Темекілік ауыспалы егістері. 1 страница

Темекіні аурулардан сақтау үшін бір танапта екі аса өсіруге болмайды. Осы дақылға ең жақсы егістер дәнді дақылдар және көпжылдық шөптер.

Бес танапты

 

1 Беде

2 Темекі

3 Жүгері

4 Темекі

5 Дәнді дақылдар бедемен бірге себіледі.

Жеті танапты

1 -2 Көп жылдық шөптер

3 Темекі

4 Жүгері

З Темекі

6 Дәнді немесе отамалы дақылдар.

Сегіз танапты

1 Дәнді бұршақ дақыддар

2 Күздікбидай

3 Темекі

4 Жүгерідәнге

5 Күздікарпа

6 Сүрлемдік жүгері

7 Күздік бидай

8 Жүгері дәнге

Жерді пайдалану үшін, оған мүмкіндігінше ұзақ әр түрлі дақылдар егу керек. Бұл өсірілетін дақылдардың өнімділігін ылғалдану жағдайы шектемейтін, егіншілікте өте маңызды. Бұл үшін танаптың негізгі дақылдар бос кезеңіңде, аралық дақылдарды -негізінен мақсатқа — көк балауса, сүрлем, пішендеме, шөп ұнтағы түріңде пайдаланылатын, сондай-ақ жасыл тыңайтқыш ретіңд топыраққа араластьфылатын сидератты өсіреді. Жылы кезеі? ұзақ, оңтүстік аудандарда бір танаптан екінші жоғары өнім алуға мүмкіндік туады. Аралық дақылдар қосымша өнім беріл қаңа қоймайды, топырақтың органикалық заттармен толығуына мүмкіндік жасайды, фитосанитар болып саналады мамандырылған ауыспалы егістегі бір типтес дақылдардың жоғары шоғырлануының теріс әсерін баяулатады. Олар топырақты су және жел эрозиясынан қорғауға ықпал жасайды, күріш және мақта ауыспалы егістеріңде агромелиоративтік тұздануды тежейді маңызы бар және топырақ құнарлылығының сақталуына, кей жағдайларда жоғарылауына мүмкіндік жасайды.

Өсіру мерзімі мен тәсіліне байланыс күздік, аңыздық орымдық және үстемелік аралық дақылдарды ажыратады.

Күздік аралық дақыл ретінде күздік қара бидай, тритикали, күздік арпа, қыстайтын ас бұршақ және сұлы, күздік сиыр жоңышқа, күздік рапс және т.б. өсіріледі. Бұларды негізгі дақылдарды жинағаннан кейін себеді де, келесі жылы ерте көктемде жинайды.

Қазақстанның оңтүстік аудандарында аралық дақылдарды өнім жинағаннан кейін өсіреді. Бұл үшін біржылдық шөптер, дәнді бұршақтар, отамалы және жедел өсетін дақылдарды қолданады.

Орымдық аралық дақылдарды негізгі дақылды пішенге , көк балаусаға, пішендемеге немесе сүрлемге жинасымен, ізінше өсіреді. Оңтүстікте өдетте күнбағысты , ас бұршақ пен бұршақтың қоспасы, шайжүгері, жүгері т.б. себіледі, жазғы-күзгі мерзімі қысқа жерлерде астық бұршақтың бір коспалары. сулът. ас бұршақ колданылады.

Үстемелік аралық дақылдарды негізгі дақылдарды дақылдардың бүркешесіне онымен бір мезгілде себеді. Олар негізгі дақылды жинап кейін бозқырау түскенше пәрменді өсуін жалғастырады,

іс үшін түйе жоңышқа, судан шөбі, эспарцет, біржыддық беде, жоңышқа және т.б. қолданылады.

4. Ауыспалы егістердің төсімін құрастыру әдістемесі

Ауыспалы егісті нығайтудың екі кезеңін ажыратады: енгізу игеру. Енгізген кезде шаруашылықтың табиғи-экономикалық жағдайларын ескеріп егістіктің және сүрі жердің ағымды алаңының құрылымын анықтайды. Егістік алаңының құрылымы деп жер алаңында пайызбен берілген дақылдардың меншікті көлемін атайды. Ол ауыспалы егістердің негізі болып табылады. Егішілік тәжіребесінде егістік шлаңының құрылымын әр түрлі өнімдерге сұранысы мен коньюктурасына, сонымен қатар шаруашылықтық мүмкіңдіктеріне /техниканың және еңбек қорларының болуы, • тұқым материалымен қамтамасыз етілуі және т.б./ байланысты анықталады .

