ТАПСЫРМА 6 страница
Көпжылдық мал азықтық дақылдарды жемшөпке шабьшмалы пісу кезеңіне дейінгі (масақтану, бүрлену-гүлдену) қажетті белсеңці температура жиынтығы (+5° жоғары) 700-ден 900° дейін, тұқымның толық пісуіне дейін 1100-1500°С, біржылдық шөптерде (судан шөбі, итқонақ) тиісінше 1100-1200°С жөне 1600-1800°С (19-кесте).
19-кесте Көпжылдық шөптерді жем-шөпке және тұқымға өсіргенде өсіп-даму кезеңіндегі жылуға қажеттілігі
| Дақылдар | Өсіргендегі белсенді температура жиынтығы | |
| жемшөшсе | тұқымға | |
| Жоңышқа | 800-890 | 1200-1500 |
| Эспарцет | 650-800 | 1100-1200 |
| Түйе жоңышқа | 750-900 | 1200-1400 |
| Еркекшөп | 700-750 | 1200-1300 |
| Қылтықсыз арпабас | 800-900 | 1200-1400 |
| Судан шөбі _, | 110-1200 | 1800-2200 |
| Итқонақ | 110-1200 | 1600-1800 |
| Рапс | 500-600 | 950-1100 |
Соңдықтан өр түрлі пісу тобындағы дақылдардың, сорттардың, будаңцардың жылуға (белсенді температура жиынтығы) қажеттілігін және осы факгор мен қамтамасыз етілуін салыстыра отырып, осы дақылдар мен сорттардың нақты жағдайда есіру мүмкіншілігін бағалауға болады.
Бірақ мұнда тәулік температурасы 0°С, +5°С, +10°С, +15°С ауысуы жөне осы температуралардың ұзақтық кезеңін есептеу қажет. Көктемде тәулік температурасы +5° асқанда жылуға қажетсінуі жоғары емес дақылдардың жөне көпжылдық шөптердің егін көгі өсіп шығады, 10°С-тан жоғары температураларда жылы сүйгіш дақылдардың тұқымдары өніп шығады.
Солтүстік Қазақстан облыстарында орташа тәуліктік температура +5°С-тан ауысуы кектемде сәуір айының екінші жартысында басталады, ал осы көрсеткіштің күзде ауысуы қазан айының 1-ші онкүндігінде және 160-170 тәулік құрастырады, 10°С ауысуы-мамыр айының 1-ші онкүвдігінде (20-кесте).Республикамызда онтүстік облыстарында температура + 5С ауысуы солтүстік аймаққа қарағанда бір ай бұрын өтеді наурыз айының екінші жартысында, ал күзде қазан айының соныңда қараша айының басында және орташа 208 ө 244 тәулік қалыптасады, ол 50-80 тәулік көбірек, +10 С жоғары температура кезенінің ұзақтығы солтүстікте 130-140 тәулік, онтүстікте 170-200 тәулік құрайды, ол нақты аймақта тиісті дақылдар тобын өсіру мүмкіншілігіне қорытынды жасауға мүмкіндік береді.
