Антигендер

9.1.1.Жалпы түсінік

Макроорганизм онтогенез кезінде бөгде заттармен, бейжасушалық тірлік түрімен және де биологиялық текті молекулалармен үнемі тікелей қарым-қатынаста өтеді. Олардың барлығы макроорганизмге бөгде болғандығынан жасырын қауіптілігі болады. Олармен тікелей қатынас нәтижесінде организмнің ішкі тұрақтылығы (гомеостаз) бұзылып, биологиялық процестер тежеліп, макроорганизмді өлімге душар қылуы мүмкін. Сондықтан, биологиялық бөгде заттар эволюцияның ерте кезеңінде құрылған иммундық жүйеге қауіп төніп тұрғанының ескерту дабылы болады. Олар жүре келе пайда болған иммунитеттің негізгі тітіркендірушісі. Сондай нысандар антиген (грек. аnti-қарсы, genos- тегі,жасау, құру) деген атқа ие болды.

Антиген - макроорганизмге еңген кезде иммундық жүйе танитын және оны жою үшін иммундық тітіркену тудыратын организм үшін генетикалық бөгде органикалық биополимер.

Теориалық тұрғы бойынша кез келген органикалық зат антиген бола алмайды. Оның арасында ағзаға қауыптілері, қауыпсіздері де бар. Бактериялардың, саңырауқұлақтардың, қарапайымдылардың, вирустардың, жануарлар организмінің және өсімтдіктердің бөлшектері, не олардың тіршілік әрекеті кезінде шығаратын заттары антигендер болады. Сондықтан, антигеннің тегі әржақты. Нақтылы айтқанда олар әр түрлі бөгде организмнің табиғи биологиялық синтезінің өнімі. Кейбір жағдайда антигендер организмнің өз бойында пайда болуы мүмкін. Ондай жағдайдың себептері: дайын молекулалардың азуы, қалыпты биосинтез процесінің бұзылуы және генетикалық мутация.

Сонымен қатар, антигендерді ғылыми, не болмаса өндірістік мақсатта жасанды түрде дайындауға болады. Оған бағытталған химиялық синтез де кіреді. Бірақта, қай кезде болмасын антигеннің молекуласы макроорганизм үшін генетикалық бөгде болады.

Антигеннің макроорганизмге кіру жолдары әр салалы: тері, не шырышты қабықша арқылы, организмнің ішкі ортасына тікелей кіру, не организмнің бойында құрылу.

Антигендер иммунитетке жауапты жасушалармен танылып тізбектелген иммундық реакциялар туғызып, ал ол реакциялар антигенді бейтараптап, бұзып және олардан арылуға бағытталады. Қазіргі заманғы көзқарас бойынша антиген туралы ілім организмнің иммундық қорғанысының молекулалық-генетикалық механизмін және де ауруды иммундық емдеу мен иммундық алдын алудың принциптерін түсіну негізінің кілті болып табылады.

9.1.2. Антигендердің қасиеттері

Антигендердің антигендік, спецификалық және иммуногендік деп аталатын басты қасиеттері болады.

Антигендік.Антигендік дегеніміз ол антиген молекуласының иммундық жүйе бөлімдерінің белсенділігін арттырып және иммунитет факторларымен (антидене, эффекторлық лимфоциттердің клоны) спецификалық байланысқа түсу қабілеті. Иммундық жүйенің бөлімдерімен байланысуға антигеннің тек кана белгілі бір бөлігі жауапты. Антигеннің ол бөлігі “антигендік детерминант” не “эпитоп” деп аталады.

Эпитоптар шығу тегіне және антигенде орналасу орнына сәйкес бірнеше түрге бөлінеді:

- ұзындық, не секвенциалдық

- сыртқыбеттік, не конформациялық

- шеттік және орталық

- тереңдіқ, не жасырын.

Эпитоп - ықшам көлемді, бірақ құбылмалы. Ол қасиет бір жағынан иммунитет факторларына байланысты болса, екінші жағынан эпитоптың түріне тәуелді.

Эпитоптың құрылысы мен құрамының аумалы кезеңді маңызы бар. Антигеннің тек қана бір құрылыс құрамы аустырылса, ол өзге қасиетті жаңа эпитоп пайда болуына соғады. Антиген ыдыраған кезде эпитоптан айырылып, немесе жаңа эпитоптарға ие болады да, сонымен қатар антигеннің спецификалық қасиеті жоғалады.

Заттардың антигендік қасиеті көбінесе эпитоптың бар-жоғына, және де оның санына байланысты. Кейбір антигендердің көлемі ірі болғандықтан олардың құрамына көптеген эпитоптар кіреді.

Антигендік қасиет іске асу үшін ол міндетті түрде бөгделі болу керек. Бөгделік көрсеткішіне байланысты, жүре пайда болған иммунитет жүйесі биологиялық әлемде аса қауіптілігі бар генетикалық өзгеше қалыпта құрылған антигендерді ажыратады.

Иммунитетке жауапты жасушалар антигеннің бөгделігін молекулалық құрылысына қарап ажыратады.

Қалыпты жағдайда иммундық жүйе өзінің меншікті биополимерлеріне сезімталсыз. Егерде қандайда бір меншіктік биополимердің түріне иммундық жауап пайда болса, онда ол заттың бөгделік қасиетке ие болып, меншіктік қасиеттінен айырылғаны. Ондай көрініс кейбір патологиялық жағдайда иммундық жауаптың жұмыс тәртібі бұзылғандығынан пайда болады (мысалы, аутоиммундық аурулар мен аутоиммунитет).

Бөгдетектік реципиент организмдер мен антиген донорының “эволюциялық қашықтылығына” тікелей тәуелдікте болады, организмдер неғұрлым филогенетикалық дамуда бірінен бірі алшақ болса, соғұрлым олардың антигендерінің бір біреуіне бөгдетектігі зор. Кейде бөгдетектікті бір түрдің ішіндегі дараларда бақылауға болады. Сонымен қатар генетикалық туыстастыққа жатпайтын эпитоптарда шамалы ұқсастық болуы мүмкін. Ондай жағдайда әртүрлі жануарлардың антигені иммунитеттің бір тектес факторларымен қатынасқа түседі.Ондай антигендер “қайшылай байланысатындар” деп аталды. Айтылған көрніс әр түрге жататын жануарлардың альбуминдеріне, коллагендеріне, миоглобулиндеріне тән. Мысалы, ондай ұқсастық, стрептококтар мен миокардтың саркомасында, мерез қоздырғышы мен ірі қара малдың миокардының липидінде, оба қоздырғышы мен О(I) топқа жататын адамдардың эритроциттерінің антигендік детерминанттарынан табылған.

Егерде микробтың бір түрі антигендік ұқастықты организм иммунитетінің факторларынан қорғану үшін қолданса, ондай жағдайды антигендіқ мимикрия деп атайды.

Иммуногендік. Иммундогендік дегеніміз ол антигенің макроорганизмде өзіне қарсы қорғаныс жауабын туғызу мүмкіншілігі.

Иммундогендіктің дәрежесі әр түрлі факторларға байланысты. Факторларды үш топқа жатқызуға болады:

1.Антигеннің молекулалық ерекшелігі.

2.Антигеннің ағзадағы клиренсі (тазартылуы, өңделуі).

3.Макроорганизмнің реактивтік (жауап қайтару) қабылеті.

Бірінші топ факторлары - табиғаты, химиялық құрамы, молекулалық салмағы, құрлысы және тағы да басқалары бойынша сипатталады.

Иммуногендік көбінесе антигеннің табиғатына байланысты. Ең жоғарғы дәрежелі иммуногендік қасиет ақуыздарда, полисахаридтерде бар екені, ал нуклеин қышқылдары мен липидтер, керісінше әлсіз иммуногендік қасиетке ие екені әйгілі. Сонымен қатар иммундық жүйені белсендіру мүмкіншілігі бар болғандықтан олардың сополимерлерінің (қосындылар); ЛПС, гликопротеидтер, липопротеидтер иммуногендік дәрежеліктің орта мөлшердегі түріне жатады.

Иммуногендікке антиген молекуласының химиялық құрамы белгілі дәрежеде әсер етеді. Мысалы, ақуыздар иммуногенді болу үшін олардың құрамына аминқышқылдарының бірнеше түрі кіру керек. Тәжрибеде аминқышқылының бір түрінен тұратын полипептидтер иммундық жүйеге әсер етпейді.

Сонымен қатар, ақуыздың молекуласын құратын аминқышқылыдарының оптикалық изомерлігінің маңызы бар. L- аминқышқылынан тұратын пептидтер ферменттермен жеңіл өңделіп жоғарғы дәрежелі иммуногендерге айланады. Ал аминқышқылының оң жаққа айландыратын изомерлерінен құралатын пептидтер, керісінше нашар иммундогендер.

Эпитоптардың иммуногендігі көрінетін біркелкілігіне қарамастан олардың арасында белгілі сатылық бар. Өйткені, эпитоптардың әртүрлі иммундық жауап туғызу қабілеттілігі бойынша айырмашылығы болады. Сондықтан, белгілі бір антигенді енгізгенде соған қарсы өндірілген антиденелердің ішінде жекеленген эпитоптарға спецификалық иммуноглобулиндердің өлшемі үстем келеді. Бұл көрініс иммундыдоминаттық деп аталды. Қазіргі кездегі пікір бойынша бұл көрініс гистосәйкестіктің антиген мөлшерінің презенттеуші кешеніне эпитоптардың ұқсастығының айырмашылығымен байланысты. Жүйеге жақсы әсер ететініне қарамастан, молекулалық салмағы 5 кДа полипептидтер әдетте әлсіз иммуногендер. Полипептидтер иммуногенді болу үшін оның молекулалық салмағы 450 Да-нан төмен болмауы керек. Пептидтің мөлшері ұлғайған сайын оның иммуногендік қасиеті жоғарылай бастайды. Теориалық көзқарас бойынша бұл көрсеткіштердің арасында белгілі тәуелдік бар, бірақ тәжиребеде басқа факторлардың әсерінен іске аспауы мүмкін. Мысалы, 70 кДа салмақты альбуминнің иммуногендігі сол салмақты гемоглобулиндердікінен басымрақ болады.

Полисахаридтердің де арасында осындай тәуелдік байқалады. Айта кететін жағдай, нуклеин қышқылдарының арасында айтылғандай көрніс байқалмайды. Иммуногендіктің дәрежесіне антигеннің кеңістік құрлысының әсері бар.

Антигеннің құрамында α – бұрама (спираль), бұтақталған бүйір тізбектер және де өте тығыздықтағы құрылысымен ұқсас эпитоптар болуының аса зор маңызы бар.

Антигеннің жоғары дисперсті коллоидты ерітінділерінің иммундық жауапты нашар тудыратындығы тәжірибе түрінде дәлелденген. Молекулалардың қосындысы корпускілді антигендер, бүтін жасушалар (эритроциттер, микробтар т.б.) жоғарғы сапалы иммуногендікке ие, өйткені олардың фагоцитозға түсуі өте жеңіл.

Антиген молекуласының кеңістік құрылысының тұрақтылығы да мәнді рөл атқарады. Коллаген желатинге дейін ыдыраған кезде оның молекуласының «қатаң» қеңістік құрылысымен бірге иммуногендік қасиеті жоғалады. Сондықтан, желатин ерітінділері ағзаға парентералдық жолмен еңгізуге қең қолданылады.

Иммуногендіктің тағы бір маңызды көрсеткіші, ол ерігіштік қасиеті. Мысалы, кератин, меланин, табиғи жібек сияқты жоғарғы молекулалы ақуыздар қалыпты жағдайда коллоидті ерітінді түрінде алынбайды, сондықтан олар иммуноген емес.Сол себебтен қыл, кетгут т.б. медициналық тәжірибеде ағзалар мен тіндерді қайталап бірлестіруге яғни тігу үшін қолданылады.

Екінші топ факторлары антигеннің организмге ену және одан шығару қарқынымен байланысты. Антигеннің иммуногендігі оның организмге еңгізу тәсілене байланысты екені әйгілі. Бұл қасиет иммундық жүйенің антиген қонақтайтын жерлерінің анатомиялық және топографиялық құрлыс ерекшелігі мен иммундық жүйенің жетілуіне негізделген. Бұл жағдаймен вакцина еккенде міндетті түрде санасу керек. Иммундық жауапқа антигеннің организмге еңген саны әсер етеді: саны неғұрлым көп болса, ол соғұрлым иммундық жауапты қарқындату мүмкіншілігін тудырады. Бірақ, антигенді кемелінен асырып еңгізсе, онда керісінше иммунологиялық толеранттық деп аталатын көрініс туады.

Антигеннің өлшемі мен иммундық жауап күшінің арасында белгілі логарифмдік теңдік бар ( А.А.Воробьев, А.В.Маркович ). IgH = альфа + бетаIgD - Альфа және Бета антигеннің иммуногендігі мен макроорганизмнің иммундық жауабын сипаттайтын коэффициент. Н – иммундық жауаптың күші, D – антигеннің саны.

Үшінші топ факторлары, макроорганизмнің жағдайына байланысты иммуногендіктің тәуелділігін анықтайды. Осыған сәйкес бірінші шепте тұқымқуалаушылық факторлар болады. Иммунизацияның нәтижесі әрбір дараның генотипіне байланысты екені жақсы мәлім. Табиғатта белгілі антигендер түріне сезімтал, не сезімтал емес жануарлардың туыстастықтары мен түрлері бар. Олар әр түрлі жануарларға тәжірибелер жүргізілгенде қолданылады. Мысалы, ор қоян және егеуқұйрық кейбір бактерия антигендеріне жауап бермейді, ал теңіз шошқасы мен тышқан оларға қарқынды иммундық жауап береді.Тіпті түр тобының ішінде еңгізілген антигенге әртүрлі жауап беретін жақын туыстас даралар тобын табуға болады (инбредті жануарлар ұрпағы).

Тышқандарда қарапайым антигенге жауапты бір ғана ген барлығы және ол тұқымнан тұқымға доминантты модус түрінде тарайтындығы , ал күрделі антигендерге иммундық реакция көп санды гендермен бағдарланатыны гибридологиялық зерттеулер тәсілімен анықталған. Тышқандар мен егеуқұйрықтарда антигенге жауаптың күші тікелей басты гистиосәйкестік кешенмен байланысты екені нақтылы дәләденген. Айтылған көрініс адамдар арасындағы екпеге қарсы әр түрлі сезімталдықпен жауап беру түрінде кездеседі, сондықтан олар иммунологиялық реактивті және иммунологиялық оқшау топтарына бөлінеді. Сонымен қатар, генетикалық жақындыққа макроорганизмнің функционалдық жағдайы: қөнілкүйі, гормоналдық жағдайы, зат алмасу процестерінің қарқыны бірталай әсер етеді. Сондықтан, әр жеке дараның, не болмаса бұкіл адамзаттың әр жас шағында, бір текті антигенге әртүрлі сезімталдық көрсетуі осыған байланысты.

Сөйтіп, антигеннің өте маңызды иммуногендік қасиеті тек қана ғылыми зерттеуде ескеріліп қоймай, барлық жағдайда ойда болуы керек. Вакцина егудің популяциялық мәселелері иммуногендікпен, дәл айтса антиген енгізген кезде макроорганизмнің жеке даралық жауабымен байланысты. Вакцинаның дербестік өлшемін анықтау күрделі болғандықтан, әдетте, жоғарғы пайызды оң иммундық жауап беретін мөлшер алынады. Эпидемияның алдын алу үшін, не оның қарқынын баяулатып доғару үшін, қоғамда вакцинация жасалған адамдардың 95 пайызында иммунитет түзілуі керек. Жоғарғы айтылған факторларды қолданып антигеннің иммуногендігін бағыттап басқаруға болады. Антигеннің қасиеттерін бейспецификалық әсер етумен үдететін заттар тобы бар. Олар адьюванттар, және иммундымодуляторлар деп аталады. Осындай тиімді әсер ету вакцина жасағанда, иммундық емдеуде, иммундық алдын алуда және ғылыми-зерттеуде кең пайдаланылады.

Спецификалық.Спецификалық дегеніміз антигеннің тек қана белгілі бір эпитопқа иммундық жауап туғызу мүмкіншілігі. Бұл қасиет иммундық жауаптың құрылу кезіндегі ерекшелікпен байланысты, сондықтан иммундық жауапты жасушылардың рецепторлары тек қана бір белгілі антигеннің эпитобына жауап беруге арналған. Соған қарай антигеннің спецификалығы көбінесе сол эпитоптардың құрылымдық қасиетімен анықталады. Бірақ, әрқашанда эпитоптар құрылысының әртүрлі екенін және антигенге жауап беретін лимфоциттердің спецификалық гетерогенділігі де есте болу керек. Соның нәтижесінде антигендік тітіркенуге организм көпклоналды иммундық жауап қайырады. Кейбір антигендік эпитоптар бір уақытта 100-ден астам эффекторлық лимфоциттердің клонымен өзара қатынасатыны анықталған. Бұл көрініс спецификалық иммундыглобулиндердің аффиндығының, кең спектрлығының негізі, және де мұндай иммундыглобулиндерді поликлоналды деп атайды.

9.1.3.Антигендердің жіктелуі

Антигендердің алуан түрі олардың кейбір сипаттамалық қасиетіне негізделіп бірнеше топқа бөлінуі мүмкін:

- тегіне

- табиғатына

- молекулалық құрылысына

- иммуногендік дәрежесіне

- бөгделік дәрежесіне

- активтелу бағыттылығына және иммундық тітіркенуінің қаматамасыз етілуіне.

Тегіне сәйкес антигендер экзогендік (организмнен тыс пайда болған) және эндогендікке (ағзаның өзінде пайда болған) бөлінеді. Эндогендіктің арасында ерекше көңіл аударатындары ауто- және неоантигендер.

Аутоантигендер, не болмаса организмнің өз бойындағы меншікті антигендері дегеніміз- физиологиялық жағдайда организмде түзілетін құрылысы тұрақты молекулалар. Қалыпты жағдайда аутоантигендер иммундық жүйенің дамуы кезінде иммунологиялық толеранттықтың себебінен, не болмаса олардың иммундық факторларымен тікелей қатнасынуының жеткіліксіздігінен кедергінің арғы жағындағы құрылған антигендер. Қалыпты жағдайда бұл антигендер иммундық жұйені тітіркендірмейді. Толеранттық жоғалған кезде, немесе биологиялық кедергінің қалыптылғы бұзылған кезде (көбінесе жарақаттану себебінен) иммундық жүйеде аутоантигендер спецификалық тітіркендіру тудырып, иммунитеттің спецификалық факторларының (аутоантиденелер, аутотітіркенетін лимфоциттердің клоны) пайда болуына себепкер болады.

Неоантигендер – адам денесінің калыпты молекулаларының генетикалық өзгерістен (модификация) кейін бөгделік қасиетке ие болған заттар.

Табиғатына сәйкес: ақуызды (протеидтер), не бейақуызды (полисахаридтер, липидтер, липополисахаридтер, нуклиен қышқылдары т.б.) биополимерлер, молекулалық құрылысы бойынша: глобулиндік (молекуласы шар тәрізді) және фибриларлық (жіп тәрізді), ал иммуногендік дәрежесі бойынша құнды және құнсыз болып бөлінеді. Құнды антигендердің жоғарғы дәрежелі антигендігі мен иммуногендігі бар. Сезімтал организмнің иммундық жүйесі олардың еңгеніне антидене өндірумен жауап қайтарады. Әдетте ондай заттардың молекулалық салмағы (10 кДа жоғары) жеткілікті, үлкен көлемді молекуласы (бөлшек) глобула тәрізді, сонымен қатар, иммундық факторлармен тығыз байланысқа түседі. Құнсыз антигендер, немесе гаптендер ( терминді К.Ландштейнер ұсынған) керісінше, қалыпты жағдайда организмге еңгізген кезде иммундық жауап туғыза алмайды, өйткені оның молекулалық салмағы өте төмен. Бірақ, антигендік қасиетін жоғалтпағандықтан олар дайын, не түзілген иммунитет факторларымен өзіндік қатынасқа (антиденелер, лимфоциттер) түсе алады. Гаптендерге көбінесе төменгі салмақты молекулалар жатады (молекулалық салмағы 10 кДа дейін ). Белгілі жағдайда гаптенге иммунитет факторларын түзетін иммундық жауап беруге организмді мәжбүр етуге болады. Ол үшін жасанды түрде гаптенді үлкен салмақты ақуызбен тығыз байланыстырып, оның молекулалық салмағы ұлғайтады. Тасымалдаушы ақуыздың молекуласы шлеппер (нем.: schlepper – тіркеу арқаны) деп аталды. Осы жобамен түзілген коньюгат құнды антигендерге тән барлық қасиеттерге ие болып, ағзаға еңгізген кезде антидене мен лимфоциттердің клонын гаптенге қарсы қоса өндіреді. Бұл жағдайда коньюгаттың құрамындағы гаптен спецификалықты анықтаса, ал иммундогендігін тасымалдаушы ақуыз анықтайды

Коньюгаттардың көмегімен гормондарға, дәріге және басқа да төменгі молекулалы заттарға қарсы антидене дайындауға болады. Төменгі салмақты заттарға қарсы түзілген антиделерді негіздеп алынған диагностикумдар, диагностикалық жыйнақтар мен иммундысорбенттер лабораториялық диагноз қоюдың, фармакологиялық емдеудің мүмкіншілігін кеңейтіп, және де аса таза биоорганикалық қосындылардың синтездеп алынуын жеңілдетті.

Бөгделік дәрежесі бойынша: ксено-, алло-, изоантигендер бар. Ксеногенді антигендер (не гетерологиялық)- эволюциялық даму сатысының ерте мезгілінде құрылған, әр түрге жататын жануарлардың организміне ортақ..Осындай антигендердің бар екенін 1911 жылы Д.Форсман ашқан еді. Форсман орқоянға теңіз шошқасының органдарынан алған суспензияны еккен. Соның нәтижесінде алынған иммундық сарсудың тек қана теңіз шошқасының антигені емес, сонымен қатар қойдың эритроциттерімен агглютинацияға түсу қабылеті бар екені анықталған. Кейінірек, қой мен теңіз шошқасында қайшылас тітіркендіру беретін құрылысы ұқсас антигендік детерминанттар бар екені дәләденген. Бара бара ондай антигендердің саны қеңейіп ондаған және жүздеген жылықанды мен суыққанды жануарлар, өсімдіктер және микробтар арасында да бар екені мәлімделген. Олардың барлығы жалпы айтқанда Форсман антигендері деп аталды. Қазіргі уақытта Форсман антигендеріне тарихи көзқараспен қарайды, ал гетероантигендерді зерттеу, соттық-медицинада, палеонтологияда, және де медицина мен табиғаттануда кең қолданылады.

Аллоантигендер - генетикалық туыс емес, бірақ бүр түрге жататын организмдерге ортақ заттар. Аллогендік антигендерді негіздеп организмдердің жалпы популяциясын жеке топтарға бөлуге болады. Аллоантигендердің мысалы ретінде адам қанының топқа бөлінуін (АВО жүйесі т.б.) келтіруге болады.

Трансплантация кезінде аллогендік тіндер біріне-бірі сәйкес келмесе, олар реципиентпен ерітіледі, не ағзадан шығарылады. Микробтар топтық антигендерінің негізінде серологиялық жіктелуі мүмкін. Оның микробиологиялық диагнозды (мысалы, Кауфман-Уайт бойынша сальмонеллаларды жіктеу) қоюда және эпидемиологиялық болжауда өте зор маңызы бар.

Изогендік антигендер (дербестік)-генетикалық ұқсас ағзаларға, мысалы бір атадан туған бірұрықты егіздерге ортақ.. Олардың арасында тінді (изотрансплантант) бірінен біріне ауыстырғанда оның толық иммунологиялық сәйкестігі болғандықтан реципиентпен бөлініп шығарылмайды. Мысал үшін адам арасындағы гистиосәйкестік, ал микробтарда өзгермейтін типтік антигендерін келтіруге болады.

Дербес организмнің белгілі анатомия-морфологиялық құрлымдарында (мысалы-ағза,орган, тін) тек қана өзіне тән, басқа органдар мен тіндерде кездеспейтін антигендер болады. Мысалы, қатерлі ісікті эмбрионалды антигендер (альфа-фетопротеин, трансферин). Ондай антигендер жалпы органдық және тіндік спецификалық деп аталады.

Белсендірілу бағытын және антиген еңгенге толық жауапты тітіркенуді қамтамасыз етуі антиген жіктелуінің жеке көрсеткіші болып табылады. Заттың физика-химиялық қасиетіне, организмге ену жағдайына, макроорганизмнің реакциясы мен тітіркенушілігіне байланысты иммуногендер, толерогендер және аллергендер болып бөлінеді.

Иммуногендер ағзаға түскен кезде иммундық жүйенің жемісті реакциясын тудырып, иммундық факторлардың (антидене, антиреактивті лимфоциттердің клоны) бөлініп шығарылуымен айғақталады. Клиникалық тәжірибеде иммуногендер иммундыдиагностика, иммундық емдеу және бірталай патологиялық жағдайлардың иммунды алдын алу үшін қолданылады.

Толерогеннің иммуногенге керісінше қасиеті болады. Ол жүре келе пайда болған иммундық жүйемен кездекен кезде альтернативті механизмдердің іске қосылуына себепкер болып, иммунологиялық толеранттылық, не болмаса эпитопқа жауап бермеушілікті тудырады Толерогендер міндетті түрде коллоидтық ерітінділердің мономерлік, төмен молекулалық салмақты, жоғары дәрежелі эпитоптық тығыздығы және дисперстігімен сипатталды. Иммунологиялық бұзылыстардың, аллергияның алдын алу және емдеу мақсатында толерогенді жеке антигендерге жасанды жауап бермеушілікті тудыру үшін қолданады.

Аллерген жүре келе пайда болған иммундық жүйенің жұмысына әсер етеді. Бірақ , иммуногенен өзгешілігі бар, оның әсері организмде гиперсезіталдықтың жедел, не баяу түрін тудырады. Сипаты бойынша аллергеннің толерогеннен айырмашылығы жоқ.. Клиникалық тәжірибеде аллергендер инфекциялық және аллергиялық аурулардың диагнозын қоюға қолданылады. Т-лимфоциттердің иммундық жауапқа қатынасуын бағыттауына сәйкес антигендер екі топқа (Т-тәуелді және Т-тәуелсіз антигендер) бөлінеді. Организмге Т-тәуелді иммуногендер еңген кезде иммундық жауап міндетті түрде Т-лимфоциттердің (Т-хелперлер) қатынасуымен жүреді. Т-тәуелдіге белгілі антигендердің үстем бөлігі жатады. Сонымен қатар, Т-тәуелсіз антигендерге иммундық жауап пайда болу үшін Т-хелперлердің қатынасуы керек емес. Осындай антигендердің В-лимфоциттердің антидене түзуіне, олардың түрге бөлінуі мен көбеюіне, және де айырша безсіз жануарлардың иммундық жауап беруіне ынталандыру мүмкіншілігі бар. Басқаларға қарағанда Т-тәуелсіз антигендердің құрылысы қарапайым. Олардың молекулалық салмағы 103 кДа-нан жоғары, поливалентті, реттілігі біркелкі қайталанатын, көпсанды, бір типтес эпитоптары бар. Т- тәуелсіз лимфоциттердің митогендік әсері болады және олардың поликлоналдық реакция тудыру қабылеті бар. Мысал ретінде флагеллиннің полимерлік түрін (жыйырылатын талшықтың ақуызы), туберкулинді, Д-аминқышқылының сополимерін т.б. келтіруге болады.

Т-тәуелсіз антигендерден суперантигендерді ажырату керек. Бұл термин, негізінде микробтық тегі бар, бейспецификалық поликлоналды реакция тудыратын заттардың бір тобын белгілеу үшін қолданылған. Суперантигеннің бүтін молекуласы организмде антигеннің табиғи өңделуін айналып өтіп Т-хелперлер мен антиген-презенттеуші жасушалардың кооперациясына араласуға және «меншік-бөгде» тануды бұзуға қабылетті. Суперантигеннің молекуласы жасушааралық МНС11 сыныбының антигені- Т-жасушалық рецептор кешенімен өзінше спецификалы байланысады және бөгде заттылықты тануға арналған жалған сигналды қалыптастырады. Бейспецификалық белсену процесіне бір мезгілде Т-хелперлердің орасан зор саны (бар өлшемінің 20 пайызынан астамы) қатысады, цитотоксиндердің өндірілуі күшейе түседі, содан кейін лимфоциттердің поликлоналдық белсенділігі қосылып, апоптоздың зардабынан олардың өлімі кең жайылып, екіншілік функционалдық иммундық тапшылық пайда болады.

Бүгінгі күнде суперантигендік қасиет стафилококтардың энтеротоксинінде, Эпштейн- Барр, құтыру, АИВ –вирустары ақуызында және де кейбір микробтардың басқа құрама заттарынан табылған.

9.1.4.Адам ағзасының антигендері

Адам организмінің тінінің аллоантигендік қасиеті бар екенін 1900 жылы К.Ландштейнер дәлелдеген. Сол уақыттан бастап адам организмінде алуан санды антигендердің түрі табылды. Бұл биологиялық объектілер бүкіл организмнің нәтижелі өсіп, жұмыс атқаруы үшін қажет. Сонымен қатар, олар трансплантация кезінде ағзалар мен тіндердің иммунологиялық сәйкестілігін анықтау, клиникалық-лабораториялық диагноз қою және де ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізу үшін аса маңызды ақпарат жеткізеді.

Клиникалық тұрғыдан топтыспецификалық аллоантигендердің арасында ең қажеттілері мен маңыздылары қан топтарының антигені, жеке дараның гистиосәйкестік (изоантигендер)- антигендері, орган және тін спецификалықтарының арасында- қатерлі ісіктік эмбрионалды антигендер болып табылады.

9.1.4.1.Адамның қан тобының антигендері

Адамның қан тобының антигендері эритроцитердің мембранасынан жеңіл анықталатындылығынан, олар “эритроцитарлық антигендер” деп аталынды. Бүгінгі күнде 250 ден астап әртүрлі эритроцитарлық антигендер табылған.

АВО мен Rh (резус-фактор) жүйесі антигендерінің аса зор клиникалық маңызы бар. Содндықтан олар қан кұйғанда, емдеуде, орган мен тін ауыстырғанда,әйелдердің жүкті кезінде, иммундық ауытқулардың алдын алу мен емдеуінде үнемі есте болу керек.

АВО жүйесінің антигендері адамның қан және тін жасушаларының барлығының мембранасында, бірақ ең көріністілері эритроцидтерде болады. Сонымен қатар, адамдардың 80 пайызында айтылған антигендер қан плазмасында, лимфада, шырышты қабықшаның секретінде, және де басқа биологиялық сұйықтықтардан табылады.

АВО жуйесінің антигендері эритроциттердің алғашқы ядролы жасушаларымен және адамның басқа да бірталай жасушаларымен түзіледі. Олар жасуша арасындағы кеңістікке еркін бөлініп шығарылатындықтан, жасушалық биосинтез өнімі ретінде, не жасуша арасындағы сұйықтықтан сорылу нәтижесінде жасуша мембранасында пайда болады.

АВО жүйенің антигендері аса жоғары гликолиздтенген пептидтер: 85 пайызын көмірсулар және 15 пайызын полипептидтер құрайды. Пептид құрамы 15 аминқышқылының қалдығынан тұрады. Ол барлық қанның АВО-сы үшін тұрақты және иммунологиялық бейтарапты. АВО жүйесі молекуласының иммуногендігі оның көмірсулық бөлімімен анықталады.

Көмірсу бөлімінің құрлысы бойынша АВО жүйесінің антигендерінің үш нұсқасы ажыратылады: Н, А және В. Көмірсудың үш қалдығы негізгі Н антиген молекуласының спецификалығын анықтайды. А-антигеннің құрамына қосымша төртінші N-ацетил-Д- галактоза көмірсу қалдығы, ал В-антигенге-Д галактоза кіреді. АВО жүйе антигендерінің тұқым қуалайтын тәуелсіз қасиеті бар, ол қасиет ұрпақта қаның төрт түрі: О(I), А(ІІ), В(ІІІ) және АВ(ІV) бар екенін анықтайды. Сонымен қатар популяцияда әр түрлі жиілікпен кездесетін А және В антигендердің бірнеше аллотиптері бар (мысалы А1 А2 А 3….не В1 В2 В3….).

АВО жүйесінің қандай антигендік тобына жататынын агглютинация реакциясымен анықтап, аурудың эритроциттерін спецификалық топтық антисарсумен тексереді. Бірақ, антиген жүйесінің жиі популяциялық өзгеріштігі болатындықтан, қан қүйар алдында міндетті түрде реципиенттің қаны донор қанына сәйкестігін биологиялық сынақпен зерттейді.

Қан тобын анықтағанда жіберілген қателік және ауруға сәйкес емес қан кұю әдетте қан тамырында эритроциттерді ерітіп гемолитикалық ауруға соқтырып және ауруды өлімге душар қылуы мүмкін.

Резус-антиген, не резус-факторлар деп аталатын эритроциттік антигендердің екінші маңызды жүйесі-резус жүйе (Rh). Бұл антигендер эритроциттердің бастамасымен түзіліп тек қана эритроциттерде болады, өйткені олар биологиялық сұйықтықта ерімейді. Химиялық құрылысы бойынша резус – антиген қыздыруға шыдамсыз липопротеид болып келеді. Антигеннің 6 түрі бар. Олардың құрылысы туралы генетикалық ақпарат бірімен бірі тіркелген көпсанды аллелдердің локусында болады .

Адамдардың арасында резус-факторының болуы, не болмауына сәйкес резус-оң, резус-теріс жеке даралар деп ажыратылады. Rh антигеннің бірдей болуы тек қана қан құйғанда емес, жүктіліктің дамуы мен аяқталуында да маңызды.

Жүктілік кезінде “резус-теріс” анамен, “резус-оң” іштегі нәрестенің арасында “резус-дауласу” пайда болуы мүмкін. Бұл патологиялық жағдай резус антигеніне қарсы антидене түзелуіне байланысты. Соның зардабынан түсік, перзенттің сары ауруы секілді иммунологиялық ауытқулар туындайды.

Эритроцит мембранасындағы эпитоптық тығыздылық жоғары дәрәжеде емес, және де олардың молекулалары антиденемен байланысуы әлсіз. Сондықтан, эритроцит мембранасындағы “резус-антигендерді” арнайы агглютинация реакциясы (Кумбс реакциясы) арқылы анықтайды.

9.1.4.2.Гистосәйкестік антигендері.