Дақылдың немесе сұрьштың өсіру тиімділігін бағалаған кезде келесі көрсеткіштерді қолданады: -дақылдың негізгі және жанама өнімділігін; -өнімнің сапасын: тағамдық, мал азықтық және техникалық құндылығын.

-дақылды өсіру үшін 1 гектарға немесе 1 тонна өнімге жұмсалған еңбек және қаражат шығындарын, 1 гектардан алынған таза пайда және рентабельдік.

Әр түрлі мал азықтарын өндіру тиімділігін 1 гектардан: мал азықтық немесе мал азықтық протеин өлшемдерінің шығымдары арқылы анақтайды. Сонымен қатар өсімдіктердің топырақтың физикалық қасиетгеріне әсерін, олардың топырақ қорғау және фитосанитарлық рөлін, топырақты органикалық қалдықтармен Құнарлаңцыру қабілетін ескереді. Содан соң игеру үшін қажетті ауыспалы егістердің санын анықтап, дақылдардың кезектесу тәсімін құрастыруға кіріседі.

Әдетте ауыспалы егістердің бірнеше тәсімдерін жасайды,ол кезде шығыны аз, жоғары өнімдлікті қамтамасыз ететін және топырақ құнарлылығын сақтайтын ауыспалы егістерге көбірек кәңіл бсріледі.

Эрозиялық ғақиялар пайда болатын жағдайларда әр түрлі. Қылдардың топырақ қорғау рөлін ескеру керек. Мысалы,

Солтүстік Қазақстакда таза сүрі жерден кейін отамалы жылдарды орналастыруға болмайды, өйткені бұл кезде жел эрозиясының қауілтілігі байқалады. Осы себептерге байлаң отамалы дақылдардың қайталама егістерін болдырмау керек. Топырақ қорғау қабілеті бойынша дақылдарды 3 бөледі: біріншісі — топырақты эрозиядан жақсы қорғайтың жылдық шөптер; екіншісі —топырақ қорғау касиеті жаппай себілетін біржылдық дақылдар; үшіншісі- нашар қорғайтындар отамалы дақылдар. Ауыспалы егісте егіс алаңы азырақ дақылдарды ер жолмен орналастыруға болады: барлық дақылдарды ауыспалы егістің құрама танаптарында орналастыру арқылы немесе құндылығы жоғары дақылдарға ең жақсы топырақ алқабын бөліп, екінші ауыспалы егісті игереді.

Студентерге ауыспалы егістердің тәсімін жасау үшін оқытушы егістік алаңының құрылымы туралы бастапқы мәліметтерді береді.

Студенттер оларды қолданып ауыспалы егістегі танаптардың санын және келемін анықтайды, дақылдардың кезектестіру ретін белгілейді және жасалған ауыспалы егіске толық атын береді.

Танаптың орташа көлемін анықтау ушін биологаясы мен агротехникасы ұқсас дақылдарды жеке бөліп, олардың ауыспалы егісте меншікті көлемін пайызбен есептеп шығарады.

Мысалы, күздік дәңді, жаздық дәңді, отамалы дақыддардың топтарын ж.т.б. танаптьщ орташа көлемі ретінде дақылдардың жеке топтарының алаңы алынады,

Жартылатын жер құрылымында сүрі жер болса, онда ауыспалы егіс танабының орташа көлемі ретінде оның алаңы алынады.