20 кете Ауаның орташа тәулік температурасы 0, +5,+10,+15 С- тан ауысу күндері және ауа температурасы сол шектен жоғары күндер саны
| Пункг | +5° | +Ю" | +15° | |
| Петропавл | 11/ІУ | 23/1Ү | 9/У | 2/Щ |
| 22/Х | 5/Х | 17/1 X | 28/УІП | |
| Қостанай | 9/IV | 20/IV | 4/\ | 26/'V |
| 25/X | 8/Х | 21/IX | 4/IX | |
| Арқалық | 8/ IV | 18/ IV | 1/У | 23/V |
| 24/X | 10/X | 24/IX | 6/IX | |
| Көкшетау | 9/IV | 21/IV | 6/Ү | 29/V |
| 25/X | 8/Х | 21/IX | 31/VIII | |
| Астана | 10/IV | 22/IV | 5/У | 28/V |
| 24/X | 7/Х | 20/IX | 1/ІХ | |
| -196 | ||||
| Павлодар | 7/IV | 19/IV | 4/Ү | 25/V |
| 25/IX | 11/Х | 25/IX | 5/IX | |
| Қарағанда | 7/IV | 20/IV | 4/\ | 28/V |
| 25/X | 8/Х | 22/IX | 3/ІХ | |
| Орал | 2/IV | 13/IV | 27/IV | 5/Ү |
| 2/Х | 16/X | 28/ІХ | 11/IX | |
| Семей | 5/IV | 18/IV | 4/У | 24/V |
| 27/X | 12/X | 23/IX | 3/ІХх | |
| Өскемен | 6/IV | 20/1^ | 7/Ү | 28/V |
| 28/X | 12/X | 21/IX | 1/ IX | |
Биоклиматтық потенциалды бағалауда гидротермиалық коэффициешті есептеу керек (ГТК), ол жер аумағыньщ (территорріяның) ылғалдылығын білдіретін көрсеткіш болып табылады. Г.Т. Селянинов бойынша ГТК орташа төуліктік ауа температурасы 10°С-тан жоғары кезеңнің жауын-шашын жиынтығы (г) мм, сол уақыттағы он рет азайтылған температура жиышығына (I) қатынасы, яғни ГТК-ны ауылшаруашылық дақылдарының өртүрлі аймақтарда ылғалмен қамтамасыз етілуін анықтау үшін ауылшаруашылық климаттың бағалауына қолданады: ГТК неғұрлым төмен болса қуаңшылық соғұрлым қатты және 1-ден төмен көрсеткіш климатгың қуаңшылығьш дөлелдейді. Республикамыздъң аймақтарында өсіп-даму кезеңівдегі орташа керсеткіштері: орманды дала жөне далалы аймақта 0,8-0,9, құрғақ дала жөне шөлейтге 0,3-0,6, шөлде 0,1-0,2-ден келмек. ГГК-ны өсіп-даму кезеңінің жеке бір бөлігіне де есептеуге болады:ГТК<0,4 қуаңшылықтың ете қатты белгісі, ГТК=0,4-0,5-қатгы, ГТК-0,6-қуаңшылықтың орташа белгісі.
Дақылдардың өсіп-даму кезеңі, әсіресе жылу сүйгіштердің аймақтың белсенді температура жиынтығы мен қамтамасыз етілуімен ғана емес жөне аязсыз кезеңнің ұзақтығымен, дақылдардың бозқырауға төзімділігімен де шектеледі.
Республикамыздың солтүстік облыстарывда көкгемнің соңғы бозқьфау түсетін орташа күндері 15-22 мамыр, ал кейбір жылдары соңғы бозқыраулар осы аудавдарда 10-15 және 22 маусымда да болуы мүмкін (21-кесте), ал оңтүстік аймақтарда көктемгі бозқьфаудың орташа күндері сөуір айының екішпі жартысында түседі.
