III Ауыспалы егістер

Тапсырма:

1 Дуыспалы егістердің ғылыми негіздерімен танысу

2.Ауыспалы егістердің әр түрлі типтерін және оларды құрастыру принциптерін оқып білу.

3.Танаптық және мал азықтық ауыспалы егістердің тәсімін құру.

4.Топырақ қорғайтын ауыспалы егістің натуралды түрін суреттеу.

5.Құрастырылған ауыспалы егістерге ауысу жоспарын және ротациялық кестелерін жасау.

1. Жалпытүсініктер және негізгі алғы даідылдардың

сипаттамасы

Ауыспалы егіс дегеніміз - ғылымға негіздеп дақылдар мен орналасу орнына және белгілі бір мерзімге қарай кезектестіріп орналастыру.

Жүйелі түрде дақылдарды және сүрі жерді кезектестіріп орналаластыруын ауыспалы егістің тәсімі деп атайды. Мысалы, Солтүстік Қазақстандағы ең кең тараған дәнді-сүрі жер ауыспалы егісінің тәсімі: 1-сүрі жер, 2-жаздық бидай, 3-жаздық бидай, 4-арпа. Дақылдардың уақыт бойынша алмасуы, олардың белгілі бір танапта жыл сайык ауыспаліл егістің тәсіміне байланысты алмасып тұруын көрсетеді. Ауыспалы егістің бүкіл танаптарынан дақылдардың және сүрі жердің өтуі олардың территория бойынша алмасуын бейнелейді.

Дақылды ұзақ уақыт бір танапта ғана өсіруі ауыстырылмайтын егіс деп. ал шаруашылътқта бір ғана дақылды ауыстырмай еге беру дара дақыл деп аталады.

Ауыспалы егістерде кейде бір дақылды бірнеше жылдар бойы егіп, содан соң оны басқа дақылға ауыстырады. Ондай егістерді Қайталама егістік деп атайды. Мысалы, жаздық бидайды, жүгеріні, Мақтаны және басқа дақылдарды қатарынан 2-3 жыл бойы себеді содан кейін басқа дақылға ауыстырады. Қайталанатын қажеттілігі біркеше себептерге байяанысты; біріншідск,құнды дақыл үшін жақсы алғы дақылдың соңғы әсерін барынша толық пайдалану қажеттілігі; екіншіден халық шаруашылығындағы маңызына байланысты егістік аудандар құрылымында негізгі дақылдардың үлес көлемін көбейту

Ауыспалы егістің әр бір танабында әдетте бір дақылды өсіп өйткені осындай жағдайда ауыл шаруашылық техниканы пайдалануға, жұмыстарды жақсы ұйымдастыруға және технологияларды пайдалануға мүмкіншілік туады. аудандары кішігірім болғандықтан бір танапта биологиясы өсіру агротехникасы ұқсас дақылдарды орналастыру қажет Ауыспалы егістердің осындай танаптарын құрама танаптар деп атайды. Әр бір ауыспалы егіс бірнеше буындардан тұрады. Бұл деп жақсы алғы дақылдан басхалып келесі топырақ құнарлығын жақсартатын дақылдың алдында аяқталатын ауыспалы егістің бөлігін атайды. Ауыспалы егісте буынды бастайтын жетекші алғы егістің аты буынға беріледі. Көбінесе ауыспалы егістерде келесі буындар кездеседі: сүрі жер, шөпті, отамалы және бұршақты. Мысалы, сүрі жер және бұршақ буындарынан құрастырындған ауыспалы егістің тәсімі:

1сүрі жер

2жадық бидай сүрі жер быны

3жаздық бидай

4ас бұршақ бұршақ буыны

5мал азықтық дақылдар (арпа, сұлы)

Ауыспалы егісте отамалы және шөпті буындарьшың тәсімі

1Жүгері

2Арпа шөптермен бірге себілген отамалы буын отамалы буын

3Көпжылдық шөптер

4Көпжылдық шөптер шөптік буын

5Арпа

Ауыспалы егістің тәсімі бойынша барлық дақылдардың және сүрі жердің толық айналып өткен кезеңі ауыспалы егістй айналымы деп аталады. Оның ұзақтығы ауыспалы егістегі санына әдеттегідей тең болады. Төтенше орынды дақылдармен сүрі жері кезектесіп орналасьш, ал олардың кезеңі такаптардың ега еее кебейген санына тең болған қорғау ауыспалы егістер және тыс танабы бар айналымы немесе толық емес ауыспалы егістер алады.

Ауыспалы егістің тыс танабы бұл ауыспалы егістің тәсімінен доуғарылып бірнеше жыл бойы бір ғана дақыл өсірілетін танабы. Кебінесе тыс танаптарда көп жылдық шептер, жүгері өсіріледі.

Алгы дақыл деп өткен жылы осы танапта өсірілген дақылды сүрі жерді атайды. Ауыспалы егісте әрбір дақыл немесе сүрі сощы дақылға алғы егіс бола алады. Ауыл шаруашылық ауыспалы егістерге түзетулерді енгізу, дақылдармен сүрі жердін, кезектесуін өзгерту қажет болады. Мысалы, сүрі жердің асағдайы жақсы болған кезде (арамшөптері жоқ, топырақтың физикалық қасиеттері оңтайлы болуы және т. б.). Осындай жағдайда бұл таналта дақылдарды сеуіп, ал сүрі жерге арамшөптермен қатты ластанған ,немесе физикалық қасиетгері нашар ауыспалы бгістердің танаптарын бөліп шығару қажет. Дақылдардың және сүрі жердің алмасуына түзетулерді енгізген кезде олардың ауыспалы егістегі орналасу принциптерін бұзбау керек. Дақылдардың және сүрі жердің кезектестіру принциптерін бұзбай, олардың ауысу жүйелігіне түзетулерді енгізуге мүмкіншілік беретін ауыспалы егістің қасиетіне ие болу оның икемділігі деп аталады.

Айналым мерзімдері ұзақ және биологиясы ұқсас дақылдардан құрастырылған ауыспалы егістердің икемділігі жоғары болады.

Дақылдардың кезектестіру қажеттілігі әр түрлі себептерге байланысты. Олардың ішінде ерекше орынды қоректік затгарды тиімді пайдалану және топырақтағы қарашірік балансын реттеу алып отыр.

Ауыл шаруашылық дақылдар қажетгілігі, сонымен қатар топырақтан қоректік заттарды сіңіру қабілеттері өзгеше болады. Топырақтақ шығыдайтын әр түрлі дақылдардың, қоректік заттардың мелтері олардың өнімділігіне жеке химиялық құрамына байланысты болады. Егіншілік тәжірибесінде қандай болсын өсімдіктің өсіру топырақтағы заттардың (оларды сырттан енгізбей) азаюына байланысты, Топырақтағы қоректік элементтердің азаюы өсімдіктің түріне байланысты. Бұдан басқа қоректік элементтерді пайдалануға қатынасы бойынша өсімдіктер таңдаулы қасиеттерге.

Астық дақылдар топырақты біршама азот және фосфор, калиймен кедейлетеді. Тамыр жүйесінің әр түрлі қабатта ласуы қоректік заттарды топырақтын әр түлрі қабаттарды пайдалануына себепші болады.

В.Г.Ротмистров барлық ауыл шаруашылық тамырлардың бойлау тереңдігі бойынша үш топқа бөлді орналасқан тамыр жүйесі — картоп, зығыр, қарақұмық, астары, орташа терендікте орналасқан тамырлары - қара бидай, арпа, сиыр жоңышқа, терең бойлайтын тамыр жүйеісі түрлі өсімдіктер қиын еритін қосылыстардан қоректік заттарды әртүрлі сіңіру қабілеттеріне ие болады.

Қарақұмық тамыр іріндерінің жоғары ерітетін қабілетіп байланысты қиын еритін қосылыстардан пайдаланып, басқа одан кейін өсірілетін дақылдарға жеңіл сіңетін түрде қаддырады.

Ауыл шаруашылық дақылдарының тамыр жүйесіңщ құрылысындағы айырмашылығы топырақ ылғалдылығыньщ пайдаланғанда байқалады. Қуатты тамыр жүйесі бар өсімдікгер (жүгері, күнбағыс, қант қызылшасы, жоңышқа ылғалды төмеші қабаттардан пайдаланады, ал басқа өсімдіктер ылғалды топырақіъщ жоғарғы қабаттарынан жұмсайды.

Әр түрлі өсімдіктер құрғақ заттардың қалыптасуына судың әр түрлі мөлшерін жұмсайды. Қант, жүгері, күнбағыс, көпжылдық піептер тары, арпа сияқты есімдіктерге қарағанда суды көбірек жұмсайды және топырақты күштірек құрғатады. Сондықтан ауыспалы егісте әр түрлі дақылдарды алмастырып қоректік заттарды және топырақ ылғалын тиімді пайдалануға мүмкіншілік туады.

Танапата дақыдцардың алмасуы топырақтың физикалық жағдайын, әсіресе оның құрылымы мен тығыздығын жақсаріу қажет.

