Темекілік ауыспалы егістері. 6 страница
Қолданылған әдебиеттер
1. Бараев А.И. Основные положения почвозащитной системы земледелия и ее влияние на формирование урожая яровой шленицы.- В кн.: Яровад пшеница.-М.:Колос, 1978. 158-198 б.
2. Бахтин П.У. Исследования физико-механических и технологических свойств основных типов почв СССР.-М.:Колос, 1969. 2716.
3. Берестовский Г.Г. Обработка почв с легким механическим составом после многолетних трав. В кн.: Зональные
почвозащитные технологии возделывания полевых культур-Сборншс научных трудов ВНИИЗХ/ Целиноград: 1980. 75-79
б.
4. Бугайченко Н.В. Справочник пахаря.-М.: Россельхозиздат,1977. 143 б.
5. Буров Д.И. Научные основы обработки почв Заволжья.-Куйбышев, 1970.294 б.
6. Вольская Н.А. Влияние различных технологий подготовки пара на продукгивность яровой пшеницы. В кн.: Некоторые
вопросн полевых культур в Северном Казахстане, Сборник Научных трудов ВНИИЗХ/ Целиноград; 1983. 31-39 б.
7. Воробьев С.А., Каштанов А.Н., Лыков Л.М., Макаров И.П. Земледелие.-М.: Агропромиздат, 1991. 324-518 б.
8. Грабановский А.П. Комплект противоэрозионных машин, — М.: Агропромиздат, 1991. 234-518 б.
9. Данилов Г.Г., Каргин И.Ф., Немцев Н.С. Система обработкипочвы: Росселъхозиздат, 1982. 269 б.
10. Зенкова Е.М. Богара, пары, урожай.-Алма-Ата: Кайнар, 1988.-
1346. Н.Зинченко И.Г., Скоробогатова В.Н. Результаты изучения эффективности комбинированного пара.- В кн.: Некоторые БОПРОСЫ агротехники полевых культур в Ссверном Казахстана.
-Сборник научных трудов ВНИИЗХ/ Целиноград, 1983. 20-31
б. *2.3ккчекко С.И. ЗффсктиБность разлкчных пркемов безотвальной обработки южных карбонатных черноземов Северного Казахстана. В кн.: Проблемы интенсификации почвозащитного земледелия.- Сборник научных ВНИИЗХ/-Целиноград: 1992,17-28 б.
13.Иванников А.В. Севообороты и обработка почв Северңого Казахстана. в://Вестник науки Аграрного университета. Хц Астана.
14.Карипов Р.Х. Пары в Северном Казахстане. //Вестник науки Аграрного университета, Т.П,Астана, 1998. 79-83 б.
15.Карипов Р.Х. Итоги исследований по системе обработки почв в сухостепной зоне.//Вестниқ науки агоруниверситета - Акмола, 1994. № 1, 69-74. Іб.Карипов Р.Х., Иванников А.В., Шрамко Н.В., Лампицкий
В.П. Приемы повышения эффективности чистых паров и осенней обработки почвы в четырехпольном севообороте
Алма-Ата: 1994 12 б. 17. Колмаков П.П., Нестеренко А.М. Минимальная обработка почвы.-М.: Колос, 1981. 24 б. 18.Ломакин М.М. Мульчирующая обработка почвы на склонах. - М.: Агропромиздат, 1988. 185 б. 19.Лурье А.Б. Справочник по настройке и регулировке сельскохозяйственных машин.- Л.: Колос, 1980-256 б. 20.Мальцев Т.О. Вопросы земледелия.- М.:Колос, 1971. 391 б. 21.Минимализация обработки почвы, Научные труды
ВСХНИИЛ/ М.: Колос, 1984. 307 б. 22.Моргун Ф.Т. Обработка почвы и урожай.-М.: Колос, 1981.233
б, 23.Нарцисов В.П. Научные основы системы земледелия.- М.Колос, 1982. 328 б.