21-кесте Бірінші және соңғы бозқырау түсетін күңдері және аязсыз кезеңнің ұзақтығы
| Пункт | Соңғы | бозқыраудың түсетін күні | Алғашқы бозқыраудьң түсетін күні | Аязсыз кезеңнің ұзақтығы, тәулік | |||||
| орташа | өте ерте | өте кеш кеш | орташа | өте ерте | өте кеш | орташа | ең азы | ең көбі | |
| Петропавл | 18/У | 16/ІУ | 11/УІ | 20/ІХ | 8/Х | ||||
| Қостанай | 21/У | 8/У | 13 /VI | 16/ІХ | 25/УІІІ | 6/Х | |||
| Арқалық | 5/У | 20/Ұ | 28/У | 21/ІХ | 7/ІХ | 10/Х | |||
| Көкшетау | 22/У | 27/ІУ | 22/УІ | 20/ІХ | 25/УІІІ | 12/Х | |||
| Астана | 15/У | 21/ІУ | 10/ҮІ | 16/ІХ | 25/УІП | 6/Х | |||
| Павлодар | 13/У | 17/ІУ | 13/У | 21/К | 4/ІХ | 14А | |||
| Қарағанды | 18/У | 23/ГУ | 13/УІ | 21/ІХ | 26/УШ | 9/Х | |||
| Орал | 6/У | 3/Г/ | ь 10/УІ | 28/ІХ | 4/ІХ | 22/Х | |||
| Семей | 18/Ұ | - | - | 12/ІХ | - | - | - | - | |
| Өскемен | 14/Ү | 16/ІУ | 26/У | 18/ІХ | 26/УІІІ | 10/Х | - | ||
| Қызыл-Орда | 13/ІУ | 4/ІУ | 12/IX | 16/Х | - | - | - | - | |
| Шымкент | 9/IV | 29/И | 13/У | 16/Х | 18/ІХ | 15/ХІ | |||
| Тараз | 22ДУ | 24/ПІ | 30/У | 1/Х | 6/ГХ | 7/ХІ | |||
| Талды-Қорған | 3/ІУ | 20/ IV | 30/У | 30/IX | 16/ІХ | 19/Х | |||
| Алматы | 18/ІҮ | 22/ІП | 30/У | 14/У | 23/ІХ | 3/ХІ |
Күзгі бозқыраудың орташа түсетін күндері солтүстік аудандарда-қыркүйек айының 2-піі онкүндігі, бірақ кейбір жылдары тамыз айының 2-ші онкүндігіңце де болуы мүмкін. Бұған байланысты аязсыз кезеңнің ұзақтығы 80-тәуліктен 150 тәулікке дейін ауытқиды, ал оңгүстікге 114-115-тен 180-240 төулікке дейін.
Сөйтіп, аймақтың биоклиматтық жағдайьн толықтырьп бағалау үшін аязсыз кезеңці есептеу қажет немесе көкгемгі жөне күзгі бозқыраудың орташа күндерін, сонымен қатар өсімдікгердің өр түрлі өсіп-даму кезендерінің бозқырауға төзімділігін ескерген жөн.
Егін көгі кезеңінде бозқырауға ең төзімділері-көпжылдық шөитер-қылтықсыз арпабас, еркекшөп, жоңьшқа, эспарцет және т.б., дөнді дақылдар-бидай, сұлы, арпа, асбүршақ (22-кесте), егін көгі немесе қайта көкгеу кезеңінде (көп жылдық шөптер) тиісінше 9-20° жөне —7-10° бозқырауды көтереді. Гүлдену
жэне пісу кезеңцеріңце олардың төзщцілігі -1-2°-тан 4°С-қа дейін төмендейді. Бозқырауға төзімсіздер - жүгері, тары, судан шөбі, шай жүгері, итқонақ, қонақтары. Егін когі кезеңінде 2-3°-қа дейін бозқырауды көтереді, өте қатты бозқырау оларды қүртады. Мақта, күріш, қарақұмық шамалы бозқырауға да (-0,5-1 С)өте сезімтал.