Құрама танаптардың санын мүмкіндігінше азайту керек. Содан соң ауыспалы егістегі танаптардың санын ауыспалы егістің жалпы алаңын бір танаптың орташа көлеміне бөлу арқылы табады. Құрама танаптарды белгілейді. Бұдан кейін жоғарыда айтылған қағидаттарды ұстанып, дақылдардыя кезектесу тесімін құрастыруға кіріседі. Сонымен бірге дақылдардың өнімділігін жоғарылататын және топырак құнарлығын сақтайтын агротехникалық шаралар жүйесін әңдіргді (топырақ әндеу жүйесі, мелиоратитік шаралар; арамшөптермен, зиянкестермен және аурулармен күресу ж.т.б.)-Ауыспалы егістің тәсімін жасау үшін бастапқы мөліметтер 35 жеке 36 кестеде берілгек. Тапсырма студенттің оқу соңғы екі саны арқылы анықталады: сызықшаның үстіндегі бірінші сандары —дақылдарды керсетеді, шықшадан кейінгілер) — пайызбен дақылдың меншікті көлемі Іілген. Сызықшаның астында - ауыспалы егістің жалпы.

Мысалы, студенттің оқу шифры 029 болса, бастапқы мәліметтері 2- тік жолмен 9- көлденең жолдың қиылысындао. Бұл мысалда дақылдардың нөмірлері 1,4,5,21,26 ал меншікті көлемі —40;13;3;6,7;20;20%, жалпы алаңы 750 га тең.

Бастапқы меліметтерді көшіріп, берілген сандары бойынша бақылдарды анықтайды, олар 36- кестенің астындағы ескертпеде берілген. Бұл тапсырмада бірінші нөмірі жаздық бидай,төртінші-арпа, бесінші сүлы, 21-көп жылдық шөптер, 26 — Ііқтырмалы сүрі жер. Содан соң меншікті көлемі және ауыспалы егістің алаңын анықтайды. Ол үшін жалпы аланды меншікті көлеміне көбейтіл 100-ге бөледі. Бұдан кейін танштарды құрастрып, ауыспалы егістің тәсімін жасайды.

Бес танапты дәнді сүрі жерлі көп жылдық шөптердің шықпа танабымен ауыспалы егісті құрастыру мысалы.

32. Жаратылатын жерді пайдалану құрылымы

 

Дақыл	Меншікті мөлшері, %	Алаңы, га
Жаздық бидай	40,0
Арпа	13,3
Сұлы	6,7
Көп жьтдггмқ тептер	20,0
Ықтьфма сүрі жер	20,0
Жыртылатын жердің .барлығы

33 Дақылдарды топтарға бөлу және олардың ауыспалы егіс алаңындағы меншікті көлемі, %

 

Дақылдардың топтары	Алаңы,га	Меншікті мөлшері,%
жаздық дәнді		60,0
жылдық шөптер		20,0
Метмрмалы сүпі жеп		20,0
Барлығы		100,0

Танаптың орташа көлемін анықтаймыз. Егістік алаңмен жер құрылымының бастапқы мөліметтеріке сүйеніп, орташа көлемін 20% (150 га) деп алған жөн болады. Ауыспалы егістегі танаптардың санын анықтаймыз: 100:20=5. Жосп ауыспалы егісте 5 танабы болу керек, олардың екеуіңде бидай, көпжылдық шөптерге және сүрі жерге бір беріледі, ал бір құрама танабында 100 га арпа және 50 орналасады.

34. Танаптарды құрастыру

 

Дақылдар	Алаңы, га ~~~~~~І
Жаздық бңцай
Жаздық бидай
Арпа 100га+сұлы 50 га
Көп жылдық шөптер
Ықтьфмалы сүрі жер
Барлығы

Алдымен, дақылдардың кезектесу қағидатына сәйкес ауыспалы егістің буындарын құрастырады. Құрастыратын ауыспалы егісте негізгі дақыл жаздық бидай оны, ең жақсы алғы егістерден (сүрі жер және сүрі жерден кейін екінші дақыл) кейін орналастырған жөн болады. Бұл мысалда ықтырмалы сүрі жердің жақсы соңғы өсерін қолдануға болады.

Тертінші құрама танабында жаздық бидайға қарағанда құнарлығы төменірек арпа мен сұлыны араластыруға болады. Бұл дақылдардың арамшөптерге бәсекелестігі жоғары, олардың себу мерзімдері кеш болғандықтак арамшөптері өкім өсуін арандатуға егіс алаңыңда жоюға мүмкіңдік береді.

Бұл ауыспалы егістің бір сүрі жер буыны ғана болады: сүрі жер- бидай-арпа-сұлы. Көпжылдық шөптерді шықпа танапта орналастьфған жөн болады.

Ауыспалы егістің тәсімі осындай болады:

1. Ықтырмалы сүрі жер

2. Жаздық бидай.

