс функциясының дайындығын қолдайтын шиеленіс.
Мотивациялық шиеленіс – қандай да бір шешім қабылдау кезінде, бірдеі шешімге келмеген жағдайда пайда болатын шиеленіс.
Шаршау – ұзақ уақыт бойы жұмыс істегенге байланысты, уақытша жұмысқа зауқы соқпау.
4 дәріс тақырыбы. Адам қауіпті ортада. Әлеуметтік және табиғи қауіптер
Әлеуметтік қауіптіліктер нақты анықталған белгілер бойынша жіктелуі мүмкін.
1. Табиғаты бойынша:
а) адамға психикалық әсер етумен байланысты (ұрлық, бопса және);
б) физикалық күштеуге байланысты (қарақшылық, тонаушылық, террор, зорлау, кепілдікке алу);
в) адам ағзасын бұзатын заттарды пайдаланумен байланысты (шылым шегу, маскүнемдік, нашақорлық);
г) аурулармен байланысты (СПИД, сөз аурулары);
д) суицидтердің қауіп-қатері
2. Уақиға масштабы бойынша
а) жергілікті
б) аймақты
в) жалпы
3. Жыныстық жасының қасиеттеріне байланыстыбалаларға, жастарға, әйелдерге, қарт адамдарға тән әлеуметтік қауіптердің айырмашылығы болады.
4.Ұйым бойынша әлеуметтік қауіп-қатерлер кездейсоқ және қасақана болуы мүмкін.
Әлеуметтік қауіп-қатерлердің себептері
Өзінің әлеуметтік қауіп-қатер негізінде қоғамда ағып өтетін әлеуметтік-экономикалық процесстер пайда болады. Сол уақытта солардың салдарынан әлеуметтік қауіп-қатер болып табылатын себептің қарама-қарсы сипаттамасын айтып кетуге болады. Адам табиғатының аяқталмауы - әлеуметтік қауіп-қатерлердің көрінуіне басты жағдай жасайды. Адекватты құқық жүйесінің болуы әлеуметтік қауіп-қатерлерді қорғау және ескерту шараларының негізі болуы мүмкін. Әлеуметтік қауіп-қатердің таралуына халықаралық байланыстардың, туризмнің, спорттың интенсивті дамуы көмектеседі.
Әлеуметтік қауіп-қатерлердің түрлері
Әлеуметтік қауіп-қатерлердің кейбір түрлерін қарастырайық.
Заң тәжірибесінде шантаж қауіп-қатерді әшкерелеу, қандай да бір пайда табу мақсатымен ұят мәліметтерді жариялау сияқты қылмыс ретінде қарастырылады.
Алаяқтық– алдау немесе сенімге қиянат ету жолымен мемлекеттік, қоғамдық немесе жеке мүлікті (немесе мүлікті алу құқығын иемдену) иемдену қылмысы болып табылады. Алаяқтық құрбаны болған адам әрине үлкен психофизиологиялық күйзеліске ұшырайтыны белгілі.
Бандитизм – мемлекеттік және қоғамдық ұйымдарға немесе жеке тұлғаларға шабуыл жасау мақсатында қарулы бандылардың ұйымы, сондай-ақ осындай бандаларға қатысуы және олардың шабуылы.
Қарақшылық – қарақшылық құрбаны болатын адамның денсаулығына және өміріне зиян келтіретін, күштеу қаупінің күштеуімен қосылған мемлекеттік, қоғамдық және жеке мүлікті иемдену мақсатында шабуыл жасау қылмысы.
Зорлау – зиян шегушінің әлсіздігін пайдалана отырып, физикалық күш қолдану кезіндегі жыныстық қатынас. Қылмыстық құқықта зорлағаны үшін қатаң жаза қарастырылады, өлім жазасына дейін (ауыр жағдайларда).
Кепілге алу – қылмыс формасының бір түрі. Кепілге алудың мәні бір адамдардың басқа адамдарға арнайы талаптарын орындату мақсатында адамдарды (кейде балалар мен әйелдер) кепілге алу.
Террор – физикалық жоюға дейін болатын физикалық күштеу.
Наркомания(грекше narke – естен айырылу және mania - есалаңдық) – наркотикті қолдануға адамның тәуелділігі, наркотикалық заттарды қолданғанда организм қызметінің белгілі бір деңгейде тұрғандықты көрсететін және физикалық, психикалық функцияларының терең қанығуына әкеп соқтыратын ауру. Наркотикті қолдануды кенет тоқтату организм функцияларының бұзылуына - абстиненцияға әкеледі. Наркоманияның дамуы құмарлық, тәжірибе жүргізу нәтижесінде, жансыздандыру, ұйықтатын құрал ретінде пайда болуы мүмкін.
Алкоголизм– спирттік ішімдіктерді жүйелі түрде қолдану шартынан шығатын созылмалы ауру.
Табиғи қауіптер
Табиғи қауіп-қатерлерге адам өмірі мен денсаулығына тікелей әсер ететін, қауіпті стихиялық құбылыстар жатады. Мысалы, жер сілкінісі, вулканның атқылауы, қар көшкіні, селдер, көшкіндер, тастардың құлауы, су тасқыны, дауылдар, цунами, тропикалық циклондар, құйындар, найзағайлар, тұман, ғарыштық сәулелену және ғарыштық денелер және басқадай құбылыстар. Табиғи ортаны дамыту және өмірдің табиғи феномендері ретінде олар сондай-ақ адаммен аномал ретінде қабылданады.
Тіршілік қауіпсіздігі кезінде барлық табиғи апаттар мен стихиялық құбылыстар қарастырылмайды, тек қана адамның өліміне немесе денсаулығына зиян келтіретіндері ғана қарастырылады.
Кейбір табиғи қауіп-қатерлер адамның мүшесі мен жүйесінің дұрыс қызмет етуін бұзады немесе қиындатады. Бұндай қауіп-қатерлерге, мысалға, тұман, мұз тайғағы, ыстық, барометрлік қысым, электромагнитті сәулелену, салқын және т.б. жатады.
Табиғи қауіп-қатерлерді айтқанда, олардың түзілуіне әсер ететін антропогенді әсер рөлін айта кету қажет. Қауіпті әсерлердің күшеюіне әкеп соқтыратын адам қызметінің нәтижесінде табиғи ортада тепе-теңдікті бұзатын көптеген айғақтар белгілі.
Табиғи қауіп-қатерден табысты қорғанысқа алдын ала жағдай жасау – олардың себебін және механизмін оқу болып табылады. Процесстің мәнін біле отырып, оларды алдын ала айтуға болады. Ал қауіпті құбылыстың нақты және алдын ала болжамы – маңызды әсерлі қорғанысқа алдын ала жағдай жасау болып табылады.
Табиғи қауіп-қатерден қорғану активті (инженерлік-техникалық құрылыстарды салу, құбылыс механизміне интервенция, табиғи ресурстарды мобилизациялау, табиғи объектілерді реконструкциялау және т.б.) және пассивті (мысалы, панаханаларды қолдану) болып бөлінуі мүмкін. Көптеген жағдайларда активті және пассивті әдістер бір-біріне ұқсас болып келеді.
Табиғи қауіп-қатерлер тоқтатылуы бойынша белгілі шартты дәрежелерге байланысты 4 топқа бөлінеді:
- литосфералық (мысалы, жер сілкіністері, жанартаулар, көшкіндер);
- гидросфералық (мысалы, су тасқындары, цунамилер, дауылдар);
- атмосфералық (мысалы, урагандар, дауылдар, құйындар, бұршақтар, нөсерлер);
- ғарыштық (мысалы, астероидтар, ғаламшарлар, сәулеленулер).
Жер сілкінісі – жер қыртысындағы немесе мантияның жоғары бөлігіндегі күтпеген шайқалулар мен жарылыстардың нәтижесінде туындайтын жер астындағы дүмпулер мен жердің жоғарғы қабатының тербелуі және серпімді тербеліс арқылы алыс қашықтықтарға таралу.
Магма – жердің терең аймақтарындағы түзілетін силикат құрамдас бөліктердің балқуы.
Лаваның магмадан айырмашылығы – жанартау атқылауындағы бөлініп ұшатын газдардың болмауы.
Вулканның геологиялық негізі: магма жердің бетіне атқылауында жер қыртысында айырықтар мен арықтардың пайда болуы.
Атылған өнімдер (газ тәрізді, сұйық және қатты) 1…5 км биіктікке атқылап, алыс қашықтықтарға таралады.
Сел – тау өзендеріндегі қысқа уақытта болатын лайлы-тасты жойқын тасқын.
Көшкін – тау қыртысынан түрлі әсерлерден құлаған және төгілген қардың құлауы, қар жиыны, өз жолында жаңа қар жиынын қосып алады.
Жылжыма – ауырлық күшінің әсерінен жер қабатының төменге сырғып жылжуы.