24. Научные основы современных систем земледелия. Под Ред-Акад. ВАСХНИИЛ А.Н.Каштанова.-М.: Агропромиздат, 1988. 2566.
Егіншіліктің аймақтық жүйелері
Тапсырма
1.Қазіргі егіншілік жүйелерінің элементтерімен танысу.
2.Топырақ қорғау егіншілік жүйесінде басым буындарын тауып бағалау.
3. Өсімдіктерді олардың өсіп-дамуының шектеулі факторларымен ету бойынша шаралар жүйесін жасау.
4. Топыраққа енгізгенде берілген мөлшердегі органикалық тыңайтқыштардың (кең, сабан, сидералды тыңайтқыштар ж.б.) жаңадан пайда болған мөлшерін санау.
5. Бұрын құрылған ауыспалы егісте қарашірік балансын санау және органикалық заттардың тапшылығын жою шараларын
тандау (егіс алқабының құрылымын өзгерту, көң, сабан және басқа органикалық тыңайтқыштар енгізу.
І.Егіншіліктің аймақтықжүйелері және олардың негізгібуындары
Егіншілік жүйесі — ауылшаруашылығы жерлерін және топырақтың құнарлығын орнына келтіруге бағытталған агротехникалық, мелиоративтік және ұйымдастыру шаралар кешені. Егіншілік жүйесінің ғылыми негізі болып егіншілік зандары саналады.
Кез келген жүйесіне екі белгі тән; егін құрылымындағы ауылшаруашылықты жерлердің салыстырмасы-мен анықталатын жерді қолданатын әдіс жөне топырақ құнарлығын сақтау және көтеру, табиғи және антропогенді факгорлармен ескертілген. Қазіргі егіншілік жүйелерінде келесі негізгі буындар бар.
ІІІаруашылық және ауыспалы егістердің жер территориясының ұйымдастырылуы.
Жергілікті топырақты климатгы жағдайға байланысты әр түрлі жерлердің алқаптарының салыстырмалары бірдей болмайды. Бір жағдайда егістік, баска да табиғи жем-шөпті Жерлер, үшіншіде- орманды жерлер ж.б. басым болады. Сондықтан егістік алқаптардың құрылымы, ауыспалы егістер жеке басқа шаралар ксгізгі ауылшаруашылық жерлердің өзіндік салмағын ескере отыруға жасалынады.
Әр шаруашылықтың жер территориясының эрозияға қарсы бағытталған болуы қажет, қазіргі кезде жер мен басқа ерекшеліктерінен байланыссыз территорияңь? ұйымдасу сипаты тура жолды болады.
Жер территориясын ұйымдастырудың ең жақсы күту беткейлердің еңкістігін және бағытын, жер көлемің құнарлықтың шұбарлығын, эрозияға шаддығуын ескере отырып ауыспалы егістердің танаптарын кесумен жерге орналастыру болып саналады.
Топырақты өндеу жүйесі
Топырақты өндеуден топырақтың агрофизикалық агрохимиялық және биологиялық көрсеткіштері байланысты болады. Сондықтан топырақтың оңтайлы өңделуі ауылшаруашылық дақылдардың өсіп дамуына қолайлы жағдай туғызады, олардың өнімділігінің. артуына және топырақтың құнарлығын сақтауға алғы шарт туғызады.
Топырақ өңдеу жүйесі өсірілетін дақылдардың танабын, топырақ жамылғысының күйін, танаптың ластануын, агромелиоративті және басқа шараларды ескере отырып жасалынады. Ол рационалды (мүмкіндігінше минималды) топырақ қорғайтын және тиімді болу керек.
Тыңайтқыштар жүйесі.
Ол топырақ қүнарлығын (өсімдіктер ала алатын қоректік заттар мөлшері, жоспарланған өнімге қоректік элементтердегі өсімдіктердің қажеттілігін, ылғалмен қамтамасыз ету жағдайын ескере отырып жасалынады. Ең тиімді органикалық және минерадды тыңайтқыштарды оңтайлы мөлшерде қосымша енгізу болады.