3. Жаздық бидай

4. Арпа+сұлы

5. Көп жылдық шептер (шықпа танап).

Оның толық атьт — бее танапты дәнді сүрі жерлі жылдық шықпа танабымен. Тағы ескеретін ылғалдылығы жеткіліксіз дала және құрғақшылық аймақтарда ең тиімдісі төрт- бес танапты ауыспалы егістер. Олар топырақты су және жел эрозиясынан қорғауға жасайды, күріш және мақта ауыспалы егістік агромелиоративтік (тұздакуға тежейді) маңызы бар арлықтың сақталуына, кей жағдайларда жоғарлауына •мүмкіндік жасайды. Өсіру мерзімі мен тәсіліне байланысты •үздік, аңыздық, орымдық және үстемелік аралық дақылдарды қыратады.

Күздік аралық дақыл ретінде күздік қара бидай, тритикали, всүздік арпа қыстайтын ас бұршақ және сұлы, күздік сиыр қоңышқа, күздік рапс және т.б. өсіріледі. Бұларды негізгі дақылдардың жинағаннан кейін себеді де, келесі жылы ерте

!көктемде жинайды.

Қазақстанның Оңтүстік аудандарывда аралық дақылдарды өнім жинағаннан кейін өсіреді. Бұл үшін бір жылдық шөптер, дәнді бұршақтар, отамалы және жедел өсетін дақылдарды қолданады.

Орьщдық аралық дақылдарды негізгі дақылды пішенге , көк балаусаға, пішендемеге немесе сүрлемге жинасымен, ізінше өсіреді. Оңтүстікте әдетте күнбағыс, ас бұршақ пен бұршақтың қоспасы, шайжүгері, т.б. себіледі, жазғы күзгі мерзімі қысқа жерлерде астық бұршақтың бір жылдық қоспалары, сұлы, ас бұршақ т.т. қолданылады.

Үстемелік аралық дақылдарды негізгі дақылдардың бүркемесіне онымен бір мезгілде немесе оны себісімен, ізінше себеді. Олар, негізгі дақылды жинап алғаннан кейін бозқыру түскенше пәрменді өсуін жалғастьфады. Мұндай егіс үшін түйе жоңышқа, судан шөбі, эспарцет, бір жылдық беде, сиыр жоңышқа және т.б. қолданылады.

35. Астық және техникалық ауыспалы егісте бастапқы мәліметтер

 

 

 

 

36. Мал азықтық және дәнді мал азықтық ауыспалы егістерді

құрастыру үшін бастапқы мәліметтер

еркек шөп, 21-көп жылдық шөп коспасы, 22-беде, 23-темекі, 25-екпе сүрі жер, 26- ықтырма сүрі 24. жазықкескіш сүрі жер, 28- құрама сүрі жер, 29- жазық гербицидті сүрі жер. ^С

Ауыспалы егіске ауысу жоспарын және ротациялық кестені жасау әдістемесі.

Ауыспалы егісті игеру үшін ауысу жоспарын жасау болады. Ол екі бөліктен тұрады: біріншісінде соңғы жылда болған алғы дақыддар есепке алынады, екіншісінде ауыспалы егісті игеру кезеңіндегі дақылдар мен сүрі жердің кезектесу ретін көрсетеді. Жоспарды жасауға пайдаланатын негізгі құжаттанап тарихының кітабы, одан соңғы бірнеше жылдарда дақылдардьщ орналасқаны және танаптардың арамшөп пен ластаңуы жөніндегі деректер алынады.

Ауыспалы егістің жоспары жасалғанда төменгі ұстанымдарды ескеру қажет:

1. Жыл сайын қажетті өсімдік шаруашылық өнімдерін алуды қамтамасыз ету.

2. Мүмкіндігінше игеру мерзімін 3-4 жылдан асырмау керек. Әдетте көп уақытты пайдалану мерзімі әр түрлі көп жылдық
шөптері бар және дақылдар мен сүрі жер жолақтап орналастырылған топырақ қорғайтын ауыспалы егістерді
игеру үшін қажет етеді.

3. Ескі ауыспалы егісті дақылдары мен сүрі жерін жаңа жасалғанға келтіріп ауыстыру.