22-кесте Ауылшаруашылық дақылдарының әртүрлі өсіп-даму кезеңдерінде бозқырауға төзімділігі (температура °С өсімдіктер үстіндегі деңгейде)
| Дақылдар | Алғаш зақымдалғаны және бірен-саран опат болған өсімдіктер кезеңі | Көбінесс опат болған өсімдікгер кезең | |||||
| егін көгі | гүлдену | пісу(сүттсне) | егін көгі | гүлдену | Пісу сүтте- | ||
| Өте төзімділер | |||||||
| Жаздық бидай | -9-10 | -1-2 | -2-4 | -10-12 | -2 | -4 | |
| Арпа, сұлы | -8-9 | -1-2 | -2-4 | -10-12 | -2 | -4 | |
| Асбұршақ,ноғатық | -7-8 | -2-3 | -2-3 | -8-10 | -3 | -4 | |
| Жоңышқа | -5-9 | -8-10 | |||||
| Эспарцеттеу жоңышқа | -10-12 | -12-14 | |||||
| Еркекшөп қылтықсыз арпабас, бидайық | -18-20 | -20 | |||||
| Төзімділер | |||||||
| Жаздық сиыржоңышқа | -6-7 | -3 | -2-4 | -8 | -3-4 | -4 | |
| Ноқат | -6-7 | -2-3 | -2-3 | -8 | -3 | -3-4 | |
| Күнбагас | -5-6 | -3 | -2-3 | -7-8 | -3 | -3 | |
| Мақсары | ,6-7 | -2-3 | _з | -8 | -3 | -4 | |
| Ақ қыша | -6-7 | -2-3 | -3 | -8 | -3 | -4 | |
| Қант қызылшасы | -6-7 | -2-3 | - | -8 | -3 | ||
| Орташа төзімділер | |||||||
| Май бұршақ | -3-4 | -2 | -2-3 | -4 | -2 | -3 | |
| Шамалы төзімділер | |||||||
| Жүгері, тары, судан шебі, шай жүгері, итқонақ, қонақтары | -2-3 | -1-2 | -2-3 | -3 | -2 | -3 | |
| Төзімсіздер | |||||||
| Қарақұмық | -1-2 | -1,5 | -2 | -1 | -2 | ||
| Мақта | -0,5-1 | -0,5-1 | -1 | -1 ' | -1 | -1-2 | |
| Күріш | -0,5-1 1 | 1 0,5 | - | -1 | -0,5 | - | |
| *Ескерту. Жер бетінен (топырақтың) 2 м биік деңгейде орнатылған метеорологиялық бұдан да тиісті минимальды температура 3-4° жоғары болуы мүмкін. | |||||||
Орташа теулік температурасының 0 ,+5,+10,+15 С ауысуын дақылдардың себу мерзімін анықтауға да есептеу керек. Егер суыққа төзімді дақылдардың - көпжылдық шептердің (жоңышқа, түйе жоңышқа, эспарцет, еркекшөп, қылтықсыз арпабас жөне т.б.); дөнді дақылдардың: (бидай, сұлы, арпа), дәнді бүршақ дақылдарының-(асбүршақ, ноқат, ноғатық) тұқымдары 2-3°С өне бастайды, +5-6°С егін кегін алуға болады, ал жылу сүйгіш дақыддарда (жүгері, шай жүгері, тары, судан шөбі, итқонақ, қонақтары, май бүршақ, қара құмық) түқымның алғашқы өсіп-өну температурасы 8-10 , күріш пен мақтада-10-15°С (23-кесте). Тұқымның сіңіру терендігінде топырақтың орташа тәуліктік ең аз температурасы 10-12° болу керек. Күріш пен мақтаға тиісінше 14-15 және 16-18 С қажет.Топырақтың тиімді құнарлығын бағалау жөне дақылдың нақты мүмкін өнімін (НМӨ) осы көрсеткіш бойынша бетте мазмүвдалған
өдістемеге сүйене отырып есептеуге болады. 23-кесте Жылу сүйгіш дакылдардың себу мерзіміндегі топырақтың оңтайлы орташа тәуліктік температурасы,"ұ
| Дақылдар | Тұқымның өсіп-өнуінің бастапқы температурасы | Тұқымның сіңіру тереңдігіне себуге болатындағы -топырақтың орташа тәуліктік температурасы |
| Жүгері, тары, судан шөбі, итқонақ, қонақтары | +8,+10 | +10,+12 |
| Күріш | + 10,+13 | + 14,+15 |
| Қарақұмық | +5,+8 | +10,4-12 |
| Май бұршақ | +8,+10 | + 10,+12 |
| Мақта | +Ю.+15 | +16,+18 |
Бақылау сұрақтары
1. Ауылшаруашылық дақыдцарының, сортгардың "Биоклиматтық көрсеткіші" жөне биоклиматтық потенциалы туралы түсінік.