Тыңайтқыш жүйесін құрғанда шаруашылықтың қоректік заттармен қамтамасыз етілуіне негізделу керек. Ол агрохимиялық зерттеу мәліметтері бойынша картограмма оньщ негізінде баланс әдісін қолданып, органикалық минерадды тыңайтқыштардын қажеттіліті санапады. Онын МУ ФАР және ылғалмен қамтамасыз етілуінен саналаты жоспарланған өнім мен топырақтың негізгі қоректік заттарды шығуының акықталуында.
Тыңайтқыштардың енгізу мөлшерін санау үшін өнімді ескере отырып әнім бірлігінің қоректік шығарымынан басқа олардың топырақтағы өсімдіктерге қолданылуы оңай заттардың болуын, топырақтан және тыңайтқыштардан қоректік заттардың қолдану коэффициентін білу керек. Тыңайтқыштар мөлшерін санаған соң олардың ауыспалы егістегі қажеттілігін анықтайды. Сосын ауыспалы егісте тыңайтқыштардың қолдану жүйесін кезектестігін, мөлшерін, енгізу кезеңі мен әдісін көрсетіп жасайды. Ол органикалық заттар балансын санаумен аяқталады.
Солтүстік Қазақстан аймағы үшін В.Г.Черненок қоректік элементттерімен қамтамасыз етілу денгейіне байланысты азот және фосфор тыңайтқыштарының енгізу мөлшерін анықтау әдісін мына формула бойынша үсынды:
Д=(Nопт-Nфая) • К • ПК узл (67)
Мұнда Д — енгізетін тыңайтқыш мөлшері, 1 гектарға кг. ә.з.
NОпт - 0 - 40 немесе 0 — 100 см топырақ қабатында қорекгік заттардың оңтайлы мөлшері, мг/кг;
Nфакт - топырақтағы қоректік заттардың нақтылы мөлшері, мг/кг;
К - топырақтағы қоректік заттар мөлшерін 1 мг/кг топыраққа көтеру үшін енгізуге қажетті тыңайтқыштар мөлшері;
ПК - ылғалдану коэффициенті.
Оңтүстік карбонатты қара топырақтар үшін дәнді дақылдар үшін азоттың оңтайлы мөлшері 0-40 см қабатта 9 дан 18 мг/кг дейін, 0-100 см қабатта 7 ден 10 мг/кг ға дейін болады. Күңгірт қара қоңыр топырақтар үшін оңтайлы 12 мг/кг болады.
0-20 см қабатгағы фосфордың қолайлы мөлшерінің төменгі шегі кедімгі қара топырақтарда 25 мг/кг, оңтүстік қара топырақтарда — 30 мг/кг, күңгірт қара қоңыр топырақтарда - 35 • мг/кг топырақтарда болады (Мачиган әдісімен).
Мелиоративті шаралар.
Олар жерді жақсартуға, топырақты мәдениеттендіруте бағытталғак. Оларға жерді суару мек құрғату, қышкыл топырақты әктеу мен сілті топырақтарды гипстеу, бұзылған топырақтардың рекультивациясы, топырақты мелиоративті өндеу мәдени техкикалық жұмыстар (бұтақтарды жою, тас жикау, тегістеу ж.б.) жатады.
Мелиоративті шаралар өткізу егіншілік жүйесін алдында жасалынатын топырақты зерттеу нәтижесіне негізделеді.
Өсімдіктерді қорғау жүйесі.
Ол мәдени дақылдардың арамшөптерден, зиянкестердең және аурулардан интегралды қорғау жүйесін қолдануға негізделген. Оған ұйымдастыру, агротехникалық, химиялық биологиялық күресу шаралары жатады.
Ұйымдастыру шараларына танаптардың ластану картасын жасау, потенциалды зиянкестер мен ауруларды табу, олардың дамуын болжау, ауыспалы егістерді игеру, арамшөптермен алдын ала күресу шараларын сақтау, арамшөптерге, ауруларға және зиянкестерге тұрақты сұрыптарды оптимумы қолдану жатады.