4. Бір танаптағы шұбартанаптықтан бірте-бірте шығу, яғни биологиясы мек өсіру технологиясы бойынша айырмашылықтары Бар дақылдарды бір танапта өсірмеу.

Ауысу жоспарын жасағанда мына кезекті ұстанады:

1. Дақылдар ауыспалы егістің барлық танаптарында орналастырылады. Ауыспалы егістің бір танабын, басқаларына кәңіл бәлмей, толық игеруге болмайды.

2. Жаңа жерлер бслгілеп, оларды игерудің жылына енгізеді.

3. Ауысу жоспарыкың кестесіне бұрынғы жылдары себіл дақылдар туралы мәліметгерді жазады. Мұндай дақылдар себілген жылын есептемей, 3-5 жылы бойы пайдаланылатын шөптер, сондай-ақ, игерудің бірінші жылы жиналатын астық дақылдары жатады.

' Негізгі дақылдарды ең жақсы алғы дақылдардан кейін орналастырады; егер ондай алғы дақылдар жетпесе, онда бірінші длы оларды басқа болған барлық жақсы алғы дақылдан кейін қаластыруға болады Басқа дақылдарды ауыспалы егісте кезектесу ұстанымдарына сәйкес орналастырады. Өте күшті, әсіресе көп жылдық арамшөптермен ластанған аптарды сүрі жерге қалдырады.

Көпжылдық шөптер ауыспалы егісте болса, оларға танап қаңдайды.

Бес танапты ауыспалы егіске ауысу жоспарының мысалын қарастырайық (37- кесте) Кестенің бірінші белімінде Танаптардың нөмірін және соңғы үш жылдағы әрбір танаптағы. Ылғы дақылдар, олардың аумағы жазылады.

Кестенің бесінші бағанасына арамшөптердің түрлері және қауыспалы егіс танаптарының ластану дәрежесі жазылады. Танаптардың ластануын және алғы дақылдарды ескере отырып, бірінші жыл игеру бағанасына, өтқен жылдары егілген дақылдар жазылады. Бұл ауыспалы егістің екінші танабындағы көп жылдық шөптер. Содан соң жетекші дақыл жаздық бидайға алғы дақылдарды таңдайды. Оны ең жақсы алғы дақыл таза сүрі жерден кейін орналастыруға болады (1-ші танап) немесе арпа, сұлыдан кейін. өйткені бұл танап арамшөптермек аз ластанган (3-ші танап). Содан соң шаруашылық қүндылығы төмендеу ретімен ауыспалы егістегі басқа дақылдарды орналастырады. Арпа мен сұлы жем астық дақылдары болғандарына байланысты, оларды жаздық бидайдан кейін орналастырады (4-ші танап). Бұл танап көбінесе кеш пісетін жаздық арамшөптермен ластанған, олар арпа мен сұлының себу мерзіміне қарай өніп өседі. Сондықтан, бұл арамшөптердің тұқымдарын арандатуға және олардың көктеулерін егіс алдында жоюға мүмкіндік туады. Таза сүрі жерге көпжылдық арамшөптермен күшті ластанған бесінші танап бөлінеді. Сол сияқты ауыспалы егісті толық ' игергенше жыл сайын дақылдарды орналастырады. Біздің мысалымызда жана ауыспалы егіс бір жылда игеріледі.

_ Игерілетін ауыспалы егістер тәсімінің ауысу жоспарына түзетулгрді гкгізуге рұқсат болады.

Олар бұрынғы жылдардағы егістерді пайдалану, танаптарды мнарландыру және арамшөптерден тазарту қажеттілігіне, сонымен қатар дақылдардың қалыпты өнімділікті алуға болмағанына байланысты болады. Мысалы, жаңа епстерде сүрі жерлердің және көпжылдық жоқтылығы. Бірақ көп жылдық арамшөптермен танаптарда тек сүрі жер арқылы тазартуға болады. Көп шөптерді, олар жоғары өнім бергенше қолдану керек құрғақшылықты болған кезде, сүрі жерден басқа алғы егістепа кейін күздіктердің бірқальшты көктеулері болмауы мүмкін сондықтан осындай жылдарда жаздық дақылдарды сепкен жөң '

Тағы бір ескеретін жағдай, ауысу кезеңінің соңғы жыльіңд жаңа ауыспалы егістік тәсіміне дақылдардың кезектесуі сәйкес болмауы мүмкін.

Өткен сабақта жасалған ауыспалы егіске ауысу жоспарын дайындау үшін (38- кесте) студенттерге шифрлер берідеді. Кестеде танап тарихы туралы деректері берілген.

 

37. Бес танапты ауыспалы егіске көшу жоспары.

 

Танаптың нөмері	Алаңға	Танаптардың тарихы	Арамшөптердің түрлері және балы бойынша ластану дәрежесі	Игеру кезені
Екі жыл бұрын	Өткен жыл	Биылғы жылы	1- жылы
		Жаздық бидай	Арпа	Таза сүрі жер	-	Жаздық бидай
		Жаздық бидай- Көпжылдық шөптер	Көпжылдық шөптер -100	Көпжылдық шөптер -100	Ақ алабұта қара сұлы-1	Көпжылдық шөптер
		Жүгері-100	Жаздық бидай-100	Арпа-50 Сұлы-50	Қурай -2	Жаздық бидай
		Жүгері-100	Жүгері-100	Жаздық бидай-100	Қара сұлы-1 Қызғылт Қалуен-3	Сұлы арпа
		Жаздық бидай-100	Жаздық бидай-100	Сұлы -100	-	Ықтырм ала сұлы жер

 

I Ауыспалы егістерге көшу жоспарларын құрастыруға арналған кесте

 

	Көп жылдық шөптер-100	Көп жылдық шөптер-100	Көп жылдық шөптер-100	Жатаған бидайық -2 қыздырма бидайық
	Сүрі танап-100	Бидай 50+ көп жылдық шептерлЗО	Жүгері-50+ көп жылдық шөптер-50	Кәдімгі қара сұлы -2 татар ақ сүтігені -1
	Сүрі танап-50+бвдай+көп жылдық шөпте2-50	Бидай-25, көшшлдық шөгггер-75	Тары-25, көп жылдық шөптер-75	Түтікті тары- 2 , жабайы шомыр – 1 Жатаған бидайық - 1
	Бидай-100	Астық бұршақты-100	Тары-100	Көк итқонақ – 3 бидайық - 3
	Жүгері -100	Судан шөбі-100	Арпа-100	Тауық тары -2 сұлы-2
	Көп жылдық шөптер-100	Тары-100	Бидай-100	Тауық тары-2, қара сұлы-2
	Бір жылдық шептер-50, бидай-50	Бидай-100	Бидай-50, арпа-50	Ащы жусан-2, қара қаңбақ-2, егістік шырмауық-2
28	Жүгері-100	Бидай-100	Жүгері-100	Түкті гұлтәжі-2, Кәдімгі сиягүл-2
	Бидай-50, сүрі танап-50	Арпа-50, бидай-50	Көп жылдық шөптер-100	Жабайы шомыр-2, көдімгі зиягүл-2, 1
	Бидай-100	Арпа-100	Сүрі танап-100
	Бидай-100	Арпа-100	Бидай-100	Талшық сүттіген-2, бидайық-2, ала бұталық көкпек -2
	Күнбағыс-100	Бір жылдық шөптер-100	арпа	қара сұлы-2, көк итқонақ-1, егістіх шырмауық -2
	Көпжылдық шөптер-100	Көпжылдық шөптер-100	Көпжылдық шөптер-100	Бидайық-2, күрең У кекіре-2
	Арпа-50, көп жылдық шөптер-50	Арпа-50, көп жылдық шептер-50	Сүрі танап -50, тары-50	Түкті тары-2, далалық сары қалуен-2
	Тың жер-100	Тың жер-100	Тың жер-100	-
	Мал азық-тық дақыл-дар-100	Сүрі танап-100	Бидай-100	Жатаған бидайык-1, егістік ярутка-1
	Бидай-100	Арпа 100	Сүрі танап-100
	Жүгері сүрлемге-100	Бидай-100	Жүгері сүрлемге-100	Далалық сары қалуен-2, қара қаңбақ - 2
	Қарақұмық-	Біржылдық шөптер-50, арпа-50	арпа-50, сүрі танап — . 50	Сарыбас қурай -2 жатаған бидайық-2 І