Бір жылдық дақылдарды қарқынды өндеулер мен қайталама өсіру топырақтың тым борпыддақ болуыка, ал бұл топырақ құрылымының наіпарлауына келтіреді. Құрғақ дала, дала аймақтарының жағдайында жел эрозиясының байқалады. Көпжылдық шөптер және басқа дақылдар кала қыртысты (шымды) құрады, топырақ құрылымын жақсартады, төзімді агрегаттардың санын көбейтеді, су және жел эрозиясыя қорғайды.

Топырақ құрылымының қалыитасуынын өсері өтетін бойыкта дала дақыдцарын мынадай ретпек орналастыруга көп жылдық бұршақ-дәнді шөп қоспалары, көпжылдықшептер, бір жылдық бұршақ-дәнді иіоп қоспалары, күздік„ылдар, жүгері, жаздық денділер, астық бүршақтылар

зиянкестер және арамшөптерден қорғаута_, сонымен қатар топырақта улы алмаспай өсіруі санының, белгілі бір беліп шығаратын зиянды тіршіліктерінің пайда дұрыс алмастыру арқылы және танаптарда дақылдардың сапалық қасиетгерін білудің маңызы өте зор. Алғы дақылдарды бағачағанда

1 Келесі дақылды себер алдында ' қабатындағы өнімді ылға. мөлшері

2 Топырақта өсімдікгерге сіңвді түрде

3 Ауыспалы егісте өсіретін дақылға және зиянкестердің және өнім жинағаннан кейін

4. Себуалдында топырақ өвдеуге және танаптық жұмыстарды жүргізу үшін ұзақтығыныңжеткіліхшш өндірістік мөлщетгердің

2. Ауыспалы егістердің тәсімін кұру принциптері және оларды жіктеу

Ауыспалы егістерді құрастырған кезде өрбір дақылға барынша қолайлы жағдай жасап, сыртқы ортаның қолайсыз әсерін азайту керек. Әрбір дақылдың биологаялық ерекшеліктері, олардың тіршілік факторларына қатынасы, топырақтың фязикалық және химиялық қасиеттеріне, су және қоректік режимдеріне, танаптардың ластануына, сонымен қатар микроорганизмдердің тіршілігіне әсері анықталады. Ауыспалы егістің тәсімін құрастырғанда топырақ құнарлығын тиімді пайдалану кажетілігін ескеру керек. Ауыспалы егістердін төсімін құрғанда мына қағидаларды ұстану қажет:

1. Ауданның үлкен бөлігін негізгі дақылдарға бөлу керек.

2.Құнды дақылдарды, сондай-ақ топырақ құнарлығына, арамшөптердін жоқтылығына және тіршілік факторларына, басқа да жағдайларға талабы жоғары дақылдарды ең жақсы дақылдан кейін орналастыру керек. Олар өз кезегімен келесі дақыл үшін жақсы алғы дақыл болғаны жөн.

3. Ауыспалы егісті ең жақсы алғы дақылдан бастау керек.

4. Топырақты өте тереңге күшті құрғататын дақылдардың (күнбағыс, қант қызылшасы, судан шөбі қайталана егілуіне, көп жылдық шөптерден кейін қүнбағыстың орналасуына жол бермеу керек.

5. Дәнді бұршақ дакылдарын қайталап өсіру тиімсіз, өйткені олардан кейін бірінші жылы топырақта жиналған азотты, осы элементке қажеттілігі жоғары дақылдар оны пайдалана алмайды.

6- Сүрі жерге отамалы және дәнді бұршақ дақыдцарын орналастыруға болмайды. Бұл жағдайда олардың құнды алғы егіс артықшылығын басқа дақылдар пайдаланбайды.

7 Нашар алғы егістен кейін танаптарды сүрі жерге қалдыру керек.

8- Суландырылатын және жауын-шашын жеткілікті жерлерде көп жылдық шептерді бірінші жылы күздік немесе жаздық астық дақылдарының немесе бір жылдық шөптердің Жамьілғыларыкың астыкда әсірген тиіші.

⁴ Астық (арпа, сұлы, жұмсақ бидай) және жармалық мәдени , Қышқылдадың қайталама егістері болуы мүмкін. '' Ең жақсы алғы егістердің соңғы әссрік барынша толығымен кажет; мысалы, сүрі жерден кейін жаздық қайталама егістерін егуге болады.

11.Арамшөптерді азайтатын дақыдцарды арамшөг сезімтал дақылдармен кезектестіріл орналастырады.