Агротехникалы шараларға жоғары сапалы топырақ өндеуді уақытында жасау, оңтайлы себу мелшерін қолдану, себу кезеңін, түқым енгізу тереңдігін бақылау жатады. Қатты ластанған танаптарда топырақ өндеу арандату, жүдету, тұншықтыру, тарау және басқа принциптермен байланысты шаралар қолдану керек.
Өсімдік қорғаудың химиялық шаралары арамшөптерді жоюға гербицидтер мен тұқым уландыру үшін улы химикаттар қолдану, қоймаларды, дәрілеу уланған еліктіргіш қолдануға негізделген.
Биологиялық шаралар мәдени дақылдардың бөсекелестігін көтеруте бағытталған (топырақтың сулы-ауалы және қоректік режимдерін, дақылдар кезектесуін, себу және ору кезендерінің ерекшеліктерін, даму және өсу темпін, өсіру агротехникасын ж.б. жақсарту) арнайы фито және энтомофа көмегімен арамшөптерді қүрту.
Өсімдіктерді қорғайтын әдістер мен құралдарды қолдану, арамшөптер, зиянкестер жөне аурулар экономикалық зиян келтіру шегіне негізделеді.
Өсімдіктерді корғау жүйесін құрғанда шараларды көрсетумен бірге оларды өткізу кезеңі мен сапасын, шығу мөлшері мен пестицидтерде және биопрепараттарда қажеттілігін анықтайды, машина мен күралдар маркасын көрсетеді.
Топырақты су және жел эрозиясынан қорғау шаралар жүйесі.
Топырақ зрозкясымен күресу шараларк дақылдарды топырақты қорғайтын есіру технологиясының құрылымды бөліп
болу керек және танаптарды кешенді түрде мәдениеттендіру жұмыстар санына кіру керек.
Аймақтық топырақты қорғайтын егіншілік жұйесі берілген территорияда берілген ауылшаруашылықты жерлердің нашарлауына, топырақ құнарлылығының төмендеуіне, ауыл шаруашылық жерлердің алқабыныңғ азаюына, топырақ жамылғысының жойылуына әкелетін процестерден қорғау керек. Ол үшін қандай теріс процестер бар немесе пайда болуы мүмкін. Бағыттылығы әр түрлі топырақ қорғау шаралар бір-бірін өзара байланысты толықтыру керек.
Эрозияға қарсы шаралар жүйесінің міндетіне топырақты әр түрлі топырақ бұзатын процестерден қорғау ғана емес, сонымен қатар қүнарлылықты орнына келтіру мен деградацияға ұшыраған жерлерді ауылшаруашылықта қолдануға енгізу кіреді. Бұл мақсат үшін эрозияға қауіпті және эрозияға ұшыраған жерлерде топырақ қорғайтын ауыспалы егістерді игеру, топырақты жазықтіжііші өңдеу, агромелиоративті шаралар мен гидротехникалы құрылыстарды қолдануды алдын ала ескереді. Таулы аймақтарда селге қарсы құрылыстарды, ал суармалы жерлерде ирригациялы эрозияны және топырақтың екіншілікті сорлануын болдырмауды қолданады.
Агротехникалық эрозияға қарсы шараларды өр танашың, учаскенің ауыспалы егісі үшін құрады.
Машиналар жүйесі.
Ол жергілікті жағдайлар мен дақылдардың талабын ескере отырып барлық танаптық жұмыстардың мезгілінде және сапалы өткізілуін қамтамасыз етуі тиіс. Машиналар кешені нақтылы топырақ-климат жағдайында ауылшаруашылық дақылдарды өсіру технологиясымен сәйкес қалыптасады. Мадшналар жүйесі далалы жұмыстарды ұйымдастырудьщ прогрессивті түрлерін, топырақты тығыздалудан және шаңданудан, су және жел эрозиясынан сақтайтын (әмбебат) және қиыстырылған агрегаттарды қолдануды алдын ала ескереді.
Ауылшаруашылық техникасының саны мен тізімі дақылдардың құрамы мек себу алқабықақ, техкологиялық
картаның негізінде қолданатын агротехника мен оларды өсіру бойынша анықталады.
Машина мен құралдардың қажеттілігі ең кернеулі кезендерде саналады, олар оптималды агротехникалық кезеңдерде жұмыс өткізу үшін жеткілікті болу керек. Агрегаттарды қалыптастыру үшін ауылшаруашылық машинал жылдамдық ауытқуы мен қарсыластығы трактор'тартқыш күші және жүру жылдамдығымен сәйкес келу кері болған жағдайда агрегатгың өнімділігі төмендейді жанар-жағар май артық жұмсалады. Бұл жағдайда агрегаттануд аймақтық нормативті ұсыныстармен қолдану керек.
Тұқым шаруашылығы жүйесі.
Жақсылап жөнге келтірілген тұқым шаруашылығын себуге бағалы сұрып пен гибридтерді, жоғары сапалы түқымдарды қолданбай, дақылдар өнімділігі мен өсімдік шаруашылығының өндіріс өнімі артпайды.
Шаруашылықтың тұқым қажеттілігі мен сату көлеміне байланысты, тұқымдық егіс алқабын құрады. Тұқым үшін дақылдарды өсірудің агротехникасына негізгі талаптар мыналар: жақсы мәдениеттенген топырақта тұқым өсіретін ауыспалы егістерде дақылдарды орналастыру, топырақ құнарлылығын арттыратын шаралар кешенін қолдану, егістердің таза сұрыптылығын қамтамасыз ету, оларды ластану, зиянкестер мен аурулардан алдын ала сақтау. Барлық тұқымды егістер (сынаптаудан) өту керек.
Тұқымдық егістерді орудың ерекше маңызы бар. Өйткені оны өткізу әдісі мен кезеңінен тұқым өнімінің сапасымен байланысты болады.
Орғаннан кейін сақтағанда сорт араласуды боддырмау керек. Ол үшін тұқымдық дәнді басқа партиядан бөлек жерде орналастыру керек, сұрыптаптап және кептіру керек (қажет болса), тиеп сақтау керек.
Тұқым шаруашылығын жетілдіру үшін сұрып алмасу жүйесі мен репродукциялармен тұқымдардың жылжуының есебі алдын ала ескеріледі.
Табиғатты қорғау шаралары.
Олар сыртқы ортаны ластанудан сақтауға, пайдалы флора мен энтомофаунаны құруды сақтауға бағытталған. Тынайткыштарды пестицидтерді, улы химикаттарды және химиялы мелиоранттарды дұрыс сақтау мен қолдануды бақылауды ұйымдастыру жасалынады.
2.Егіншілікжүйелерін құруәдістері.
Егіншілік жүйесін құрғанда келесі принциптерді сақтау керек:
1. Өсімдіктердің өсуі мен дамуын лимиттейтін факторларды табу. Далалы аймақтардағы мұндай факторларға ылғалмен қамтамасыз етілу, эрозиялы процестердің пайда болуы жатады.
2. Берілген аймақта өсіру үшін пайдалы дақылдардың түрлі құрамы дәлелденеді.
3. Өсімдік өмірінің қолайсыз жағдайларын жену бағыттары мен шараларын жоспарлайды, егіншілік жүйесінің басымдық буынын анықтайды.
4. Шаруашылық дамуының бағытын, оның мамандануын анықтайды.
5. Ауыспалы егіс және топырақ өндеу жүйесін, топырақты су жөне жел эрозиясынан қорғау және мәдениеттендіру
шараларын, ауылшаруашылық дақылдарының арамшөптермен, зиянкестерімен және ауруларымен күресу кешенін, тыңайтқыштар қолдану масштабын жоспарлайды.
6. Машина-трактор паркінің құрылымы мен құрамын анықтау керек.
