Эксперименттік есептерді шешу.

Экспериментттік тапсырмада – тек тапсырма көрсетіліп, ал эксперименттің жүргізілуі мен жолын оқушылар өздігінен анықтайды. Бұл оқушыларлан тек ьеорилық білімнің белсенділігін ғана емес , сонымен қоса эксперименттің технологиялық біліктілігін де талап етеді.

Экспериментальды тапсырманың негізгі мақсаты- практикда алынған біліммен байланысты жүйелі жаттығуларды орындау, түрлі зерттеулерге қажетті экспериментальды білікітлік пен дағдыны қалыптастыру.

Сарамандлық жұмыс пен зертханалық жұмыстан айырмашылығы эспериментальды тапсырманы бүкіл оқу жылы бойы, кез келген сабақтарда, бақылауларда да жүргізуге болады. Экспериментальды тапсырма жеке, топпен немесе сыныппен орындалуы мүмкін. Бұл тапсырманы орындау теориялық шешімді өздігімен ізденуге баулыйды.

Танымдық жағынан есептермен салыстырғанда экспериментальды тапсырма құндырақ. Себебі, мұндай тапсырманы орындауда тек есеп шығарылып қана қоймай , сол есептерге сәйкес тәжірибелер жасалынады.

Экспериментальды тапсырмаларды орындату кезінде мұғалім оқушылардың өтілген материал бойынша білімдерінің қаншалықты қалыптасқандығын, және ол білімді практикада қалай қолдана алу мүмкіншіліктерінің қаншалықты дәрежеде екендігін бақылай алады. Нәтижелерді талқылау қателерді тауып түсіндіруге, кемшіліктерді жөндеуге, олардың себептерін талқылауға мүмкіндік береді .

Құрамы бойынша экспериментальды тапсырмалар келесідей болып бөлінеді:

- физикалық және химиялық құбылыстарды бақылауға және түсіндіруге арналған экспериментальды тапсырма. Мысалы, « Қандай физикалық және химиялық қасиетіне қарап полиэтилен мен полистиролды анықтауға болады. берілген ыдыстарда осы заттардың қаысысы орналасқан?»

- зат синтезіне және реакцияның жүру ждағдайын алдын ала анықтау немесе түсіндіруге арналған экспериментальды тапсырма. Мысалы, « Столда бар реактивтерден: мыс(//) оксиді , су , мыс(//) хлориді, натрий гидроксиді және нартий хлоридінен екі жолмен мыс(//) гидроксидін алыңдар. әр реакцияның жүру жағдайын көрсетіңдер.»

- заттарды тану және олардың өзіне тән қасиеттерін түсіндіруге арналған экспериментальды тапсырма. Мысалы, « сапалық реакция арқылы қай пробиркада крахмал, қай пробиркада глюкоза бар екенін анықтап, олардың химиялық қасиетін түсіндіріңдер»

- заттардың сапалық құрамын анықтап, олардың қасиеттерін сипаттауға арналған экспериментальды тапсырма. Мысалы, сапалық реакция арқылы берілген заттың алюминий хлориді екенін анықтап, оның химиялық қасиетін атаңдар.

- Берілген өнімдегі қоспаларды анықтап, анықтау жолын түсіндіруге арналған экспериментальды тапсырма. Мысалы, мыс купоросының құрамында натрий хлориді барын анықтаңдар. Оны анықтауға жолдың таңдалу себебін түсіндіріңдер.

- Затты таза күйінде қоспалардан бөліп алу, сол бөліп алу әдісінің тиімділігін түсіндір. Мысалы, полиэтлен және темір ұнтақтары бар қоспалардан ас тұзын бөліп алу.

- Заттардың классификациясын нақтылап, оларға анықтама беругше арналған экспериментальды тапсырма. Мысалы, аминосіркеқышқылы аминқышқылдарына жатпайтынын анықтаңдар. Заттардың осы класына анықтама беріңдер.

- Сапалық реакция жүргізу және оладың типтік қасиеттерін түсіндіру. Мысалы, сапалық реакция көмегімен глюклзаны анықта. Оның типтік химиялық қасиетін атаңдар.

- әр түрлі массалық уүлестегі ерітінділерді дайындау және дайындалу жолын түсіндіруге арналған экспериментальды тапсырма. Мысалы, 3 пайыздық массалық үлесі бар 300 г. нарий гидрокарбонатаның ерітіндісін дайында. Және не үшін ерітінді дайындау кезінде алдымен зат салынып, кейін барып су құйылады. Ал неге керісінше жасауға болмайтындығын түсіндіріңдер.

Эспериментальды тапсырмаларды сапалық және есептік эксперимент деп бөліп қарастырады. Сапалық эксперимент тәжірибелік жолмен шешіледі онда сандық бейнелер берілмеген. Мысалы, тәжірибелік жолмен темір сульфатындағы сульфат иондарының мөлшерін анықта.

Ал, есептік эксперименттік тапсырмаларды шешу үшін тәжірибе орындаумен қатар белгілі экспериментте берілген мәндерді өңдек керек. Мысалы, темір (ІІІ) гидроксидінің тұнбасын алып, түзілген тұнба массасы бойынша оны алуға қажетті ерітінді массасын анықта. Бұл жердегі КОН массалық үлесі 0,1н. ( 10 пайыз).Есептік және эксперименттік тапсырмалардың жоғары формасы екі тапсырманың да ең жақсы қасиеті шоғырланған – есептік эксперимент болып табылады.

Дәріс 7,8. Эксперименттік біліктер мен дағдыларды қалыптастыру әдістемесі

Жоспары:

1. Эксперименттік біліктер мен дағдылардың жіктелуі.
2. Эксперименттік біліктер мен дағдыларды қалыптастыру үрдісінде байқаудың ролі.

3. Эксперименттік біліктер мен дағдыларды қалыптастыру және жетілдіру әдістемесі.

4. Эксперименттік біліктер мен дағдыларды қалыптастырудың саралау қыры..
5. Эксперименттік біліктер мен дағдыларды қалыптастыруды бақылау және бағалау.

Мұғалім оқушының белсенді оқу қызметін ұйымдастыруда жетекші роль
Сондықтан орта мектептегі оқу процесі оқушылардың алатын білімін
Болашақ химия мұғалімі химияны оқытудың жалпы заңдылықтарын, мақсаттары
Жалпы психология-педагогикалық әдебиеттерде өз бетімен жұмыс істеу ұғымына
Бұдан оқушылырдың өзіндік жұмыс істеу дағдысын химиядан зертханалық
Оқушлардың танымдық іздемпаздығын қалыптастыру проблемаларын шешуде В.И.Загвязинский, Д.В.Вилькеев,Б.П.Есипов: “Белсенділік шәкірт ақыл – ойының өзбеттілігінің белгілі
И.Я.Лернер танымдық белсенділік пен танымдық өзбеттілік ұғымдарының ара
Танымдық белсенділіктің мәнін өзінің қалай түсінетіне сүйене отырып,
Т.И.Шамованың еңбегінде белсенділік пен өзбеттіліктің ұғымдары ажыратылмаған ,
В.А.Крутецкий оны зерттей келе мынандай қорытынды жасайды: “Шығармашылық
Атақты психолог С.Л.Рубенштейн былай деп жазды: Ойланып істелген іс- әрекетердің себептілігі және оның негігізділігі. Педагогикалық жүйе ретінде студенттердің өзіндік жұмысын ұйымдастыру мен басқару сыртқы және ішкі мақсаттарға сәйкес қызмет атқарады және дамытылады. Өз бетінше жұмыс істеу деңгейі студенттердің оқу қызметін ұйымдастырудың түрлі формаларында әр түрлі болатындығы дау тудырмайды жән ол өзіндік жұмыстырды ұйымдастыруға, сабақты өткізу әдістемесіне, студенттің зияттылық дамуы мен академиялық дайындығына, оқытушының педагогикалық біліктілігіне және жұмыс істеу стиліне тәуелді болады.

Онымен қоса студенттің өзіндік жұмысының құрылымы әр түрлі болуы мүмкін, бұл да қосымша қиындық туғызады

Студенттің өзіндік жұмысын жоспарлауда студент атқаруға тиісті жұмыс аймағы белгіленеді. Студенттердің танымдық әрекетін басқару студенттің танымдық құралдар мен әдістерді қолдануға арналған нұсқауды уақытында алуына негізделеді де олардың жұмысты қалай орындағандары бақыланып отырылады.

Студенттердің өзіндік жұмыстары зертханалық және сарамандық жұмыс кезінде де ұйымдастырылатыны белгілі. Зертханалық-сарамандық жұмыстар жоғарғы оқу орнында студенттердің ғылыми-зерттеушілік дағдылары мен қазіргі заманғы химиялық экспериментті орындау техникасын қалыптастыруға негіз болады.

Қалыптасқан практика бойынша жалпы оқу уақытының 60 пайызы зертханалық-сарамандық жұмысқа бөлінеді.

Зертханалық жұмыстардың басты міндеті теорияны іс жүзінде сарамандықпен байланыстыру. Ал ғылыми эксперимент табиғат құбылыстарын зерттеуде, дүниені тануда ең басты әдіс болып табылады.

Зертханалық және сарамандық сабақтардың негізі болып табылатын химиялық құбылыстар мәні мен заттардың қасиеті жайлы терең білім эксперименттік және теориялық зерттеу әдісінсіз мүмкін еместігі белгілі. Сарамандық сабақтар сәйкес теориялар тұрғысынан құбылыстардың жүру барысын сипттауға, заттар қасиетінің әр түрлі жағдайда өзгерісін түсіндіруге мүмкіндік беретін эксперименттік факторлардың талдануының алғышартын білдіреді. Зертханалық сабақтар ғылыми жолмен қойылған тәжрибе ретінде, зерттелуші құбылысты нақты есептелген жағдайда бақылауға, процестің жүруін қадағалауға және оны әр жолы осындай жағдай барысында қайталап жүргізуге арналады. Зертханалық – сарамандық сабақтар барысында студенттер мәселені қою әдістемесін, икемділігін меңгеруге, оны эксперименттік жолмен, тұжырым шығару мен шешуге жаттығады. Студенттердің зертханалық жұмысқа өз бетімен әзірленуі, жұмыс барысын үйден конспектілеуі, зертханалық жұмыс кезінде орындалатын химиялық эксперименттердің химизимін сипаттайтын реакция теңдеулерін жазып, теңестіруі, зертханалық жұмыстарды зертханада барлық қауіпсіздік техникасын қолдана отырып орындауы, нәтижесін бақылап, қорытындысын шығаруы, зертханалық жұмыс есебін тапсыруы зертханалық жұмыс үстіндегі студенттің өзіндік жұмыс түрлері болып табылады.

Осымен қатар студенттер зертханалық жұмыс тақырыбына байланысты теорияны үйден дайындап келіп, зертханалық жұмысты орындауға рұқсат алуы да өзіндік жұмыс ретінде қарастырылады. Зертханалық-сарамандық сабақтарда өзіндік жұмыстың орындалуын бақылау оның оқу еңбегін белсендіруге жағдай туғызады.

Студенттердің өзіндік жұмысы ретінде бұрыннан қолданылатын жұмыстың бірі сандық есептер шығару болып табылады.Сандық есептер сарамандық сабақ үстінде немесе сабақтан тыс уақытта шығарылады.

Химиялық білім беруде оқытудың бір тәсілі ретінде сандық есептер шығару маңызды орын алады. Химиядан сандық есептер шығару арқылы химияның оқу материалы терең меңгеріліп, алынған білім, білік, икемділік, дағдылары дамытылады, студенттер алған білімін өз бетімен қолдануға жаттығады.

Химиялық білім нақты, тұрақты болу үшін оқушы алдымен ұсақ, соңынан ірі мәселелерді шеше алатындай болуы керек. Яғни шығармашылық ойлау қабілеті дамыған, ақыл-ой әрекеті жетілген студент химиялық есептерді қиналмай шығарады. Бұл оның күрделі ойлау қабілетінің жоғары сатыда екенін дәлелдейді.

Химиядан сандық есептерді шығаруға үйрету мәселесін психологиялық тұрғыдан зерттеу мынаны көрсетіп отыр. Сандық есеп шығару дағдысының қалыптаспауы студенттің көп нәрсені ескермегендігінен туындайды.

Мысалы химиядан сандық есепті шығару кезінде:

- студент көбіне есепті оқытушы көрсеткен жолмен ғана шығарады да, өз бетімен есептің басқаша стандартты емес шығару жолын қарастырмайды;

- студент есеп шығарып отырып есептің мағанасына көңіл аудармайды, өзінің іс-әрекетін дұрыс пайымдамайды;

- көбінесе есептің мазмұнына талдау жасамайды, оны ой елегінен өткізіп, талқыламайды;

- есепті шығару жүйелілігін сақтамайды;

- химиялық тіл, математикалық есептеу, өлшемдер бірлігін жүйелі қолдану, физикалық шамаларды белгілеу дұрыс ескерілмейді;

- есептің жауабын қандай да жолмен дәл табу алдыға мақсат етіп қойылып есепті шығарылу жолын түсіндіруге көңіл аударылмайды;

- шыққын есептің жауабын әртүрлі жолмен тексеру яғни кері есеп шығару немесе басқа әдіс қолдану сияқты шаралар қолданылмайды;

- есептерді бей-берекет, белгілі бір жүйеге келтіріп алмай, бір-бірімен байланыстырмай шығарады.

Студентті осы аталған кемшіліктерді жібермей сандық есеп шығаруға үйрету өте көп жұмыс атқаруды талап етеді. Сондықтан студенттерге семестрлік жұмыс ретінде сандық есептерді өздігінен шығаруға ұсыну жоғарғы мектеп іс-тәжрибесінде кеңінен қолданылады.

Эксперименттік есептерін шығару химияда студенттер үшін маңызды өзіндік жұмыстың түріне жатады.

Эксперимент есептерінде сандық мәліметтер болмайды, химиялық тәжрибелер жасау арқылы шығарылады. Химиядан білім мен білікті қалыптастыруда эксперименттің есептердің маңызы зор. Эксперимент есептерін шығару арқылы оқушылар теориялық білімін баянды етеді, іс жүзінде қолдана білуге үйренеді. Олар химиялық құрал жабдықтармен және реактивтермен жұмыс істеу дағдыларын нығайтып жетілдіре түседі. Эксперимент есептерін үзбей шешіп машықтанғанда оқушылар өздігінен жұмыс істей білуге, ұқыптылыққа, өз ісіне сын көзбен қарауға үйренеді. Оқушылардың химиядан білім сапасы мен сарамандық әзірлігі эксперимент есептерін шығару үстінде айқын білінеді.

Осы айтылғандарға сүйене отырып біз студенттердің де эксперименттік есептер шығару дағдыларының қалыптасуы олардың сарамандық білім негізін қалауда, дербестік деңгейнің жоғарлап, теориялық білімді іс барысында оңтайлы қолдануына жағдай жасайды деген тұжырым жасаймыз.

Бейорганикалық химияның «Элементтер химиясы» бөлімінің соңында студенттерге бейорганикалық қосылыстарды синтездеу өзіндік жұмыс ретінде ұсынылады. Студент өзі таңдап алған қосылысты синтездеуге қажетті реактивтерді белгілеп оны синтездеу жоспарын құруға, синтездеуге қажетті қондырғыны құрастырып және оны синтездеуге тиісті. Негізінен сапалық есептерді шығару 2 курста оқылатын аналитикалық химияда көп қолданылады.

Өзіндік жұмыстың негізінде студенттің өзінің дербес әрекетін ұйымдастыру жатқандықтан, ол өзінің уақытын ұтымды пайдалана отырып, өзіндік бақылау, өзіндік меңгеру әдістерін барынша тиімді қолдануға ұмтылуы қажет. Кредиттік технология негізінде дәріс сабақтарының санының азаюы студенттердің оқу әрекетін ұйымдастыруда аудиториядан тыс жұмыс түрлерін кең қолдану қажеттігін туғызып отыр. Сондай жұмыстардың бірі реферат жазу. Студенттердің реферат жазуы олардың берілген материалды дұрыс пайымдап, мазмұнын ашып көрсете білуіне, жоспарды дұрыс құруға икемделіп, ғылыми ізденуді ұймдастыруына, әдебиетпен жұмыс істей білуге жаттығуына, жинақтаған материалдарын өңдеуден өткізіп, қолданылған әдебиеттердің тізімін дұрыс құра білуіне мүкіндік береді деген пікірді Дүнекова Ж.Ж. Меңдалиева Д.К жұмысынан кездестіреміз. Бірақ зерттеушілер бір пәннен реферат саны бір семестрде екеуден артық болмау керек деген ойды ұсынады.

Біз осы авторлардың ойына қосыла отырып, өзіндік жұмыстардың ішінен елеулі орынды реферат жұмысын орындауға беру қажеттігіне тоқталамыз. Бірақ реферат тақырыбы қалай болса солай берілмей, оқушы ізденімпаздығын шынайы дамытатын тақырыпқа берілу керек деп есептейміз. Яғни студент тек классикалық оқулық материалдарын ғана емес ақпараттандыру материалдарын, интернет көздерін, ғылыми кқнференция материалдарын, ғылыми журналдардағы басылымдарды кеңінен қолдана алатындай болуы керек.

Студенттердің өзіндік жұмысын жандандыруда тағы бір оңтайлы жұмыстың бірі студенттердің пәндік олимпиада жұмыстарын қайта жаңғырту болып табылады.

Олимпиада дегеніміз - студенттердің жоғарғы оқу орнындарындағы және кәсіби болашақ маман әзірлеуде өтетін пәндер бойынша білім, икемділік, дағдысын шығармашылықпен қолдана білудегі жарысы. Олимпиада болашақ мамандардың кәсіби біліктілігін көтеруде, студенттердің таңдап алған мамандықтарына қызығушылығын арттыруда, дарынды жастарды анықтауда, ғылыми зерттеу, әкімшілік, кәсіпкерлік істерге кадрлер қалыптастыруда өте маңызды.

Олимпиадаға тек студенттерді таңдап алумен ғана тоқталып қалмай оларды үнемі осындай жарыстарға әзірлеу қажет.

Өзіндік жұмыстың осындай түрін жүргізу үшін бізге ең алдымен жақсы әзірленген оқытушы, екіншіден шығармашылық қабілеті жоғары және оны дамытуға ұмтылушы студент қажет.

Өзіндік жұмыстың осы түрі олимпиаданы ұйымдастыру шарттары мен қағидаларын да қарастыра кеткеніміз жөн болар. Олимпиадаға студенттерді әзірлеуде қолданылатын қағидаларды біз Н.И.Наумкиннің зерттеуіне сүйеніп белгіледік.

- Өте жоғары деңгейдегі дербестілік қағидасы. Ең берік білім негізі өз бетімен, студенттердің әдебиетпен жұмыс істеу процесі кезіндег дербестілігі жоғары болуымен іске асырылады. Оқытушы тек соны тиімді ескеріп, студентті дұрыс бағдарлау қажет. Өз бетімен алынған дұрыс шешім, тіпті дұрыс логикалық негізделмеген күннің өзінде, кейіннен ұжымдық талқылау нәтижесінде айқын, сенімді тұжырымға әкеледі.

- Іргелі әзірліктің негізділігі қағидасы. Студенттерді іргетасы қаланған пәндерден олимпиадаға әзірлеу қажет болғандықтан алдымен олардың бойында математика, физика, химия сияқты пәндерден білім, білік, икемділік дағдыны қалыптастыру міндетті болмақ.

- Пәнаралық байланыс пен пәндер арасындағы сабақтастық қағидасы.Аталған қағиданың орындалуы тек олимпиадаға әзірлік кезінде ғана емес, оларды оқыту кезінде де маңызды.Мысалы химия олимпиадасында студенттің білімін көрсетуі математика, физика, биология пәндерінен алған біліміне байланысты болады.

- Білімнің белсенділігі. Олимпиадаға қатысушы студенттің білімі үнемі белсенді күйде болатындықтан, олимпиада тапсырмалары олардың бастапқы білімдерін ескере отрыпы құрылады. Сондықтан олимпиадаға әзірлік кезінде өткен жылдардың тапсырмаларын қолдану тиімді болмақ.

- Оқу бағдарламасы бойынша үстіртін қарастырылатын кейбір тақырыптарды тереңірек қарастыру. Автордың осы пікіріне қосыла отырып біз оны былайша толықтыруды жөн көрдік. Мысалы «Бейорганикалық химияның теориялық негіздері» пәні бойынша кейбір тақырыптар «Бейорганикалық химияның таңдаулы тараулары», «Д.И. Менделеевтің периодтық жүйесінің қазіргі күйі», «Құрылысы ерекше қосылыстар» сияқты арнайы курстарда тереңдетіп беріледі. Сол сияқты «химия-биология», «мектептегі химия мұғалімі», «химия» мамандықтарына арналған «Қиындатылған есептерді шығару» арнайы курсы олимпиада есептерін шығаруды үйретуге арналған.

- Тапсырмалар қиындығы деңгейінің оза берілу қағидасы. Аталған қағида олимпиадаға әзірлік кезінде студенттерге белгілі тур тапсырмасынан анағұрлым жоғары деңгей тапсырмасын ұсынуға келіп тіреледі. Мұндай қағиданың тиімділігі тек олимпиадаға дайындық кезінде емес, сабақ кезінде де тиімді екенін бірнеше жылғы іс-тәжрибе көрсетіп отыр.

- Есептерді шығару нұсқасының бірнеше түрлілігі мен кешенді талдау қағидасы. Есепті неғұрлым тиімді, рациональды әдіспен шығару, есепті шығарудың мүмкін болатын әдістерін қарастыру олимпиадаға әзірлік кезінде өзінің тиімділігін көрсетті.

- Өткен олимпиадалардың нәтижесін талдау. Шығарылған есептерді кешенді жолмен талдаумен бірге жиі кездесетін қателіктер, есеп шығаруда жіберілген кемшіліктер сараланып, талданады. Осының нәтижесінде студенттердің білім, білік, дағдысы недәуір жоғарлайды.

Жеке бастамашылдық және еріктілік қағидасы.. Студенттерді ешуақытта күштеп олимпиадаға қатыстыруға болмайды Осы қағиданы орындаудың маңыздылығын Н.Р.Степанова ерекше атап көрсетеді. Студенттердің курстық жұмыс жазуы бір курсқа берілетін тапсырма. Оқу жоспары бойынша әр мамандық студенттерінде курстық жұмыс жоспарланады. Атында тұрғандай бір курста студент тек бір жұмыс орындайды, егер оқу жоспары бойынша екі жұмыс жоспарланса онда студент таңдауы бойынша бір жұмысты орындауға құқылы. Оқу жылы басында оқытушы студенттерге курстық жұмыстың тақырыптарын береді. Химия эксперименттік пән болғандықтан біздің факультеттегі курстық жұмыстар экспериментке сүйеніледі. Кейіннен студент осы курстық жұмыс тақырыбын бітіру жұмысында немес диплом жұмысында жалғастырады. Курстық жұмысты орындау барысында студенттер реферат жазуда меңгерген әдебиетпен жұмыс, материалдарды өңдеу икемділігі, интернетпен, ақпараттық материалдармен жұмыс түрлерін меңгеруді әрі қарай жалғастырады. Студент көбіне оқытушы ұсынған реферативтік журналдарды, анықтамалық материалдарды, отандық, шетелдік, бұрынғы ТМД елдері ғалымдарының жұмыстарын қарастырады. Әдебиеттерге шолу жасаған соң студент жоғарғы оқу орны зертханасында немесе ғылыми зертханада сабақтан тыс уақытта эксперимент жүргізеді. Сонымен қатар студент өз бетімен эксперимент қою, эксперимент жоспарын құру, экспериментке қажетті құралдар мен реактивтерді анықтау, реактивтерді қажетті концентрацияда әзірлеу, егер физикалық әдістер қолданатын болса физикалық әр түрлі құралдарды оқытушы басшылығымен жұмысқа әзірлеу икемділігін меңгереді. Негізінен химия мамандығының 1 курс студенттері үшін экспериментальды курстық жұмысты орындау, сарамандықты аяқтаушы болғандықтан маңызы үлкен. Эксперимент аяқталған соң студент диплом жұмыстарына арналған формада курстық жұмысты жазып, кафедраның әдістемелік комиссиясы алдында оны қорғайды. Әр студентке хабарлама жасау үшін және қойылған сұрақтарға жауап беруге 5-7 минут уақыт беріледі. Курстық жұмысты бағалауда эксперимен нәтижесі, студенттің жұмыстың мақсаты мен нәтижесін баяндауы, студенттің курстық жұмысты орындаудағы дербестілік дәрежесі ескеріледі.. Курстық жұмыстың бағасы әдістемелік комисия мүшелерінің шешіміне орай қойылады. Өте жақсы орындалған жұмыстар кафедра ұйымдастырған көрмеге қойылуы мүмкін. Бірінші курс студенттерінің бейорганикалық химиядан жазған жұмыстарының маңыздылығы ол көпшілік студент үшін ғылыми зерттеу жүргізудегі, өзінің бастамашылдығын білдірудегі алғашқы жұмыс болуында.

Бітіру жұмысы немесе диплом жұмысы бұл студенттің оқу орнын аяқтау алдында орындаған ең маңызды, дербес жұмысы болып табылады. Диплом жұмысы курстық жұмысқа қарағанда көп күрделі және жұмыс көлемі де аумақты болады. Диплом жұмысының тақырыбын студенттер негізінен төменгі курстан бастап алады. Мамндануына байланысты олар тақырыпты бейорганикалық химиядан, аналитикалық химиядан немесе органикалық және физикалық химиядан алуы мүмкін. Бағдарлама бойынша әр курс сайын жазатын курстық жұмыстар осы пәндерге байланысты болып келеді. Диплом жұмысында студент тақырыпты белгіліген соң курстық жұмыстағы сияқты әдебиеттерге шолу жүргізеді. Онда өзінің тақырыбының айналасында жүргізілген зерттеу жұмыстарына, ондағы қолданылған зерттеу әдістеріне толық талдау жасап өтеді. Диплом жұмысының екінші бөлімі экспериментке арналады. Онда студент экспериментті жүргізуге таңдап алған әдісін көрсете отырып эксперимент нәтижелерін жүйелі түрде баяндайды. Эксперимент нәтижелері әр түрлі графиктер, сызбанұсқа, диаграмма түрінде химиялық сауатты, математикалық есептеулерімен берілуі керек. Міндетті түрде студент диплом жұмысының қорытындысын беріп, кіріспеде тақырыптың өзектілігін анықтап, оның зерттеу міндеті мен мақсатын, ғылыми болжамын, сарамандық маңызын ашып көрсетеді. Диплом жұмысын жазғанда жетекші тек студентті бағыттап, бағдар береді. Диплом жұмысы студент пен оқытушының біріккен ғылыми жұмысы деп есептеледі.

Дәріс 9,10. Химия кабинетінің жабдықталуы

Жоспары:

1. Химия кабинетінің құрал-жабдықтары

2. Химиялық реактивтер

3. Зертханалық шаруашылық

Оқу кабинетін пайдалану ережесі

1.Оқу кабинетін сабақтың басталуынан 15-минут бұрын ашу керек.
2.Оқушылар кабинетте тек қана ауыстырылған аяқ киімде болуы қажет.
3. Оқушылар кабинетте мұғаліммен бірге болуы қажет.
4.Кабинеттің ауасын әр үзілісте желдетіп алу керек.
5.Мұғалім сабақтан соң кабинетте тазалық жүргізкді ұйымдастырып отыру керек.

Оқу кабинетіне қойылатын талаптар

1.Кабинеттің құжаты бойынша талапқа сай жабдықталған мүліктер мен техникалық құралдар,көрнекі құралдар,оқулықтар, әдістемелік,дидактикалық құралдар.
2.Оқу жылында жасалатын кабинеттің жұмыс жоспары
3.Оқу кабинетінде техникалық қауіпсіздік пен тазалық ережесін сақтау.
4.Оқу кабинетін безендіргенде эстетеикалық талапқа сай ауыстырылатын,ауыстырылмайтын сабақ- хабарлама стендтері, қажетті жабдықтар, тағы басқа құралдар болу керек.

Оқу кабинеттері белгілі талаптарға сәйкес болуы керек. Шет тілін оқытуға арналған кабинеттер оқытушылар үшін басқару пульті мен проекциялық аппараттарға арналған тумбасы бар столдармен, магнитофон мен күйсандықты орнатуға арналған орындармен, көрнекті құралдар мен техникалық оқу құралдарын, лингофондық құрылымдарды сақтауға арналған секциялық (қабырғамен бірге жасалған немесе қабырғаға жапсыра салынған) шкафтармен жабдықталады.

Химия және физика кабинеттері проекциялық аппаратты, су, электр, канализация келуін басқару пульті бар арнаулы демонстрациялық столдармен жабдықталады. Оқу-көрнекті құралдар жақсы көріну үшін демонстрациялық столды биіктеу етіп орналастырған дұрыс.

Оқушылар үшін су, электр жүйесі, ауа қысымы (физика лабораториясы үшін) қосылған екі орынды столдармен жабдықталады. Химия лабораториясы шкафы сыртқы қабырғаға жақын, оқытушының столының жанында орналасқан ауа соратын жергілікті желдеткішпен қамтамасыз етілуі керек.

Осы кездерде мектептерде әр түрлі мектеп тақталары (бормен жазатын, фломастермен жазатын, бормен ноталық дыбыс арқылы (әуенді) жазатын, хабарландыруларды ілу үшін кеуекті тақталар) пайдаланылады.

Негізі құрыштан жасалып, эмальмен қапталған тақталар пайдалануға қолайлы болып келеді. Эмалінің түсіне байланысты тақталар бормен (жасыл түсті) және фломастермен (ақ түсті) жазуға арналады.

Негізі дыбыс жұтылтатын заттардан қоса отырып, құрыштан жасалған жоғары сапалы шыныэмальды қаптауы бар тақталар ақпаратты жеңіл, дыбыссыз жазуға мүмкіндік береді, жазылған хабарды жоғары контрастылықпен жеткізеді, және жазуларды арнаулы жұмсақ жөке, шүберектермен оңай сүртіп тазартуға болады. Сонымен қатар, мұнда магнит арқылы суреттер, сызу, диаграммаларды орналастыруға болады.

Шыныэмальды тақталар - 1-ден 7-ге дейін жұмыс беті бар, жылжымайтын, жылжымалы, біріңғай түсті немесе аралас түсті және әртүрлі өлшемдерде болып келеді.

Ноталық дыбыс арқылы қолданылатын тақталар әуен мектептері мен сыныптарына арналады. Олар қара түсті анодталған алюмин қаңылтырға нота сызықтарын орналастыру арқылы жасалады.

Әр түрлі хабарландырулар мен ақпараттарды жариялау үшін, хабарландыруларды үшкір заттармен жапсыра салуға ыңғайлы, табиғи немесе жасанды кеуекті заттан жасалған тақталар қолданылады.

Бөлме жабдықтарын дұрыс орналастырып, оқушыларды дұрыс отырғызудың маңызы да өте жоғары. Оқушылар столы (бір орынды немесе екі орынды) аудиториялық, сызу және лабораториялық столдар оқу бөлмесінің мағнасына сәйкес алынады. Столдарды орналастыру негізінен үш қатар етіп орналастырады, бірақ, кейбір жағдайларда оларды екі қатар етіп орналастыруға болады.

Оқу бөлмелерін жабдықтаған кезде төменде көрсетілген аралықтар сақталуы керек: екі орында столдардың қатарларының аралығы - 60см төмен емес; столдар қатары мен сыртқы қабырғаның аралығы - 50-70см; столдар қатары мен ішкі қабырғаның (немесе сол қабырғада орналасқан шкафтардан) аралығы - 50-70см; ең артқы столдан қабырғаға дейін, қарсысындағы сынып тақтасына дейінгі аралық - 70см; демонстрациялық столдан оқу тақтасына дейін - 100см; бірінші партадан, оқу тақтасына дейін - 2,4-2,2м кем болмауы керек.

Оқушының оқу тақтасынан ең алыс қашықтығы 860см көп болмауы керек. Оқу тақтасының еденнен биіктігі - 80-90см болуы керек. Мектеп дәрігері сабаққа қатысып, оқушылардың жұмыс кезіндегі дене тұлғасының жағдайын бақылап, олардағы дене тұлғасының ауытқуларын анықтап, бұл жағдайдың себебін ашып, профилактикалық шаралар жүргізуі қажет.

Оқушыны дұрыс отырғызуды гониометрияның көмегімен буындардан пайда болатын бұрыштарға (39 сурет), қажетті жағдайларды таңдау арқылы (20 кесте) жасауға болады. 22 кесте. Оқушыларды дұрыс отырғызуға қажетті гониометриялық көрсеткіштер.

Көрсеткіштер	Бұрыштардың көлемдері,см
Бастың еңкіштігі	26-51
Кеуде омыртқасының иілу бұрышы	41-62
Дененің еңкіштігі	85-100
Тізе бұрышы	75-105
Балтыр-табан бұрышы	75-105

Парта (столдардың) размері, онда отырған баланың бой ұзындығына сәйкес болғанымен, баланың дене тұлғасы дұрыс болмауы да мүмкін, сондықтан баланың дұрыс отыруға дағдыланбағандығын көрсететін мұндай жағдайларға да ерекше көңіл бөлінуі керек.

Химиялық реактивтер, химиялық реагенттер — лабораторияларда анализ жасауда, ғылыми-зерттеу жұмыстарында түрлі қосылыстардың химиялық өзгерісін, қасиеттерін, алыну әдістерін анықтау, т.б. мақсаттар үшін қолданылатын химиялық препараттар. Химиялық реактивтер көбіне жеке заттар болғанымен кейбір заттардың қоспасы да (мысалы, петролейн эфирі) реактивтерге жатады. Тазалығына қарай Химиялық реактивтер ерекше тазартылған, химиялық таза, анализ үшін таза, аса тазартылған, техникалық өнім деп бөлінеді. Реактивтердің тазалығы Мемлекеттік Стандартқа сәйкес болуы керек. Химиялық реактивтердің аты жазылған қағазда атауы, формуласы, қоспасының мөлшері көрсетіледі. Химиялық реактивтер құрамына қарай анорганикалық, органикалық, құрамында радиоактивті изотоптары бар реактивтер, ал қолданылуына қарай аналитикалық реактивтер, сондай-ақ химиялық индикаторлар, органикалық еріткіштер болып бөлінеді. Органикалық функционалды анализ үшін қолданылатын Химиялық реактивтер белгілі, мысалы, 2,4-динитрофенилгидразин, фенилгидразин, семикарбазид альдегидтер мен кетондардың саны мен сапасын анықтауда қолданылады. Улы, тез тұтанатын, қопарылуы қауіпті Химиялық реактивтерде бар, сондықтан оларды қолданғанда белгілі ережелерді бұзбау керек. Ауа әсерінен оңай бұзылатын реактивтерді жабық шыны ыдыстарда сақтайды

Дәріс 11,12. Мектеп химия кабинетінде газдармен жұмыс.

Жоспары:

1. Газдарды алу және жинаудағы оқушылардың пракикалық іс-әрекеттері.

2. Газдармен жұмыстың жалпы тәсілдері

3. Газдарды жинау.

4. Газдарды құрғату және тазарту.

5. Газдарды сіңіру.

6. Газдарды сақтау.

Дәріс 13,14,15. Мектеп химия бағдарламасындағы оқу эксперименттері

Жоспары:

1. 8-9 сыныптарда зертханалық жұмыстарды жүргізу әдістемесі

2. 10 сыныптарда зертханалық жұмыстарды жүргізу әдістемесі

3. 11 сыныптарда зертханалық жұмыстарды жүргізу әдістемесі

Құрамы бойынша экспериментальды тапсырмалар келесідей болып бөлінеді:

Демонстрациялық тәжірибелер - ең алдымен мына жағдайларда мектепте қолданылатын эксперименттің қажетті түрі:

1. Оқытудың алғашқы сатысында оқушылар тэжірибе жасау техникасын әлі толық білмейтін, сондықтан тэжірибеиі өз бетінше орындай алмайтын кезде. Айрылу реакциясын еткенде суды электр тогымен айыру тәжірибесін жасау керек. VII сынып оқушылары бүл * жүмысты жақсы нүсқау берген жағдайда да орындай алмайды, өйткені ол электр түзеткіпіті қолдана білмейді, оның қандай қызмет атқаратынын білмейді, газдарды жинауды да, оны сынап көруді де т.б. білмейді. Бүл мэселелер жөнінде оқушыларға нүсқау беру, түсіндіру оқушылардың назарын басқаға бүрады, сондықтан бү_л тэжірибені демонстрациялык тәжірибе ретінде ғана көрсетуге болады. Эвдиометрде суды синтездеу тэжірибесі жөнінде де осыны айту керек: бүл тәжірибе техника жөнінде тіпті мүғалімнің өзіне қиынға соғады, қопарылыс болатын тәжірибелерді, мысалы сабын көпіршігінде сутегінің оттегімен қоспасын қопаруды т.б. демонстрация түрінде өткізу керек.

2. Тәжірибе жасалатын приборлар оқушылар үшін күрделі жэне қажетті қүрал - жабдықтар жеткіліксіз болған жағдайда. Мысалы, газометрде газ жинау, Кипп аппаратында сутегін алу тэжірибелері демонстрациялық тәжірибе ретінде өткізіледі, оқушылар бұл приборларды қолдану дағдыларына бірте - бірте кейін үйренеді. Газдардың немесе сүйықтың көп мөлшерін қажет ететін тәжірибелер демонстрация ретінде өткізіледі; мысалы, суда еріген ауаның мөлшерін анықтау, газдардың жақсы ерігіштігінің мысалы ретінде аммиактың жэне хлорлы сутегінің ерігіштігі (фонтан түзе) т.б. кейде мұғалім қажетті реактивтер жеткіліксіздіктен оқушыларға түсінікті тэжірибелердің өзін демонстрация түрінде көрсетуге мэжбүр болады.

3. Уақытты үнемдеу үшін кейде сарамандық тәжірибелер орнына демонстрациялық тәжірибелер жасағанда, оқушылар тәжірибе жасауға, оны демонстрациялап көрсетуге қарағанда, үш есе артық уақытын жібереді. Дегенмен есте болатын бір жағдай -демонстрациялық тәжірибелер қаншалықты жақсы болғанмен, оның оқушылардың білім алуы жөніндегі бағалылығы сарамандық тэжірибеден төмен болады, ал практикалық дағдыларды қалыптастырудағы маңызы тек бақылаумен жэне бақылағандарын есте қалдырумен айқындалады. Сондықтан демонстрацияны басқа эдістерден көп пайдалануға, тіпті эксперименттің бірде - бір түрі есебінде қолдануға болмайды.

4. Қауіпсіздік шараларына сәйкес оқушыларға жүмыс істеуге кейбір заттарды беруге болмайтын жағдайда оқытудың алғашқы сатысында мүндай тэжірибелерге мыналар жатады: бром буының ауадағы, сутегіндегі диффузиясы, эфирдің суда еруі - одан бөлінген буды от алдыру, мыс тотығының айрылуы, мыс тотыгын көміртегі тотығымен тотықсыздандыру, жылытылған суды концентрациялы күкірт қышқылына қүю (сүйылту ережесін өткенде) жэне басқалар.

5. Сыртқы көрінісінің әсері жэне айқындығы жөнінен демонстрация оқушылар жасайтын тэжірибеден артық болған жағдайда.

Оқушылар осындай тәжірибелерді өздері орындай алатын жағдайда да (әрине, жеңілдеу тәжірибелер) демонстрациядан бас тартуға болмайды. Болат сым, фосфор және басқа заттарды оттегі бар ұлкен банкада жағу, дәл осы тэжірибені оқушы столындағы кішкене банкаға жасағанға қарағанда, элдеқайда қызықты. Сутегінің оттегімен қоспасын сабын көпіршігінде қопа-ру, бұл қоспаны пробиркада қопаруға қарағанда, көңілге қонымды. Химиялық реакция кезінде массаның сақталу заңын дэлелдеу үшін үлкен демонстрациялық таразыға өлшеп көрсетілген сандық тэжірибе (ерітінділерді бір-біріне араластыру, колбада фосфорды жагып өлшеу жэне басқалар), темір жоңқаларын жабық пробиркада қыздырып, аптека таразысында өлшеи жасаған оқушының тәжірибесіне қарағанда, кызғылықты келеді. Осыған сүйене отырып кейбіреулер қызғылықты демонстрациялық тэжірибеден кейін оларды оқушы столында кайталаудың ешбір мәні жоқ деген пікір айтады. Бүл өте қате пікір. Тәжірибе оншалықты қызғылықты болмағанымен, оны окушылардың өздері жасағандықтан, тиісті нәтижеге ие болады.

3 - сурет. Суда еріген ауаның мөлшерін анықтау (тәжірибенің бір варианты).

Кейде алдымен тәжірибе демонстрациясын көрсету керек пе, элде оқушылардың практикалық жұмысын жүргізу керек пе деген сүрак туады. Барлық жағдайда алдымен демонстрациялық тэжірибе көрсеткен тиімдІрек, өйткені оқушылар оны бақылай отырып әз беттерінше жүмыстеуге қажетті ксйбір жүмыс одістерін үйренеді.

Дегенмен курстың кейбір тарауында демонстрациялық тәжірибелер көрсетудің қажеті жоқ, оның барлық комплексін сарамандық жүмыс жэне практикалық сабақ ретінде орындау керек.

Ерімейтіи негіздердің қышқылдармен эрекеттесуі, қышқылдар мен негіздердің ерітінділерінде индикатор түсінің өзгеруі, судағы ерітінділерде түздар арасындағы алмасу реакциясы тәрізді жеңіл тэжірибелерді оқушылар алдын ала демонстрациялық тәжірибелер көрсетпей-ақ қиналмай орындайды.

Осы кезде қолданылып жүрген программада эр тақырыптан кейін тэжірибелер тізімі келтірілген, бірақ олар демонстрациялық және сарамандық тәжірибелер деп бөлінбеген. Эксперименттің бүл түрлерін қандай қарым-катынаста қолдану қажеттігін нақты жағдайға сәйкес мұғалім белгілейді. Ал, егер мұғалім ерімейтін негіз, ерімейтін тұз тұнбаларының түзілуін, иидикатор түсінің өзгеруін т.б. көрсеткісі келсе, мұндай тәжірибелерді экран (кара не ақ), жылжымалы стол пайдалана отьгрып химиялық стақанда, жалпақ колбада көрсету керек.

Жарықты бүйірінен түсіру немесе шыныдан жасалған жэшіктің төменгі жағынан түсіру не кішкене рефлектор қолдану өте пайдалы (жарык, бағытын бүрғышы не қалпағы бар электр лампысы). Тұнба мен ерітіндінің аз мөлшерін кэдімгі пробиркада көрсету, сарамандық жүмыстармен салыстырғанда, қызықтығы былай түрсын, тіпті пайдасыз, ал кейде зиянды да болады, өйткені олардан оқушылар зат жөнінде теріс үғым алады. Ішінде болмашы зат бар пробирканы сыныпты аралап жүріп оқушыларға көрсетудің де ешбір пайдасы жок.

Тәжірибені қалай болса солай олақ, үстірт көрсету оқушылардың ынтасын түсіреді, олар сарамандық тәжірибелерге, практикалық сабақтарға немқүрайды қарай бастайды, ал бүл ақырында химия пэніне оқушылардың көңілін суытады. Демонстрациялық экспериментке қойылатын негізгі талап - тэжірибенің көрнекілігі мен айқындылығы. Химия курсын өтудің алғашқы сатысында тәжірибе демонстрациясы кезінде үлкен күрделі приборларды, артық тетіктерді қолданбау керек.

Кипп аппаратының қалай дүрыс қойылатындығы көрсетілген. Жүмыс тэжірибесі аз жас мүғалім кейде таразыны, штативті жэне басқа приборларды столға дүрыс қоймайды, приборларды бір-біріне қатысты дүрыс орналастырмайды. Приборлардың бет жағын оқушыларға қаратып қою керек.

Мектепте өткізілетін эксперименттің барлық түріне қойылатын бір талап - қауіпсіздік шараларын бүлжытпай орындау. Жұмысқа немқүрайлы қарайтын мұғалім мен оқушының орындаған тіпті қауіпсіз тэжірибесінің өзі қауіпті болып шығуы мүмкін

Мектеп кабинетінде лап етіп жанған отты сөндіру үшін құм мен су, жанған киімді өшіру үшін одеяло не брезент болуы керек. Кабинетте не кабинетке жақын жерге өрт сөндіргішті іліп қою қажет. Мүғалім тәжірибені дайындау жэне көрсету кезінде қажет болса қорғауыш көзілдірік, қолғап киюі керек.

Тері күйгенде және басқа зақым түскенде алғашқы жэрдем кәрсету үшін марганец қышқыл калий ерітіндісі (күйген жерді үрту үшін), теріге, киімге тиген қышқылды нейтралдауға соданың 5 проценттік ерітіндісі, осы мақсатка аммиактың 10 проценттік ерітіндісі, көзді жууға соданың 2 проценттік ерітіндісі, бір жерді кесіп алғанда жәрдем кэрсету үшін иодтың 5 проценттік ерітіндісі, мақта, бинт болуы керек. Жүмыс кезіндегі қауіпсіздік сақтаудың негізгі ережелері оқулықта келтірілген. Бұл ережелерді оқушыларға әбден түсіндіру және мүлтіксіз орындауларын қадағалау керек.

Бақылау сұрақтары :

1.Химиялық эксперимент тің таным көзі және тәрбилеу құралы болуын қалай түсіндіресің?
2.Химиялық эксперимент түрлерінің жіктелу негізі неде?

3.Қандай эксперимен түрі химиялық нысанның қасиеттерін жан-жақты қарастыруға арналған?

4.Эксперименттік практикумның мәні неде?

5.Сарамандық және зертханалық тәжірибелердің ерекшелігі неде?

4.СТУДЕНТЕРДІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСТАРЫ ТАҚЫРЫБТАРЫНЫҢ ТІЗІМІ

4.1. Химиялық эксперимент таным көзі және тәрбилеу құралы.

4.2. Химиялық эксперимент түрлері.

4.3. Химиялық экспериментті қоюда мұғалімнің жұмысы.

4.4. Химиялық экспериментті жүргізуде оқушының оқу әрекеттері.

4.5. Химиялық экспериментті қоюда зертханашының жұмысы.

4.6. Көрнекі тәжірибе технологиясы.

4.7. Лабораториялық тәжірибелерді қою.

4.8. Практикалық сабақтарды қою.

4.9. Эксперименттік есептерді шешу.

4.10. Химиялық ой-эксперименті.

4.11. Мәселелік оқытуда химиялық эксперимент.

4.12. Химиялық эксперимент және техникалық құралдар..

4.13. Эксперименттік біліктер мен дағдылардың жіктелуі.

4.14. Эксперименттік біліктер мен дағдыларды қалыптастыру үрдісінде байқаудың ролі.

4.15. Эксперименттік біліктер мен дағдыларды қалыптастыру және жетілдіру әдістемесі.

4.16. Эксперименттік біліктер мен дағдыларды қалыптастырудың саралау қыры.

4.17. Эксперименттік біліктер мен дағдыларды қалыптастыруды бақылау және бағалау.

4.18. Химия кабинетінің құрал-жабдықтары

4.19. Химиялық реактивтер

4.20. Зертханалық шаруашылық