Су тасу – өзен арналарынан, көл аумақтарынан асуының апатты сипаттамасы.
Өзен сулары тасуының негізгі себептері – арнасынан асуы немесе жиі қайталанатын тасқыннан, кейде мұздың кептелуі.
Жайылма – өзен бөліктері, тасқын. Көктемгі су тасу деп мезгіл сайын әрдайым қайталанатын өзен суларының тасуы, су деңгейінің жоғарылауы.
Тасқын – өтпелі және периодсыз су деңгейінің жоғарылауы.
Цунами – бұл вулканды, күшті жер сілкінісі жанындағы, гравитациялық толқынның өте үлкен ұзындығы.
Антициклон–бұл атмосфера орталығының максимум қысымының жоғары облысы. Антициклон жел жүйелерімен, сағат тіліне сәйкес солтүстіктен және оңтүстіктен қарсы соғатын, ылғал ауа райы және самал желмен сипатталады.
Көктайғақ– мұз қабатының тығыздығы, тұман және жаңбырдың әсерінен жердің қатуы.
Тұман – су тамшыларының немесе мұз кристалдарының, басқа да атмосфера қабатының жиналуы.
Бұршақ – атмосфералық жауын түрі, сфералық бөліктердің немесе мұз түйіршіктерінің мөлшері 5-тен 55 мм дейін, 130 мм мөлшерлі бұршақ немесе 1 кг салмағындағы бұршақтар кездеседі.
Күн күркіреу – найзағай разрядтарының атмосфералық дыбысы. Күн күркіреу адамдарға психологиялық әсерін, найзағай жолдарының жоғары қысымы ауаға әсерін тудырады.
Найзағай – жарық свет әсерінен пайда болатын атмосфераның гиганттық электрлі разряды.
Боран – бұл теңіздерде болатын үлкен толқындар және өте күшті жел.
Дауыл – бұл циклон, қирату күштері және желдің үлкен жылдамдығы, ал орталықтың төменгі қысымы. Желдің жылдамдығы 30 м/с және одан да көп.
Қара құйын – кеңістікте қараңғы түрінде немесе теңіздің жоғары бағытталған атмосфералық ала құйын.
Қара құйынның жоғарылығы 800 … 1500 м. Ауа құйынның айналуында және бір уақытта жоғарыға көтерілетін, шаң немесе су. Айналу жылдамдығы 330 м/с. Су парының конденсациясынан ішкі қысымы төмендейді. Су және шаңды құйын көрінетін болады.
Құйынның ұзындығы 1-ден 40…60 км дейін. Құйын бұршақты жауыннан, бұршақтан, жолында кездескен мыңдаған километрлердің қирауынан пайда болады.
5 дәріс тақырыбы. Техногенді және биологиялық қауіптер
Адамды қоршаған орта өлі және тірі болып бөлінеді. Тірі объектілердің өлі объектілерден айырмашылығы олардың өсуі мен көбею қабілеттілігінде.
Биологиялық қауіп деп - (био грек сөзінен аударғанда bios-өмір) тірі объектілерден болатын қауіпті айтамыз.
Қоршаған ортадағы тірі табиғаттың барлық объектілерін өзіне тән бөліктерге бөлуге болады, нақтырақ атап өтсек: микроорганизмдер (Protista), саңырауқұлақтар (Fangi, Mycetеs), өсімдіктер (Plantae), жануарлар (Animalia), адамдар (Homo sapiens).
Өмірдің барлық қасиеттері мен жағдайының заңдылықтарын оқытатын ғылымды биология дейміз.
Тірі табиғат әр түрлі болып келеді. Бірақ тірі ағзалардың барлығының бір ортақ қаситі – олардың жасушалардан құрылуы. Жасуша – бұл барлық тірі ағзалардың олардың терілері мен бүкіл органдарын құрайтын кішкене бөлшектер.
Жасуша – бұл өзіне қолайлы орта және жағдайда өздігінен өмір сүре алатын құрылған тірі материяның кіші формасы болып табылады.
Барлық өмір сүретін орта (ауа, су, топырақ) өсімдік және жануарлар табиғаты, адамдардың өздері, адамның қолымен жасалаған жасанды табиғат және т.б объектілер биологиялық қауіптерді таратушылар немесе оның субстраттары болып табылады.
Биологиялық қауіп адамға әр түрлі әсерін тигізуі мүмкін – механикалық, химиялық, билогиялық және т.б.
Биологиялық қауіптің әсерінен түрлі аурулар, ауырлығына байланысты өлімге де әкеп соқтыратын түрлі жарақаттар болуы мүмкін.
Биологиялық қауіптің болмысы мен мінездемесін түсіну үшін, тірі ағзалардың әр бөлігін тереңірек қарастырайық.
Микроорганизмдер- олар бірнеше түрлері бар түрлі жағдайда өмір сүре алатындығымен сипатталатын, тек қана микроскопта байқалатын өте ұсақ, бір жасушалы организмдер.
Микроорганизмдер табиғатта заттардың айналуында маңызды рөл атқарады, тамақ және микробиологиялық өндірісте, сыра, шарап, дәрі өндіру кезінде қолданылады. Микроорганизмдердің кейбір түрлері ауру тудыратын немесе патогенді болып табылады. Олар өсімдіктердің, жануарлардың және адамның ауруына әкеп соқтырады. Алапес, чума, тиф, холера, малярия, түбіркүлез және т.б. сияқты аурулар тұрғындар арасында қорқыныш пен сенім туғыза отырып, бұрынғы кездері мыңдаған өмірлерді алып кетті.
Адамзат ұзақ уақытқа дейін бұл аурулар микроорганизмдерден пайда болатынын білмеді. Жұқпалы аурулармен күресу құралдары да болмады, сондықтан адамдардың жұқпалы аурулары кейде жаппай таралып отырды, ол эпидемия және пандемия деп аталды.
Жануарлардың жұқпалы аурулардың кең таралуы – эпизоотия деп, ал өсімдіктердің ауруы – эпифитотия деп аталды.
Саңырауқұлақтар– дайын органикалық заттармен қоректенетін және хлорофилден айырылған, төменгі өсімдіктердің жекешеленген тобы. Саңырауқұлақтарды органикалық әлемнің ерекше патшалығына жатқызады. 100 мыңнан аса саңырауқұлақ түрі бар. Саңырауқұлақтар бактериясы жасушада ядроның болуымен ерекшеленеді.
Патогенді саңырауқұлақтар өсімдіктердің, жануарлардың және адамның ауруына әкеліп соқтырады.
Саңырауқұлақтар туралы ғылым – микология деп аталады.
Микоздар (грекше mykes - саңырауқұлақ) – паразитикалық саңырауқұлақтардан болған адам және жануарлар ауруы. Улы саңырауқұлақтар, микотоксикоздар, адам мен жануарлардың тамақтан улануына әкеледі.
Жыртқыш өсімдіктер: чилибиха, анчар, белена, табак, конопля, крапива, мак және паразит-өсімдіктер: дурман, клещевина, олеандр, белладонна, картофель, ревень, бузина, дигиталис (наперстянка), ландыш.
Адамға потенциалды қауіп-қатер төндіретін кейбір жануарларды қарастырайық. Жануарлар: медузалар, сары шаяндар, шаяндар, шегірткелер, акулалар және аңдар, электрлік балықтар, қосмекенділер, улы кесірткелер, жыландар, сүтқоректілер, (аңдар). У тарататын аңдарға біздің ғаламшарда ехидн және үйрек тұмсықтар жатады.
Техногенді қауіптерге, қандай да бір себептерге байланысты техникалық объектілерде жұмыс істейтін адамдардың тіршілік әрекетіне қатысы жоқ кенеттен пайда болатын қауіптер жатады.
Басқаша айтқанда, техногенді қауіп дегеніміз, техниканың жабдықтарға, ғимараттарға, көліктер мен механизмдерге тікелей байланысты апаттарды айтамыз. Сақтық шаралары бойынша, ең міндеттісі антропогенді мен техногенді апаттарды ажырата білу керек. Оларды ажыратып білудің ең маңызды сипаты ол, көлік және жол-транспорттық оқиғалары. Сонымен қатар, антропогенді және техногенді жағдайларды теңестіріп, қоршаған ортаға әсерін тигізуге болмайды.
Техногенді қауіптер адамдарға әскер етуіне байланысты әр түрлі болуы мүмкін, дәлірек айтсақ: механикалық, физикалық, химиялық, психофизиологиялық және т.б.
Механикалық қауіп дегеніміз – кинетикалық энергияның немесе гравитация күшінің әсерінен адамға келтірілетін қауіптер.
Механикалық қауіптер табиғи және жасанды құбылыстардың құлауы, қозғалуы және айналуы сияқты объектілерден пайда болады. Мысалы, механикалық қауіптердегі табиғи құбылыстарға таудан тастардың құлауы және опырылуы, қар көшкіндері, селдер, жауын-шашындар және т.б. жатады.
Механикалық қауіптердегі жасанды құбылыстарға машиналар мен механизмдер, әр түрлі құрылғылар, көліктер, ғимараттар мен үймереттер және т.б. көптеген объектілер жатады. Бұлардың барлығы адамдарға өздерінің массасы, кинетикалық энергиясы және тағы басқа да әр түрлі қасиеттері бойынша зиянын тигізеді.
Механикалық қауіп тудыратын объектілерді энергетикалық және потенциялды деп екі класқа бөлуге болады. Энергетикалық объектілер адамдарға, энергетикалық потенциялы болғандықтар әсер етеді. Потенциялды механикалық қауіптерде энергия болмайды. Ал жарақат алған жағдайдың өзінде, ол адамның өзінен шыққан энергиясынан болуы мүмкін. Механикалық қауіптер адамдар жұмыс істейтін кез келген жерлерінің бәрінде болып тұрады және олар жас шамларына қарай бөлінеді: кішкентай балалар, оқушылар, жасы үлкен адамдар арасында, спорт ойындары кезінде, тұрмыстық және өндірістік жағдайларда кездеседі.
Механикалық қауіптерден қорғану әр түрлі тәсілдер арқылы орындалады, мысалы нақты бір әрекет сипатына байланысты. Сонымен қатар механикалық қауіп кезінде жарақат алған адамдарға алғашқы көмекті дер кезінде көрсету әсілдері жақсы қолға алынған.
6 дәріс тақырыбы. Экологиялық қауіптер
Біздің жүзжылдықтың 60-шы жылдардың басында адамзат өз алдында тұрған экологиялық мәселелердің қауіптілігін ұғына бастады. Ауа-райының глобальды жылуы, плюстарда азон тесіктерінің пайда болуы, токсиканттардың таралуы және судың, ауаның, жер қыртысының, тамақтардың зиянды химиялық заттармен ластануы, өсімдіктер мен жануарлардың көптеген түрінің құрып кетуі, ғаламшарлардағы тұрғындардың қызметінің өсуіне байланысты биотүрліліктің төмендеуі шындыққа айналды.
Бүгінгі кезде орта факторлары мен қарқындылықтың зиянды әсерінің жылдамдығы және оның әсері тіршілік ету ортасының өзгеруіне әкелетін экожүйенің биологиялық биімделуінен тыс шықты және тұрғындардың денсаулығы мен өміріне тікелей қауіп төндіреді. Қазіргі кезде әлеуметтік экономикалық тұрақсыздық жағдайында бұл негативті тенденциялар біздің елімізде де көрініп жүр.
Соңғы уақытқа дейін дамып келе жатқан технологияның принциптік кемшілігі биосферадағы заттардың айналысының бұзылуына әкеліп соқтырады, ол табиғи ресурстардағы қоршаған ортаның ластанғандығын көрсетеді. Егер де қоршаған табиғи ортаны тазалық мүмкіншілігі ластануды нейтралдауға жеткіліксіз болса, онда олар адам денсаулығына, өндірістегі технологиялық процестерге және ресурстардың қалпына келтірілуіне кері әсерін тигізеді.
Табиғи жүйелердің өздігінен қалпына келуінің темптерінің көрсеткіштерін қолдана отырып, (егерде өздігінен қалпына келтіру және биомассаның сапалық-сандық жағдайы және экожүйенің биологиялық өнімділігі) келесідей градиацияларды бөліп қарастыруға болады:
1) табиғи жағадай – тек қана фондық антропогенді әсер байқалады, биомасса максималды, биологиялық өнімділік минимальді;
2) тепе-теңдік жағдайы – қалпына келетін процестердің жылдамдығы жоғары немесе бұзылғыштың темпіне тең, биологиялық өнімділік табиғиға қарағанда жоғары болады, био-масса төмендейді;
3) кризистік жағдай – антропагенді бұзылулар жылдамдығы бойынша табиғи қалпына келетін процестерден жоғары болады, бірақ экожүйенің табиғи сипаттамасы сақталады, биомасса төмендейді, биологиялық өнімділік кенет артады;
4) критикалық жағдай – антропогенді әсерден барлық экологиялық жүйенің өнімділікке қайтымды ауысуы, (біртіндеп шөлейттенуі) биомасса аз немесе төмендейді;
5) апаттық жағдай – аз өнімділікті экожүйені қайтарудың қиын қайтымды процесі (қатты шөлейттенуі), биомасса және биологиялық өнімділік минимальді;
6) коллапс жағдайы – биологиялық өнімділіктің қайтымсыз жоғалуы, биомасса нөлге дейін жетеді.
