Термометрия
Адамның дене қызуы кез келген жағдайда салыстырмалы тұрақты болып келеді. Оны бірқалыпты ұстау күрделі жылу реттеу үрдістерімен қамтамасыз етіледі - құрамына перифериялық (тері, қан тамырлары) және орталық (гипоталамус) терморецепторлар, бас миында орналасқан жылу реттегіш арнайы орталықтар және жылу белу әрі беру деңгейін реттейтін эфференгті жолдар кіреді. Дені сау адамның қолтық астындағы қызуы 36,4 - 36,8°С аралығында тербеледі. Ең жоғарғы летальды қызу (яғни адам өміріне сай келмейтін температура, бұл кезде адам өледі) 43°С-қа тең, мұндай қызуда организмде зат алмасуының қайтарылмайтын өзгерістері басталады, клеткаларда ауыр кұрылымдық заымданулар болады. Летальды ең төменгі кызу - 15 - 23°С.
Әртүрлі жағдайларға байланысты дене қызуынын физиологиялық тербелуі мүмкін. Мысалы, тік ішекте, кынапта, шап қыртысында, ауыз қуысында өлшенген қалыпты қызу қолтық астындағы қызуға қарағанда 0,4°С жоғары. Балаларда зат алмасу неғұрлым қарқынды етеді, ал жылу реттеу механизмдері жетілмеген, сондықтан оларда үлкендерге қарағанда дене қызуы неғұрлым жоғары. Әйелдерде дене қызуы етеккірдің фазаларымен анықталады: овуляция (жетілген фолликулдын жарылып, жұмыртқа клеткасының шығуы) кезінде ол 0,6 - 0,8°С - ка көтеріледі. Барлық адамдарда дерлік дене қызуының тәуліктік тербелуін анықтауға болады, бұл әдетте 0,1 - 0,6°С құрайды. Ең жоғарғы дене қызуы әдетте түстен кейін (17 - 21 сағаттарының аралығында), ал ең төмен қызу –таңсәріде (сағат 3-пен 6 аралығында). Жазда адамның дене қызуы кыстағыға қарағанда 0,1 - 0,5°С жоғары. Дене қызуының көтерілуі тамақ ішкеннен кейін, қарқынды жұмыс, эмоциональдық күштену (мысалы, студенттерде актерлерде, спротшыларда) кезінде байқалады.
Адамның дене қызуын өлшеу термометрия деп аталады, ол медициналық сынап термометрімен жүргізіледі. Термометр капиллярі бар шыны түтікшеден тұрады, онда сынап толтырылған резервуар бар. Бұл түтік шкалаға бекітілген, оған 34-тен 42°С дейін бөлімдер жасалынған. Қызған кезде капиллярмен жоғары көтерілген сынап суыса да төмен түспейді. Сынап түсуі үшін термометрді бірнеше рет сілку керек. Медициналық термометрдің шкаласы дене температурасын 34-тсн 42°' дейін өлшеуге арналған, бір белігі 0,1 °С.
Дене қызуын көбінесе қолтық астында (алдау күдіктелінсе-екі жақпыш да), ал шап қыртысында (балаларда), ауыз куысында (термометр резервуарын тілдің астына қояды), тік ішекте (вазелинмен майланған термометрдің резервуарын сол қырында жатқан науқастың тік ішегіне 2-3 см тереңдікке кіргізеді) сиректеу өлшейді. Дене қызуын өлшегенде мейірбикенің болуы міндетті. Дене қызуы қолтық астында калыпты жағдайда 36 - 37°С, және ол шырышты қабаттардағы қызуға қарағанда 0,5 - 0,8°С төмен екендігін есте сақтаған жөн.
Қызуды өлшеу былай жүргізіледі: құрғақ 35°С-ден төмен көрсеткішпен термометрді адын ала кұрғатып сүртілген қолтық астына терімен толық жанасатындай етіп орнатады (науқастың иығын кеуде клеткасына қысу), 7 - 10 минуттан кейін термометрдің көрсеткішін анықтап, оны температуралық бетке жазады. Содан кейін термометрді сілкіп, 4/5 белігіне дейін немесе толығымен хлораминнің 1% зарарсыздандыру ерітіндісіне (немесе басқа дез. Ерітіндіге) 15 минутқа салып қояды, содан соң ағынды сумен шайып, құрғақ күйінде түбінде мақтасы бар ыдысқа сақтайды.
Қазіргі кезде қызуды өлшеудің басқа да жолдары бар екендігін айтқан жөн. Мысалы, электронды термометрлер, электротермометрлер, тез анықтау үшін - экспресс әдіс, маңдай терісіне қызу көтерілгенде бояуын өзгертетін термолабильді затпен қапталған қағаз киындысы.
Дене қызуының тәуліктік тербелулерін сызып керсету үшін температуралық беттер толтырады.Температуралық парақтарды әр науқасқа толтырып, күніне екі рет термометрия нәтижелерін жазып отырады. Абсцисс осі бойымен ауру күндері, ординат осінде температуралық тор орналасады, оның бөліктері 0,2°С-қа тең. Бетке күнделікті екі реттік термометрия нәтижелерін нүктемен белгілейді, оларды біріктіреді де температуралық қисық сызық сызылады
Науқастың белсенділік тәртібі, төсектегі қалпы. Дене биомеханикасы. Науқастың төсектегі қалпын өзгерту, төсектегі қалпы
Науқастың төсектегі қалпы. Науқастың белсенді, белсенді емес, мәжбүрлік қалпын ажыратады. Белсенді қалыпта науқас төсектегі өз қалпын емін-еркін өзгерте алады және жүре алады. Белсенсіз қалыпта науқас өздігінен қозғала алмайды. Мысалы зілді мертігулерде, жаралануда, сал болып қалғанда және т.б. Мәжбүрлік қалып дегеніміз науқастар ауырсынуын жеңілдету мақсатында қабылдайтын қалып. Мысалы, ортопноэ - қан айналымының жетіспеушілігі бар науқастардың аяқтарын төмен түсіріп, отыруы, бұл кезде қан аяк көк тамырларында жиналады да өкпедегі кан іркілуі азаяды, ентігу біраз әлсірейді.
Науқастың қалпы әрдайым оған тағайындалған қозғалу тәртібімен
сәйкес келе бермейді. Науқастың белсенділік тәртіптері:
1. Қатаң төсектік (аурудың жедел сатысында біраз уакытқа тағайындалады, 1-3 күн), науқас
шалқасынан жатады, тек майда буындарын қозғалтуға рұқсат етіледі, күтімді толығымен мейірбике
жүргізеді.
2. Төсектік (аурудың жеделдеу сатысында тағайындалады), науқас жатады, төсекте бұрылуға, ірі буындарын қозғалтуға болады, жартылай өзін өзі күтім жүргізуге рұқсат етілуі мумкін.
3. Палаталық, науқас уакытының көбін төсекте өткізеді, палатада жүруге болады, палатадан тыс шығуына болмайды, жекелей немесе топты ЕШК жаттығулары аздаған салмақ түсірумен палатада жүргізіледі, толығымен өзін- өзі күтеді.
4. Жалпы, уақытынын көбін жүрумен өткізеді, барлық емге баруына болады, топты ЕШК жаттығулары аз және орташа салмақ тусірумен арнайы залда жүргізіледі, толығымен өзін - өзі күтеді, далаға шығуға болмайды.
5. Аялағыш-жаттықтырғыш, күндізгі уақытта төсекте жатуына болмайды (тыныштық сағаттарынан басқа уақытта), ЕШК жаттығулары тек топты тәсілмен орташа және үлкен салмақ түсірумен жүргізіледі, еңбекпен емдеуді тағайындауға болады, далада серуендеуге немесе жаттығуға болады, спорт ойындарының элементтері тағайындалады.
Шипажайлық емге жаттықтырғыш тәртіп колданылады. Науқас мекеменін барлық шараларына қатысады, ЕШК жаттығулары үлкен салмақ түсірумен жүргізіледі. Науқастардың медициналық, тұрмыстық, әлеуметтік, кәсіптік реабилитациясы мақсатында қалпына келтіру шараларының неғұрлым толық бағдарламасы тағайындалады.
Науқастың белсенділік тәртібі
Науқастың белсенділік тәртібі науқастың ауыр-жеңілдігіне байланысты бөлінеді:
- Жалпы
- Жартылай төсекті
- Төсекті
- Қатаң төсекті
1. Егер науқас адам өз бетінше жүріп-тұра алатын болса және өз аяғымен
дәретханаға, ем қабылдауға, асханада тамақтануға, туыстарымен кездесуге
шамасы келсе мұндай тәртіпті жалпы төсекте жату тәртібідеп атайды.
2. Егер дәрігер науқас адамға сырқатының ауырлығына байланысты көп
қозғалуға рұқсат етпесе, тек қажет болған жағдайда ғана қозғалуға
/дәретханаға, ем қабылдауға, асханада тамақтануға, туыстарымен
кездесуге/ рұқсат етілсе мұндай тәртіпті жартылай төсекте жату
тәртібідеп атайды.
3. Егер науқас адамның тек өз төсегінде ғана қозғалуына рұқсат етіліп, басқа
артық қозғалыс жасауына рұқсат етілмесе мұндай тәртіпті төсекте жату
тәртібідеп атайды.
4. Егер науқас адамның өз төсегінде жатып қозғалуына рұқсат етілмесе
/етпетінен, бір қырынан, отыруына/ мұндай тәртіпті қатаң төсекте жату
тәртібі деп атайды.Төсек тартып жатқан науқастардың төсекте жату қалпының 3 түрі бар.
Науқастың төсектегі қозғалыс қалпы:
- Белсенді
- Енжарлы
- Мәжбүр Белсенді немесе еркін қалып – жеңіл ағымды аурулармен ауырған науқастарда кездеседі. Ол кезде науқас өздігінен қимылдап өз денесінің қалпын еркін қозғалта алады, өзін-өзі күте алады.
Енжарлық қалып– науқас қимылсыз, жағдайы ауыр, өз-өзіне күтім жасай алмайды.
Мәжбүрлік қалып– ауру адамның жағдайын жеңілдететін қалып. Науқас өзін мазалайтын ауырсыну сезімдерін азайту үшін немесе мүлдем тоқтату үшін қолданады. Клиникада мәжбүр қалыптың бірнеше түрі кездеседі:
Ортопное-өкпе демікпесінде науқас амалсыз төсегінде отырады. Осы уақытта ентігуі азаяды.
Амалсыз бір бүйірінде жату қалпы – жүрек ауруларында, науқас амалсыз оң бүйіріне жатады, сол бүйіріне жатқанда, жүрегі қысылады.
Амалсыз шынтақ пен тізеге отыру қалпы – бұл экссудативті плеврит ауруына тән.
Амалсыз ішінен жату қалпы – асқазан жара ауруларына тән.
Арқасымен жату қалпы – шалқасынан жату миокард инфарктісінде қолданылады.
Науқастың төсектегі дене қалыптары:
1. Фаулер қалыпта жату – науқас жастықсыз кереуеттің ортасына арқасымен немесе шалқасынан жатады. Функционалды кереуеттің бас жағын 45-60˚С жоғары көтеру керек немесе үш жастықты бір-біріне қою керек. Жоғарғы Фаулер жағдайы – 90˚С, ал төменгі Фаулер жағдайы -30˚С-қа көтеру керек. Фаулер қалыпта жатуды - өкпе, жүрек демікпесінде, гипертониялық кризде, тері ойылуда қолдануға болады (сурет).
2. Симс қалыпта жату – науқасты бір қырынан жатқызу керек.Төменгі қолы арқасына қарай созылып, ал екі аяғы жеңіл тізесінен бүгіледі. Жоғарғы аяғы алдына таман қаттырақ бүгіліп, төменгі аяғы төсекте созылып жатады. (сурет). 
Науқасты Фаулер қалпында жатқызу
Мақсаты:төсекте науқасты жартылай отыру қалпымен қамтамасыз ету.
| Іс-әрекет | Негізделуі |
| 1. Науқаспен амандасу, жағдайын сұрау, манипуляция мақсатын, іс - әрекеттерді түсіндіру | Науқаспен қажет қарым-қатынас жасалады. |
| 2. Науқастың келісімін алу | Пациент құқықтарын сақтау қамтамасыз етіледі |
| 3. Кереуеттің бас жағын 45-60°С бұрышқа көтеру | Тамақтануға, айналасындағылармен қарым-қатынас жасауға ыңғайлы жағдай жасалады. |
| 4. Науқастың басын төмен жастыққа Қою | Мойын омыртқаларының бүгу контрактураларының алдын алу қамтамасыз етіледі. |
| 5. Науқас қолының астына жастық Қою | Қолдың салмағының төмен тарту нәтижесінде болатын иық буыны капсуласының тартылуын, буынның шығып кетуін болдырмау қамтамасыз етіледі |
| 6. Бел аймағы астына жастық Қойыңыз | Омыртқаның бел аймағына салмақ түсірмеу қамтамасыз етіледі |
| 7. Науқастың қабырғалары астына кішкене жастықша қойыңыз | Салмақ әсерінен тізе буындарының шектен тыс жазу, тізе асты артерияларының қысылуын болдыр-мау қамтамасыз етіледі. |
| 8. Балтырдың төменгі 1/3 аймағына кішкене жастықша қойыңыз. | Матрастың табанға қысымын ұзақ болдырмау қамтамасыз етіледі |
| 9. Аяқ астына 90°С бұрышта тіреуіш қойыңыз. | Аяқтардың “салбырап” қалуын болдырмау. |
Науқасты жоғары Фаулер қалпында жатқызу
Мақсаты:Науқастың арқасымен мәжбүрлі жату қалпы.