7. Құрылып жатқан егіншілік жүйесінің қосымша буындарын дәлелдейді.
8. Әр танапта, учаскеде сапалы көрсеткіштерді қолданатын егіншілік жүйесінің буындарының бәрінде және бөлек-бөлек
әр шаралардың өткізу кезеңін көрсетумен құрылады.
1. Альтернативті егіншілікжүйелері.
Соңғы жылдары әдетті егіншілік, альтернативті егіншілік қолдаушылармен сынға шалдығады. Бір аргумекті ретінде қазіргі Қарқынды егіншілік жүйесінің үнемшілдігі, кездігі мен экологиясыздығы ұсынылады.
Альтернативті егіншілікті қолдануларымен жарияланған, эйқын ғьшыми және тәжерибелі мақсаты болады: - Қазіргі егіншшікті "экологияландыру" және "биологияландыру" арқылы өзгерту, яғни қоршаған ортаға егіншілік зиянсыз болу керек және тұтынушыларды таза өнімдермен қамтамасыз ету керек, шаруашылықта барлық пайда болатын қалдықты және Қосымша өнімді максималды реутилизациясы мен рециркуляциясының негізінде егіншілікті қалдықсыздандыру керек; - шаруашылықтың тиімділігін көтеру, өміршендігін көтеру.
Бұл мақсаттың шешілуі қазіргі химияландыру құрал интегралды тыңайтқыштар мен пестицидтерді қолданудан бас тарту. Бұл альтернативті егіншіліктің негізі болып саналал"сонымен қатар әр түрлі оның бағыттары арасында нақтылы шекара өткізу қиын. Айырмашылықтары көбінесе елеусі принципиалды емес жене тек қана терминдік сипатты болады' АҚІП-та органикалық егіншілік, Францияда - биологияльк Швейцарияда, Швецияда және бірнеше басқа елдерде - органо-биологиялық егіншілік кең тараған. Европада (Дания, Швеция ж.б.) кең тараған бағыттарының бірі биодинамикалы және экологиллы жүйе болады. Батыс Европаның әр түрлі елдерінде адцындағы егіншілік жүйелерден аз айырмашылығы бар бірнеше бағыттар кездеседі: "табиғи", "микробиотикалы", "Говард-Бальфурдың жүйесі", т.б.
Альтернативті егіншіліктің кейбір бағыттары шектелген масштабта кейбір агрохимикатгарды қолдануға рүхсат береді.
Әрине, альтернативті егіншіліктің мақсаттары жақсы, өсімдіктерді қоректік затгармен қамтамасыз ету проблемасын шешу үшін. Бұл жағдайда негізгі ставканы әр түрлі органикалық тыңайтқыштарды енгізу арқылы, қиын еритін минераддар мен азотты фиксация жасайтын өсімдіктер қолдау арқылы топырактың биологаялық белсенділігін кетеруге қояды, Қоректену қоры ретінде топырақ микрофлорасының белсенденуі арқылы топырақтьыңминералды резервтерінен қоректік заттардың шығуы қаралады. Қоректік заттарды өсімдіктердін сіңіре алуы және біркелкі қамтамасыз етілуі топырақты оңтайлы өңдеумен және ғылыми дәлелденген ауыспалы егістермен жасалынады. Ауыспалы егістердің арамшөптермен, ауылшаруашылық дақылдарының зиянкестері мен ауруларымен күресте белгілі мадызы бар.
Жалпылаған мәліметгер бойынша альтернативті егіншілік өз сүйкімділігіне қарамай ауылшаруашылық дақылдарының өнімділік дәрежесінен көбінесе, әдеттегімен әзірше бөсекелесе алмайды: дәкді дақылдардак орта есешісн 15-20%, картоптан 30-35, жемістерден 40 және одан жоғары пайызға кем алынады.