12. Зиянкестері мен аурулары ұқсас және арнаулы арамшөіпе •бар дақылдардың қайталама егісіне жол беруге болмайды. ^р:

ІЗ.Далалық және құрғақ далалық аймақтарда эрозия қауіптілігі төмендету үшін мамандырылған ауыспалы егістерде отамаль

дақылдарды қайталап егу тиімді емес.

14Ауыспалы егісте күзде-қыста және жазда болатын жауың.

шашынды тиімді пайдалана алатын дақылдардын кезектесуің үйлестіру керек.

15.Өсу-даму кезеңдерінің ұзақтығы әр түрлі дақылдардің кезектестіру керек.

Егіншілік төжірибесінде қолданылатын ауыспалы егістердің көп түрлілігі оларды жіктеуді қажет етеді. Нақты бір шаруашылықта әр түрлі ауыспалы егістерді тиімді үйлестіруі ауыспалы егіс жүйесін құрайды. Әдебиеттерде өр түрлі ауыспалы егістердің жіктеулері болғанымен, олардың барлығының негізіңце үш белгі бар: өнімнің негізгі түрі (далалық, мал азықтық, арнайы), биологиясы және өсіру агротехникасы бойынша өзгеше дақыддардың топтарының ара катынасы (дәнді отамалы, дәнді-шөпті, сидералды, жеміс алмасу, топырақ қорғайтын т.б.) және танаптардың саны.

Бірақ мұндай жіктеу түсінуді қиындатады және ауыспалы егіске дұрыс атын беретін белгілерін анық бөліп шығаруға мүмкіндік бермейді. Мысалы, топырақ қорғайтын ауыепалы егістерді осы жіктеу бойышпа бөліп шығаруға мүмкіндік бермейді.. Ауыспалы егістердің мазмұныә жөне ерекше белгілерін толығырақ деңгейде Л.П. Роктанен және В.П. Томилов ұсынған жіктеу көрсете алады (30- кесте).

]

30 кесте Ауыспалы егістердің жіктелуі

Ауыспалы егістердің белгілері
Дақылдардың құрамы бойынша	Буындардың ерекшеліктері бойынша	Танаптардьщ саны бойынша	Қосымша белгісі бойынша
Сүрі жерлік, Отамалы, Шөптесін, бұршақты	Дәнді, мал азықтық, көкөністік, техникалық	Екі танапты, үш танапты, төрт танапты және т.б.	Суармалы топырақ қорғайтын, сидералды тыс танабы бар көп жылдық шөптер
Құрастырылған, Сүрі жерлі-отамалы,	Құрастырылған мал азыктык-дэнді,
Шөпті-сүрі	Көкөністік — мал
жерлі,	азықтық.
шөпті-бұршақ	Дәнді-техника-
	лық және т.б.
	Бақшалық-көк-
	өністік және
	т.б.		.

Ауыспалы егістің сүрі жерлі және шөпті буындарынан құрастырылған мысалы:

1Сүрі жер

2Жаздық бидай Сүрі жер буын

3Жаздық бидай

4Біржылдық бұршақ-дәнді қоспалары

5Жаздық бидай шөпті буын

6Мал азықтық дақылдар

Дақылдардың құрамы бойынша ауыспалы егіс дәнді болып табылады, өйткені дәнді дақылдардың үлесі көбірек (66,6%), құрастырылған буындарының айырмашылығы бойынша шөпті-сүрі жерлі, ал танап саны бойынша — алты танапты. Ауыспалы егістің толық аталуы — сүрі жерлі-дәнді-шөпті алты танапты.

1 Әр түрлі аудандарга ұсынылған ауыспалы егістер

Солтүстік және Орталық Қазақстанның дәнді ауыспалы егістері,

Осы аймақтың негізгі саласы бұл жаздық бидайдың тауарлы астығын өндіру болып табылады. Егістік аудандардың құрамында 60-70% дәнді дақылдар. Жаздық бидайдың ең жақсы алғы егісі таза немесе ықтырмалы сүрі жер. Оның егістерін сонымен қатар жүгеріні сүрлемге немесе жем шөпке , бір жылдық және көп жылдық шөптерден, дәнді бұршақ дақылдардан кейін орналастырады. Осы аймақта ең тиімдісі бұл қысқа айналымды сүрі жер дәнді, сүрі жер дәнді, отамалы және сүрі жер -шөпті-дәнді ауыспалы егістер. Көп жылдық шөптер (шықпа танап) Негізгі дақьшмен бірге себілмей (жамылғысыз) өсіріледі.

Ротация айналымының ұзақтығы және ауыспалы егістегі жердің меншікті келемі жауын шашының мөлшеріне байланысты болады,