2. Республикамыздың әртүрлі аймақтарындағы 0, +5, + 10, +15°-тан ауысуы, орташа тәулік температурасы орташа күндері және корсетілген деңгейінің жоғары температура жиынтығы.
3. Әр түрлі пісу тобына жататын негізгі ауылшаруашылық дақылдарының жылута қажетсінуі және Республикамыздың әртүрлі топырақ-климат аймақтарында өсіп-даму кезеңівдегі жылу мен қамтамасыз етілуі ?
4. Көктемгі кеш жөне күзгі ерте бозқырау түсетін мүмкіншілігінің орташа күндері жөне Республикамыздың эртүрлі облыстарындағы аязсыз кезеңнің үзақтығы ?
5. Негізгі ауылшаруашылық дақылдарының әртүрлі өсіп- даму кезеңіндегі бозқырауға төзімділігі қавдай ?
6. Қазақстанның ауылшаруашылық облыстарының негізгі параметрлері бойынша биоклиматтық потенциалдың жалпы бағасы жэне оларда әр түрлі топты ауылшаруашылық дақылдар мен сорттарды өсіру мүмкіншілігі ?
7. ГТК нені сипаттайды (Селянинов Г.Т. бойынша) ГТК- ны есептеу өдістемесі жөне ҚР әр түрлі топырақ-климат аймақтарында олардың көрсеткіштері.
НАҚТЫ МҮМКІН ӨНІМ (НМӨ) МӨЛШЕРі ЫЛҒАЛМЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТІЛУІНЕ ҚАРАЙ АНЫҚТАУ
ТАПСЫРМА
1. Әр түрлі дақылдар егістігінің ылғалмен қамтамасыз етілуі бойынша нақты мүмкін өнімнің (НМӨ) немесе өнімін (Ө) есептеу эдістемесі.
2. Қазақстанның негізгі аудандарында екпе дақылдардың әр түрлі деңгейде бағдарламаланған өніміне суару мөлшерін есептеу әдістемесін меңгеру.
3. 3. Екпе дақылдардың су пайдалану коэффициенттерін анықтау едістемесін меңгеру.
НМӨ-ді ылғалмен қамтамасыз етілуіне қарай есептеу Алпатьев бойынша баланс құруға негізделген, оның кіріс бөлігі жиынды су пайдалану, ал екінші шығыс бөлігі-бір өлшем егістікте қалыптасатын өнімге жүмсалатын су келтіріледі:
Жс=НМӨ * Кс,
Мұнда, Жс — жиынды су пайдалану, м3/га;
Кс — су пайдалану коэффициенті, м3/ц өнім (астық, құрғақ зат).
Жиынды су пайдалану (Жс) 1 га егістікте өсіп-жетілу кезеңіңдегі өсімдік транспирациясы мен топырақ бетінің булануын ескере отырып дақылдың өнім қалыптастыруына шығындалған мм, немесе м3-пен алынған судың мөлшерін сипаттайды.
Жиынды су пайцдаланудың кіріс бөлігі екі негізгі төсілмен есептелуі мүмкін.
Бірінші тәсіл себу алдында 1 м топырақ қабатындағы нақты пайдалы ылғал алынады, оған өсіп-жетілу кезеңінде күтілген ылғал мөлшері қосылады (метеостанцияның осы пунктісіндегі көпжылдык, орташа деректері бойынша) жөне жобалы қалдық ылғал шегеріледі. Бүл көрсеткіштің мәні суарылмайтын егіншілікте жене дақыл мен жыл жағдайларына байланысты 0-ден 10-20 мм-ге дейін өзгереді, суармалы жерлерде 40-80 мм.