Лимитті факторы ылғал болатын, мшан кебікесе денді дақыддарды өндіру болатык Американың далалы аймақтарында икемді егіншілік концепция жалпыға түсінікті бола бастады. Оның негізгі ылғал жинау шаралар кешені және соның негізінде қалыптасып жатқан ауа-райының жағдайына байланысты ауыспалы егісте қатал бекітілген дақылдар мен сүрі танаптың алмасуынан бас тартуға мүмкіндік. Бұл жағдайда топырақты өңдеу, тыңайтқыштар, өсімдіктерді арамшөптерден, аурулардан және зиянкестерден қорғау жүйесінде сәйкес өзгертулер алдын ала ескертіледі.
Икемді егіншілікте сүрі танаптан басқа алғы дақылдардан кейін себудің қажеттілігінің сұрағын шешкенде анықтайтын критерий себудің алдындағы ылғал қоры болады, ол нақтылы өлшеумен және су сіңіру терендігінен анықтайды. Бірақ оны өсімдіктердің тиімді қолдануы минералды қоректенумен анықталады.
Тандаған егіншілік жүйесінің бөлек шараларымен жалпы дұрыс болуының дәлелденуі нақтылы өнімділіктің санауымен сөйкес келуі және топырақ құнарлығының сақталуы мен көтерілуі болады.
2. Ауыспалы егістерде қарашірік балансын санау әдісі
Әр егіншілік жүйесі қайтару заңын ескеру керек және сонымен сөйкес топырақтағы қоректік заттардың, әсіресе қарашіріктің дұрыс балансын қамтамасыз ету керек.
Қарашірік балансының шығын бөлігін өсімдіктердің вегетациялық кезеніндегі органикалық заттардың минерализациясы және әр түрлі процестер (эрозия, шайлу т.б.) әсерінен олардың жоғалуы құрады.
Кіріс бөлігі өсімдік қалдықтары мен тыңайтқыштардан, өлген жануарлар қалдықтарынан, сонымен қатар көк-жасыл балдырлармен байланысқан атмосфера көміртегінің органикалық заттарынан құрылады.
Нормалы жағдайларда тамыр өмір сүретін қабаттың сыртында қарашірік шайылмайды, минерализациямен
байланыссыз, топырақ балдырларының және тұқымды материалдар өнімдерінің келуі арқылы дерліктей толық қайтарылады.
А.М.ЛЫКОВ әдісі бойынша қарашірік балансының өлшемі болып далалық дақылдардың өнімімен азоттың шығымы саналады. Өсімдіктер бір бөлігін өсімдік қалдықтарының азоты мен тыңайтқыштар құрса, басқасын -минерализациядан кейінгі пайда болған қарашіріктегі азот құрады. Сондағы азот пен көміртегінің салыстырмасы 1:10.
Нормативті мәліметтерден өсімдік қалдықтарынан тыңайтқыштардан өсімдіктерге сіңірілген азотты санап, минерализациясы арқылы топырақтан оның сіңірілуін анықтауға болады. Азот тыңайтқыштарын жоғары мөлшерде енгізгеңде өніммен шығарылған азоттың жартысы топырақтан пайда болғаң деп саналады.
Өніммен азоттың шығуын оның өндіріс бірлігінің шығымын жоспарлы өнімге және түзету коэффициентіне көбейтумең анықтайды (қарашірік азоттың өсімдіктермен қолдану тиімділігі.
Азотты пайдаланудың түзету коэффициенттері топырақтьің механикалық құрамына және өсіріп жатқан дақылдардың ерекшеліктеріне байланысты болады, олар ауыр құмбалшық үшін - 0,8; орта құмбалшыққа - 1,0; жеңіл құмбалшыққа - 1,2; құмайтқа 1,4; қүмға 1,8; көпжылдық шөптер үшін — 1,0; жаппай егілетін дақылдар үшін — 1,2; отамалыларға —1,6 болады.
Өсімдіктерге азоттың сіңірілуін оның сіңіру коэффициентін ескере отырып жасайды; ол минералды тыңайтқыштар мен өсімдік қалдықтары үшін 50%, көң үшін 25%-ды құрады.