Табиғи төмендеудің табиғи-экологиялық жіктелуінен басқа медициналық - әлеуметтік шкаланы қарастырайық, өйткені біз тек биосферадағы өзгерісті ғана ескермей, сондай-ақ осы өзгерістің адам денсаулығына әсерін ескеруіміз керек. Табиғат жағдайының осы айтылған жіктелулерін ескеретін төрт градиация бар.
Жақсы жағдайы - өмір ұзақтылығы қарқынды жоғарылайды, аурулар төмендейді.
Экологиялық катастрофа занасы: табиғи жағдайдан катастрофикалық фазаға көшуі, бұндай жағдайда адамдар өмір сүретін аумақты жарамсыз етеді (мысалы, Сахель немесе Арал өңірлерінің кейбір аудандары); табиғи немесе антропогенді құбылыстардың нәтижесінде пайда болған жерлерде адамдардың тұрақты немесе ұзақ өмір сүрулеріне (адамдар ол жерлерде тек аз ғана уақыт болуы мүмкін) өте қауіпті, мысалы, Чернобыль апатының зонасы; қиратып кететін табиғи катастрофалар аймағы, мысалы, күшті жер сілкіністері, цунамилер және т.б. Келтірілген критерилер негізінде, әр түрлі территориялардың және олардың әлемдік масштабының әсері бойынша, экологиялық жағдайларын бағалау.
Экологиялық қауіптердің пайда болуы
Адамдар өз ұсыныстарын өте жоғары деңгейге жеткізуге ұмтылады, сондықтан олар жаңа заттар, көптеген материалдар, техникалық құрылғылар және үй тұрмысына керекті заттарды жасап шығарады. Қағида бойынша, жасанды заттардың, химиялық заттардың және де әр түрлі қалдықтардың экологиялық жүйемен бірікпейтін ерекше қасиеттері болады. Олардың пайдаланғаннан кейін шекті уақыты болады, олар ыдырайды немесе ыдырауы өте баяу, атмосфераны, гидросфераны, топырақтарды былғайды және олар адамдарға тікелей немесе жанама кері әсерін туғызады.
Қоршаған ортаға және адамға кері әсер ететін жасанды пайда болған заттарды ксенобиотик, яғни өмірге жат (грекшеден аударғанда «xenos» - жат, бөтен және «bios» - өмір) деп атайды.
Химиялық заттардың арасында, сыртқы ортаны былғайтын (ауа, су, топырақ) ауыр металдар және олардың қоспалары белгілі бір заттардың топтарын түзейді, ондай заттар адамдарға жағымсыз әсер туғызады. Улылығы жоғары және қауіпті заттар адамдардың денсаулығына зиянын келтірмеуі үшін және олардың қоршаған ортаға таралып кетпеуі үшін бақылау және олардан қорғану шараларын жүргізіп тұру керек.
Қауіпті ауыр металдардың қоршаған ортада тұрақтылығы, суда ерігіштігі, топырақтар мен өсімдіктер арасында собцияланатындықтан адамдар тіршілік ететін ортада ауыр металдар жиналып қалуда.
Ауыр металдар жүрек-тамыр ауруларының қаупінің факторлары, дәстүрлі факторлары (дененің артық массасы, гиподинамия, нервтік-эмоциональді күш, темекі тарту, ішімдікті көп ішу) болып табылады.
Зиянды заттар – адам ағзасымен байланысқа түскен кезде, қауіпсіздік талаптарын сақтамаған жағдайда денсаулыққа зиян келтіретін немесе ауру тудыратын заттар, және де олармен байланыста болған адамдардың ұрпақтары да зиян шегуі мүмкін.
Осы айтып кеткен анықтамаларға сүйенсек, химиялық қоспалардың барлығы тікелей зиянды заттар болып табылады. Зиянды заттарды әр түрлі белгілеріне байланысты жіктеуге болады:
Ағзаға әсер ету сипаты бойынша: жалпы улы; тітіркендіргіш; сенсибилизденген; канцерогенді; мутагенді.
Химиялық бірлескен кластары бойынша: органикалық; неорганикалық; элементо- органикалық болып бөлінеді.
Улылық дәрежесі бойынша: орташа улы; өте улы; шамалы улы; улылығы аз болып бөлінеді.
Ағзаға әсер ету дәрежесі бойынша: орташа