Сонымен жоғарыда қарастырылған барлық көрсеткіштерді төмендегідей анықтамамен өрнектеуге болады:
Мұнда, Ыт - себу алдындағы 1 м топырақ қабатындағы пайдалы ылғал мөлшері (мм, немесе мүга); Ыж.ш. - өсіріліп отырған дақылдың өсіп-жетілу кезеңінде түскен (жауын-шашын) ылғал (мм немесе м3/кг); ЬІҚ - қалдық ылғал-пайдаланылмаған пайдалы ылғал мөлшері және егін піскеннен кейін немесе егін жиналғаннан кейінгі қалдық (мм, немесе м3/га). Осылайша жиынды су пайдаланудың кіріс пен шығыс бөлігі бір-бірімен тең болғандықтан толық баланс мынадай түрде болады:
НМӨ * Кс= Ыт+Ыж ш -ЬІҚ>
Суармалы жағдайда қосымша суармалы ылғал (Ыс) көрсеткіші қосылады. Бүл жағдайда баланс анықтамасы мына түрде болады:
НМӨ * Кс= Ыт+Ыж.ш +Ыс-Ық,
Бір ескеретін жағдай, суарылатын жерлерде егін жинау қарсаңындағы (өсіп-жетілудің соңы), немесе қысқа кезендегі (көпжыддық шөптер) қаддық пайдалы ылғал 1 м топырақ қабатында 40-50 мм деңгейінде болуға тиіс.
Екінші тәсіл келтірілген пункте түсетін көпжылдық орташа ылғал мөлшерін есепке алуға негізделген жөне одан егін жоқ кезеңде, немесе көпжылдық және күздік дақыддар өсіп-жетілуін тоқтатқан кезеңде топырақтан булануға кеткен су шығынын шегереді (күз, қыс, ерте көктем), яғни Ы,сО-Ыбу=Ық, ал баланс бұл жағдайда мына түрде болады: 
Мұнда, Ыко - қарастырылып отырған пункте бір жылда түсетін көпжылдық орташа ылғал (мм);
ЫбУ — дақыл себілмегенде, немесе өсіп-жетілу кезеңі тоқтап түрғандағы 1 жылда булануға кеткен шығын (мм).
Есеп шығарғанда барлық көрсеткіштерді бір өлшем бірлігіне айнаддыру қажет (ыңғайлы м3/га).
Бүл тэсілдің дөддігі біріншіге қарағанда төменірек, алайда нақты жағдайларда дақыддың ылғалмен қамтамасыз етілуінің орташа мөні жөнінде түсінік алуга болады. Шамамен жылдық ылғалдың 30-35% булану шығынына (ЫбУ) жатқызады. Мм пайдалы ылғалды м3/га-ға айналдыру үшін 10 коэффициентін пайдаланады.
Біржылдық дақыддардың ылғалмен қамтамасыз етілуіне қарай НМӨ-ді есептегенде бірінші тәсідді қолданған жөн (себу алдындағы 1 м топырақ қабатыңдағы пайдалы ылғал мөлшерін жене өсіріліп отырған дақыддың есіп-жетілу кезеңіндегі жауын-шашын ылғал), көпжыддық шөптерге екінші төсіл (көпжылдық орташа ылғал арқылы) тищді.
Қазақстанның бірқатар аудандарывда түсетін көпжылдық орташа ылғал мөлшері 16-кестеде келтірілген, ал шаруашылықта дәлірек есептеулер жүргізу үшін орташа көпжыддық ылғал мөлшерін жақын орналасқан метеостанциядан алған жөн.
Шаруашылықтың өрбір табанабындағы пайдалы ылғал мөлшерін себу аддында анықтайды, немесе жақын орналасқан метеостанция деректерін пайдаланады. Нақты жағдайда (дақыл, сорт, танап) қалыптасқан ылғалмен қамтамасыз етілуін себу аддындағы пайдалы ылғал мөлшерін немесе өсіп-жетілу кезеңінің басталуын (көпжыддық жөне күздік дақылдар), дакылдардың өсіп-жетілу кезеңінде түскен ылғадды және қалдық ылғалды негізге ала отырып жиынды су пайдалану (Жс) мен НМӨ есептеледі. Есептеу анықтамасы жоғарыда келтірілген баланстан шығарылады: