Антигендер макроорганизмге енген кезде болатын процестер.

Антигендердің организмге енуі және олардың иммундық жүйемен кездесуі сатылап өтіп, біраз мерзімге созылады. Антиген ағзаға кірген және тараған кезеңдерінде иммунитеттің организмде кең тараған әр түрлі факторларының қуатты қарсыласуымен үнемі кездесіп отырады.

Антигеннің организмге енуі мен тарауның әр түрлі тәсілдері бар. Олар организмнің өз бойынан (эндогендік шығу тегі), не тыстан (экзогендік шығу тегі) тарауы мүмкін. Шығу тегі бойынша экзогендік антигендер организмге мынандай жолдармен енуі мүмкін:

1) тері және шырышты қабықша арқылы (жара, микрожарақат, жәндік шағуы, қасыну т.б.);

2) ішек-қарын жүйесі арқылы сіңірілуі (эпителиалдық жасушалардың эндоцитозы);

3) жасуша арасындағы саңлау арқылы (аяқталмаған фагоцитозда, не болмаса жасуша ішінде өсетін облигаттық паразиттердің көмегімен);

4) тікелей жасуша арқылы (жасуша арқылы тарайтын облигатты паразиттер, мысалы-вирустар).

Антиген организмде лимфа (лимфогендік жол) және қанмен (гематогендік жол) басқа ағзаларға, тіндерге тарайды. Антигеннің организмге тарауы белгілі бір ретпен жүреді, ол көбінесе лимфа түйіншектерінде, бауырдың лимфоидтық тінінде, көк бауырда, өкпеде және басқа ағзаларда сүзіліп, сол жерлерде иммундық қорғаныс факторларымен қатынасқа түседі. Ол факторлардың жауабы ретінде антигендер бейтараптанып организмнен тысқа шығарылады. Бұл процесс жүрген кезде бірінші күрес бастаушы тұқым қуалайтын иммунитеттің факторлары болады, олардың күрделігіне және де әр түрлілігіне қарамастан белсенділігін арттыруына ұзақ уақыт керек емес. Егерде антиген 4 сағаттың арасында бейтарапталып тысқа шығарылмаса, онда иммунитеттің жүре пайда болған жүйесінің факторлары іске кіріседі. Олардың әсерінің нәтижелігі «өзімдік-бөтен» спецификалықты тану және де реттеуші әрі иммундық қорғау факторларын (спецификалық антидене, антиген, реактивті лимфоциттердің клоны) бөліп шығару арқылы қамтамасыз етіледі. Процеске қатысу дәрежесіне қарамастан макроорганизмнің иммунды қорғанысының барлық буыны мен деңгейінің ақтық тиімділігі мыналарға бағытталған:

1) антиген молекуласының белсенді учаскесін байланыстыру;

2) антигенді бұзу, не бөліп тастау;

3) толық ыдырату, оқшаулау (капсуламен қоршау), не болмаса антигеннің қалдығын макроорганизмнен шығару.

Айта келгенде гомеостаз толық немесе жартылай қалпына келтіріледі. Сонымен қатарласып иммундық еске сақту, толеранттық, немесе аллергия пайда болады.

9.2. Адамның иммундық жүйесі

Организмнің ішкі ортасының генетикалық тұрақтылығын және де оның биологиялық, түрлік ерекшелігін сақтауды бақылау үшін адам ағзасында иммундық жүйе бар. Бұл өте көне жүйе. Иммундық жүйе жұмысының бастыларына «өзіңдік – бөгделікті» тану, үнемі айналымда жүруі, қайталап жаңартылуы және де жасушалық элементтерінің тұрақты қарым-қатынаста болуы жатады.

9.2.1. Иммундық жүйенің құрлымдық және функционалдық элементтері

Иммундық жүйе дегеніміз, ол мамандалынған және жекеленген анатомиялық лимфоидтық тін. Ол әр түрлі лимфоидтық құрама, не жеке жасуша ретінде бүкіл организмге жайылған. Оның қосынды салмағы бүкіл дененің 1-2 пайызы болады. Анатомиялық құрылысы мен атқаратын ісіне сәйкес, ол орталық және шеттік органдарға бөлінеді. Орталық органдарға жілік майы және айырша безі, ал перифериялық органдарға лимфа түйіншектері, лимфа тіннің жинағы, көк бауыр, бауыр, қан және лимфа жатады.

Атқаратын ісіне сәйкес иммундық жүйе төменгідей органдарға бөліненді.

1. иммундық жүйенің жасушаларын қайталап өндіру және сұрыптау (жілік майы, айырша без);

2. қоршаған ортаны, не болмаса сырттан кірушілікті бақылау (терінің және шырышты қабықшаның лимфоидтық жүйесі);

3. ішкі ортаның генетикалық бірқалыптылығын бақылау (көк бауыр, лимфа түйіншектері, бауыр, қан, лимфа).

Иммундық жүйенің іс атқаратын басты жасушасы лимфоциттер. Олардың ағзадағы саны 10¹² дейін жетеді. Лимфоциттерден басқа лимфоидтық тіннің іс атқаратын жасушаларына мононуклеарлық және дәнді лейкоциттер, тін базофильдері, дендритті жасушалар жатады. Жасушалардың кейбір бөлігі иммундық жүйе органдарында шоғырланған, басқа бөліктері бүкіл организмде ерікті айналымда болады.

Иммундық жүйенің органдары 6-сызбанұсқада көрсетілген.

9.2.1.1. Иммундық жүйенің орталық органдары.

Иммундық жүйенің орталық органдарына жілік майы мен айырша без жатады. Олар иммундық жүйенің жасушаларын үнемі өндірушісі және сұрыптаушысы болады. Аталған органдарда лимфопоэз, яғни лимфоциттердің пайда болуы, өсіп көбеюі олардың ең алғашқы пайда болған бастаушы немесе бейиммунды жасушаға айналуы, және де олардың «үйрену» жұмыстары өтеді. Адам денесінің ішінде олар органдар ортасында орналасқан тәрізді. Құстарда иммундық жүйенің орталық органына клоакаға жуық орналасқан «Фабрициус қоржыны» (bursa Fabricii)жатады. Бұл органда лимфоциттердің жоғарыда айтылғандай жетілуі өтіп антидене түзетін В-лимфоциттерге айналады. Сүтқоректі жануарларда мұндай құрылым жоқ, сондықтан оның жұмысын жілік майы толығынан атқарады. Соған қарамастан В-лимфоциттер деген дәстүрлі ат сақталып қалды.

Жілік майы сүйектің кемікті затында болады. Жілік майында жан-жақты мүмкіншілігі бар, қан мен иммундық жасушалардың негізін құрушы иммундыкомпонентті жасушалар болады. Жілік майының жүйелі жасушалары негізінде В-лимфоциттер өсіп-өніп, жетіліп- жіктеліп бүкіл организмге қан арқылы тарайды. Сонымен қатар, жілік майындағы жүйелі жасушалар айырша безге көшіп Т –лимфоциттердің негізін салушы жасушаларға айналады.

Фагоциттер мен кейбір дендритті жасушалар да жілік майында құрылады және де сол ортада плазматикалық жасушаларды да табуға болады. Олар В-лимфоциттердің жетіліп жіктелуінің сонғы мезгілінде пайда болып , соңынан жілік майына қайта оралады.

Айырша без, тимус, не жемсау безі төс қуысының жоғарғы бөлімінде орналасқан. Бұл органның морфогенез жолы ерекше. Айырша без нәрестенің жатырда жатқан кезінде құрала бастайды. Нәресте дүниеге келер кез жуықтағанда оның салмағы 10-15 г., ал баланың бес жасқа толар кезінде толық кемеліне келеді, бірақ ең жоғарғы салмағына (30-40 г) 10-12 жастың арасында жетеді. Жасөспірімнің жыныстық өзгерістігі аяқталғаннан кейін айырша без керісінше дамып солый бастайды, оның лимфоидтық тіні майлы, немесе дәнекер тініне айналады.

Айырша без бөлшектенген үлестен тұрады. Оның құрамына ұлпалық және қыртыстық қабат кіреді. Қыртыстық қабатта «күтуші–жасушалар» деп аталатын эпителиалдық жасушаның тобы орналасқан. Олардың талшықтары тор құрып оны «пісуіне» жуықтаған лимфоциттер жайлайды. Ұлпалық қабаттың торында ұлпаның эпителиялық жасушалары орналасады, ал екі қабаттың арасында дентритті жасушаларды табуға болады.

Жілік майындағы жүйкелі жасушадан құрылған Т-лимфоциттердің негізін салушы жасушалар, айырша бездің қыртысты қабығына ауысады. Сол жерде олар айырша бездің биохимиялық факторларының әсерінен шапшаң өсіп-өніп, жетілген Т-лимфоциттерге айналып бөгде антигендердің эпитоптарын ажырату мүмкіншілігіне ие болады. Бұл процесс екі кезеңнен тұрады, белгілі уақыт пен белгілі жерде жүріп «оң» және «теріс» сұрыптану арқылы өтеді.. Т-лимфоциттердің антигенді тану дәрежесінң сапасы мен өмір сүру уақытының ұзақтығы «оқығандығының» көрсеткіші болып табылады. «Оң» сұрыптану эпителиалдық жасушалардың көмегімен қыртыс қабатында өтеді. Оның мәні өзінің құрлысындағы олигопептидтердің ерекшілігіне қарамастан рецепторлары эпителиялық жасушаларының бетіндегі МНС пен тиімді байланысу және Т-лимфоциттердің клондарын демеу. Антигенмен кездесудің нәтижесінде белсендірілген жасушалар (Т-лимфоциттер) қыртыстық эппителиоциттерден тіршілікті сақтап өсіп-өнуге хабар алады, ал өмір сүре алмайтын, не жауап бере алмайтын жасушалар құрып кетеді. «Теріс» селекцияны қыртыс-ұлпалық шекаралық аймақта орналасқан дендритті жасушалар атқарады. Оның басты мақсаты Т-лимфоциттердің аутореактивті клондарын сұрыптап шеттету, ондай жасушалар апоптоз үдеуі арқылы жойылады. Айырша бездің селекциялық жұмысының нәтижесі өте ауыр, өйткені Т-лимфоциттердің 99 пайызы сынға шыдамай жойылып қалады. Олардың тек қана 1 пайызына жуық мөлшері МНС-пен ұқсастығы бар бөтен биополирлермен кешенді түрде тани алатын жетілген иммунды емес жасушаға айналады. Тәулік сайын «оқытылған» 10⁶ миллионнан астам лимфоциттер айырша безден қан мен лимфаға түсіп, басқа тін мен органдарға тарайды.

Иммунды қорғаныс құрылуына Т-лимфоциттердің жетілуі мен «оқытылуы» өте маңызды. Мысалы, айырша без толық жетілмесе, не жасушаларының керекті саны толық болмаса, ол иммундық қорғаныс дәрежесінің күрт төмендеуіне себепкер болады. Бұндай көрніс айырша бездің іштен туған ақаулығында (аплазия, не гипоплазия), бала кезінде хирургиялық жолмен алынып тасталынғанда, не балалық шақта радиациялық зақымдауға шалдыққанда байқалады. Дегенмен, ересек адамда жасалған тимэктомия иммунитетке айтарлықтай әсер етпейді.

9.2.1.2. Иммундық жүйенің перифериялық органдары

Иммундық жүйенің перифериалық ағзаларына көк бауыр, соқыр ішек, бауыр, жұтқыншақ бездері, лимфойдтық фолликулалар тобы, лимфатикалық түйіндер, қан, лимфа және де тағы басқалар жатады. Бұл ағзаларда иммунитетке тікелей иммундық бақылау жүргізетін жауапты жасушалар орналасқан. Ол органдарда иммуногенез, яғни иммундық жасушаларының өсіп-өнуі және мамандануы жүреді. Иммундық жүйенің перифериялық органдары атқаратын ісіне сәйкес органның сұйық ортасын бақылайтын (лимфатикалық түйіндер, көк бауыр), тері мен шырышты қабықшаны бақылайтын (лимфатикалық фолликулалар) және де ішкі ағзалардың жұмысын бақылайтын (тін, көшпелі жасушалар) деп бөлінеді.

Лимфа түйіндері- олар ықшам көлемді, бұршақ тәрізді, лимфа тамырының бойын бойлап жатқан анатомиялық құрылыстар. Органның әр учаскесінде регионалдық лимфа түйіндері бар. Адам организміндегі олардың жалпы саны 1000-ға жуық болады. Лимфа түйіндердің атқаратын басты жұмысы - биологиялық сүзгіштік. Организмнің барлық учаскесінен келген лимфа сүзіледі, сонымен қатар антигендер қоюландырылады. Орта есеппен алғанда лимфа түйіндерінен бір сағат арасында 10⁹ санды лимфоцит өтеді. Құрылысына қарағанда лимфа түйінегі екі қабаттан тұрады: қыртыстық және ұлпалық.. Қыртысты қабат дәнекерлеу тінінің тарамдарымен ұяларға бөлініп, өзара қыртыстық және қыртысқа көршілес зонадан тұрады. Қыртыстық зонада В-лимфоциттерді өсіп-өндіретін фолликулалар (терминантты орталар) орналасқан. Бұл ортада сонымен қатар В–лимфоциттерді кемеліне келтіретін фолликулярлық дендриттерді табуға болады. Қыртысқа жуық қабатта Т-лимфоциттер мен Лангерганс жасушаларының негізі болып келетін арнаулы интердигиталды жасушалардың аймағы орналасқан.

Ұлпалық зона дәнекерлеу тіннің жіктерінен тұрады, олардың арасында макрофагтар мен плазматикалық жасушалар орналасқан.

Сонымен, сөл түйіндерінде иммунитетке жауапты жасушалар демеуленіп антигендерді залалсыздандыруға бағытталған спецификалық иммундық жауап басталады.

Көк бауыр. Бұл ағза арқылы қан түгелінен сүзіледі. Ол бөліктенген құрылыстан тұрады. Орналасқан жері - сол жақ мықын. Құрамына бірінші және екінші топты лимфа фолликулалары кіреді. Бірінші топ артериялардың бойын қуалап қоршайды, ол жерде көбінесе Т лимфоциттер орналасады, екінші топ біріншімен шекараласып жатады және ол жерде В-лимфоциттер мен плазматиқалық жасушалар орналасады. Сонымен қатар, көк бауырда фагоциттер мен ретикулярлық дентриттің жасушаларын табуға болады.

Көк бауырда қан айналымындағы эритроциттерді қоршаған антигендер мен «ескірген эритроциттер» сүзіліп, жинақталып отырады. Сондықтан бұл органды кей кезде «эритроциттердің моласы» деп атайды. Көк бауырда иммунитетке қатынасы бар көптеген процестер жүріп отырады.

Бауыр - иммунитет жүйесінде өте маңызды рөл атқарады. Онда тіндік макрофагтардың жартысынан көбі, және де табиғи киллерлердің үстемді бөлігі орналасқан. Лимфоидтық жасушалар тобы бауырдың тағам антигендеріне төзімділігін қамтамасыз етеді, ал макрофагтар иммунды кешендердің әр түрін ыдыратады.

Лимфатикалық топты фоллликулалар ( пейер бездері). Олар ішектің шырышты қабығындағы лимфоидтық ұлпаның жинағы болып табылады. Ондай құрылымдар ішектің аппендикс деп аталатын құрт тәрізді өсіндісінде де табылады. Сонымен қатар, олар бүкіл ас қорыту жолында (өңештен бастап артқы өтіске дейін) жекеленген лимфа бездері түрінде орналасқан. Олар ішек қуысын және оның шырышты қабығының жергілікті иммунитетін қамтамасыз етеді және оның қалыпты микрофлорасының түрі мен санын реттейді.

Лимфоидтық элементтердің жинағы түрінде орналасқан жұтқыншақ шеңберіндегі бадамшалар, мұрын-жұтқыншақтың, ауыз қойнауының және тыныс жолының жоғарғы бөлімінің жергілікті иммунитетін қамтамасыз етеді, сонымен қатар олардың шырышты қабығын ауа-тамшы, ауа-шаңмен кіретін микробтар мен басқа генетикалық бөгде агенттерден қорғап, қалыпты микрофлораны ретке келтіреді.

Лимфа - ол тамырларда, лимфа түйіндерінде болатын организмнің сұйық ұлпасы. Оның құрамына тіндер арасындағы саңлаудан келетін сұйықтың заттары кіреді. Лимфоциттер лимфаның негізгі жасушалары болып табылады. Олар лимфаның құрамында организмде қайта айналып жүреді.

Қан. Онда Т- және В- лимфоциттердің бастамашысы мен жетілген түрлері, полиморфты ядролық лейкоциттер, моноциттер айналып жүреді. Лимфоциттер барлық лейкоциттердің 30 пайызын құрайды. Белгілі бір мезгілде қанда лимфоциттердің жалпы санының 2 пайызынан аз мөлшері болуы мүмкін.

9.2.1.3. Иммундық жүйе жасушаларының түрлері

Спецификалықиммунды қорғау жұмысын қанның миелоидтық және лимфоидтық өсімінен пайда болған көп санды жасушалар тобы - лимфоциттер, фагоциттер және дендритті жасушалар атқарады. Олар иммундық жүйенің негізгі жасушалары. Сонымен қатар, иммундық жауапқа басқа да жасушалар түрі қатынасуы мүмкін (эпителий, эндотелий, фибробластар т.б.). Аталған жасушалар бірінен бірі тек қана сырт пішінімен, атқаратын жұмысымен емес күрделі құрылыс құрамымен, сезгіш аппараттарымен және де атқарылған іс нәтижесімен ажыратылады. Соған қарамастан барлығының пайда болған тегі ортақ. Негізінде оларды құрушы - жілік майындағы полипотентті жүйкелі жасушалар (7-сызбанұсқа).

Иммундық жүйе жасушаларының цитоплазмалық мембранасының үстінде маркерлері бола алатын ерекше молекулалар орналасқан. Арнаулы антиденелердің көмегімен олар субпопуляцияға бөлінген. 1980 жылы адам лейкоциттерінің маркерлері халықаралық белгімен CD – антигендер деп аталған (ағылшын сөзінен Cluster Differentiation or Definition). Қазіргі уақытта иммундық жүйенің басты субтүрлік жасушаларын моноколоналдық антиденелерді қолданып, серологиялық реакциялармен қай топқа жататындығын дәлелдеуге болады.

Иммунды жауапқа қатынасатын жасушалар иммундыцитокиндер және лигандар деп аталатын медиаторларды синтездеп шығарады олар атқару белсенділігіне сәйкес регуляторлық (индукторлық, реттеушілік), эффекторлық (көрністудырушылық) және АӨЖ ( антидене өндіретін жасушалар) болып бөлінеді. Реттеуші жасушалар иммундық жауаптың бағытын, өнімділігін және қанша уақытқа созылатындығын (ұзақтығын) анықтайды. Эффекторлық жасушалар - иммундық қорғанысты іске тікелей асырушылар. Ағзаға енген антигендерге олар тікелей, немесе өзі қорытып шығарған биологиялық заттар (антиденелер, медиаторлар т.б.) арқылы әсер етеді.

АӨЖ – лар күрделі емес, бірақ өте жауапты жұмысты атқарады. Олар антигенді ұстап, өңдеп МНСll құрамындағы иммунитет құрылуына жауапты (ИҚЖ) жасушаларға тапсырады. Олар антигендерді талғамайды. Оның себебі АӨЖ –мембранасында қолдаушы факторлар мен адгезиялық заттар бар. Соның нәтижесінде АӨЖ –лар түрлі құрамы бар антигендерді АӨЖ –ға ұсынып, олармен тұрақты және ұзақ уақытқа созылатын байланысқа түсуін қамтамасыз етеді.

АӨЖ-ларға нақтылы сәйкес келетін жасушалардың қатарына жілік майынан тараған дендритті жасушалар, В-лимфоциттер және макрофагтар кіреді.

Макроағзаның иммунды қорғанысының бағытталып жүретінінің себебінің бірі иммундық жүйе (ИЖ) жасушаларының сыртқы мембранасында спецификалық антигендік рецепторларsның болуы. Қабылдау механизміне сәйкес олар тікелей және жанама әсерліге бөлінеді. Тікелей әсерінің нәтижесінде олар антигендермен тура байланысады. Лимфоциттердің бірталай субтүрлері міндетін осындай жолмен атқарады. Жанама әсер етушілер антиген мен иммундыглобулиндердің Fc – бөлігі арқылы міндетін атқарады. Бірақ, бұл жолмен жүретін процестің нәтижесі Fc- бөлігінің қасиеттеріне байланысты. Айтылған жолмен макрофагтар, табиғи киллерлер, эпителиялық дендриттік жасушалар жұмыс атқарады.

Иммунды жауап әртүрлі жасушалар тобының тығыз қарым–қатынаста іс атқаруына негізделген. Осындай қабілетке жету үшін иммундық жүйенің жасушалары кең спектрлі иммундыцитокиндер қорытып шығаруы керек. ИЖ жасушаларының үстем көбі адам организмінің ішкі ортасында лимфатикалық және қан тарату жүйесінің мүмкіншілігін қолданып қайта айналып отырады.

ИЖ-ның жасушалық элементтерінің құрамы үнемі қайталанып жаңартылып тұрады. Істен шыққан жасушалар жойылып, олардың көпшілігі жүйелік жасушалардың өсіп-өнуімен толтырылады.