| Іс-әрекет | Негізделуі |
| 1. Науқастың бас жағын горизонталды етіп орналастыру | Арқасымен жатқызу қамтамасыз етіледі |
| 2. Бел аймағының астына кішкене жастықша қою. | Омыртқаның бел аймағына салмақ түсірмеу қамтамасыз етіледі. |
| 3. Иықтың жоғарғы бөлігіне, мойын және басының астына кішкене жастық қою. | Мойын омыртқалары аймағында бүгілу контрактураларын болдырмау қамтамасыз етіледі. |
| 4. Санның сыртқы шетіне валик тәріздес жастықша қою. | Санның сыртқа қарай бұрылуын болдырмау қамтамасыз етіледі. |
| 5. Балтырдың төменгі 1/3 бөлігіне валик қою. | Қысым төмендеп, ойылу пайда болу қаупі жойылады |
| 6. Аяқ басына 90°С бұрышта тіреуіш Қою | Аяқ басының “салбырап” қалуын болдырмау |
| 7. Науқастың қолдарын алақанымен төмен қаратып, денесіне параллель етіп орналастыру, білек астына кішкене жастықша қою. | Иықтың шектен тыс бұзылуын болдырмау, шынтақ буынының шектен тыс жазылуының алдын алу. |
Науқасты ішімен жатқызу
| Іс-әрекет | негізделуі |
| 1.Науқаспен амандасу, жағдайын сұ-рау, манипуляция мақсатын, іс-әрекеттерін түсіндіру | Науқаспен қажет қарым-қатынас жасалады |
| 2. Науқастың келісімін алу | Науқастың құқығын сақтау қамтама-сыз етіледі |
| 3. Кереуетті горизонталды қалыпқа келтіріп, жастықты алып тастау | Науқастың қалпын өзгертуге ыңғайлы жағдай қамтамасыз етіледі |
| 4. Науқастың қолдарын шынтағында жазып, денесіне жақындату, қол ұшын санының астына қойып, қолы арқылы денесін айналдырып, ішімен жатқызу | Науқастың қалпын өзгертуге ыңғайлы жағдай қамтамасыз етіледі |
| 5. Науқасты кереуеттің ортасына жатқызу | Пациентке ыңғайлы жағдай жасалады |
| 6. Науқастың басын бір шетіне қарай бұру, басының астына кішкене жастық қою | Мойын омыртқаларының бүгу және шектен тыс жазуды азайту |
| 7. Көк ет деңгейінен төмен іш аймағына кішкене жастық қою | Бел омыртқаларының шектен тыс жа-зылуы мен бел омыртқаларына салмақ түсу төмендейді |
| 8. Науқастың қолдарын иығында бүгу, бас деңгейіне дейін көтеру | Иық буынының шығып кетуін бол-дырмау |
| 9. Аяқ басы астына валик қою | Аяқ басының “салбырап” қалуын және сыртқа қарай бұралуын болдырмау |
Науқасты бір қырынан жатқызу
1. Бір қолыңыздың алақанын жоғары қаратып науқастың белінің астына
қойыңыз.
2. Екінші қолыңызды науқастың жамбасының астынан сан аймағына
жіберіп, алақаныңызды жамбас-сан буынында бекітіңіз.
3. Науқасты өзіңізге қарай жылжытып, бір қырына қарай айналдырыңыз.
Науқас төсектің ортасында орналасуы керек.
4. Жоғарғы аяқты тізесінде бүгіп, науқасты бекітіңіз.
5. Науқастың бас жағына жастық қойыңыз.
6. Бүгілген аяқ астына жастық қойыңыз, аяғы сан деңгейінде орналасуы
керек.
7. Астындағы қолды шамалы бүгіңіз, жастық қасына орналастырыңыз.
8. Үстінде орналасқан қолды шынтақта бүгіп, жастықтың үстіне
орналастырыңыз.
9. Төменгі аяқ басына тіреуіш қойыңыз.
10. Науқасқа ыңғайлы екендігіне көз жеткізіңіз.
Науқасты өзімізге қаратып айналдырып бір қырынан жатқызу
1. Науқасты сол қырына айналдыру кезінде оның оң қолын көкірегіне, ал оң аяғын сол аяғының үстіне қойыңыз.
2. Науқасты санынан (тізесіне жақындау) және иығынан ұстаңыз.
3. Өзіңізге қарай науқасты айналдырыңыз.
4. Жоғарғы аяғын тізесінде бүгіп, науқасты бекітіңіз.
Науқасты Симс қалпында жатқызу