Іс жүзінде гистоүйлестіктің антигендері макроорганизмнің барлық жасушаларынан табылады. Олардың үстем бөлігі басты гистосәйкестік комплекс жүйесіне жатады (МНС) (қысқартылған ағылшын тіліндегі сөйлемнен алынған- Main Hystocompatibility Complex)

Гистосәйкестік антигендер, “меншік-бөтенді” тану кезінде және жүре келе пайда болған иммунитетті іске асыру уақытында шешуші рөл атқарады. Бір түр арасында орган, не тін ауыстырылғанда олардың үйлесімділігін, генетикалық иммундық шек қойылуын т.б. көрністерді анықтайды. Биологиялық әлемнің құбылысы ретінде МНС-ті зерттеуде иммуногенетиканың негізін салған Дж. Доссенің, П.Догертидің, П.Горерудың, Г.Снеллудың, Р.Цинкернагелюдың, Р.В. Петорвтың енбектерінің маңызы бар.

МНС ХХ-шы ғасырдың 60-шы жылдары генетикалық таза тұқымды тышқандардан табылған еді. Тышқандарда ол комплекс Н-2 деп аталды.

Адам МНС-сі туралы Дж.Доссе жұмыстарында кейінірек айтылған еді. Оның лейкоциттермен байланысы бар екені дәлелденіп, HLA (ағылшынша Human Leukocyte Antigen - АЛА адам лейкоцитерінің антигені) деп аталған болатын. АЛА-ның биосинтезін 6- шы хромосоманың қысқа жағында жатқан бірнеше локуста орналасқан гендер бақылайды. АЛА кұрделі құрылысты және полиморфты. Химиялық табиғаты бойынша АЛА жасушаның цитоплазмалық мембранасымен тығыз байланысқан гликопротеид. Олардың кейбір бөлігінің құрылысы иммундыглобулиндерге ұқсағандықатан оларды бір супертұқымдастықтарға жатқызады.

МНС басты екі сыныптан тұрады (4-сызбанұсқа). Шартты түрде МНС-тің І сыныбы (МНС1) жасушалық иммунитетті іске қосуға, ал МНС ІІ- ші сыныбы (МНС ll) гуморалдық иммунитетке жауапты деп есептеледі. Негізгі сыныптар алледік гендер бақылайтын, құрылысы ұқсас көпсанды антигендерден тұрады. Ол жеке даралар жасушасының қабырғасында әрбір МНС генінің екеуден артық емес өнімдері табылады. Ол популяцияның гетерогендігін, және де жеке дербес пен бүкіл популяцияның өмір сүруін сақтайды.

МНСІ-дің молекулалық салмағы әртүрлі, екі бейковалентті байланыспен қосылған полипептидтің тізбегінен тұрады: ауыры - альфа тізбек, жеңілі-бета тізбек. Альфа-тізбектің трансмембранды және цитоплазмалық домендік құрылысты сыртқы участігі бар (α-1, α-2 және α-3 домендер). Бета-тізбек- цитоплазмалық мембрансында α-тізбек эксрессияланғаннан кейін, соның үстіне α-тізбек “жабысып” қалатын бета -2 микроглобулин.

Альфа тізбектің пептидтерді қондырғыш мүмкіншілігі кең. Бұл қасиеттің негізінде α-1, α-2 домендердің ”Бьоркман саңлауы” деп аталатын жиі өзгеріштік, антигеннің молекуласын қондырып бет ашуын құратын көрсеткішіне байланысты. МНС1 сыныбының сондай қалыпта спецификалық антиденемен жеңіл анықталатын нанопептидті “Бьоркман саңылауы” сындырады.

МНС1 антигенін құру жасушаның ішінде үздіксіз жүреді. Оның құрамына қандай да болмасын эндогендік пептидтер, соның ішінде вирустар да кіреді. Комплекс цитоплазмадан ерекше ақуыз протеосомалық пептидтердің көмегімен алғашында эндоплазматикалық ретикулемада жиналады. Комплекске қосылған пептид МНС1-ге құрлыстық төзімділік береді. Ол жоқ кезде төзімділікті шаперон (калнексин) атқарады.

МНС1 биосинтезіне өте шапшаңдық тән, сондықтан процесс 6 сағаттың ішінде аяқталады. Бұл комплекс эритроцитер мен түкті тромбоцитерден басқа да барлық жасушаларда болады. МНС-тің жасушада орналасқан тығыздығы 7000 молекулаға жетіп, жасуша бетінің 1 пайызына дейін жауып тұрады. Олардың молекуласының экспрессиясы цитокиндердің әсерінен үдейеді, мысалы, оған гамма-интерферон жатады.. Қазіргі уақытта адамда 200-ден астам MHCl нұсқасы ажыратылады. Оларды тұқымға тарайтын 6- хромосоманың 3 негізгі сублокусына жатқызады.

МНС I сыныбы бойынша жеке тұлғалардың түрін анықтау спецификалық антилимфоциттік қан сарсуылармен қойылатын серологиялық әдіс - микролимфоцитолиз реакциясымен атқарылады. Сублокустардың гендері тәуелсіз болғандықтан адамдар арасында қайталанбайтын шексіз санды МНС1 қыйыстандырылған түрлері пайда болады. Мүлде үқсас ген қүрамы бар бір ұрықтан дамыған егіздер болмаса, әрбір адам тұлғасы тек қана өзіне тән гистосәйкестік антигеннің жыйнағына ие.

МНС1-тің басты биологиялық рөлі ол биологиялық даралықты анықтап “биологиялық төлқұжат”- иммундық жасушалар үшін “өзімдіктің” белгісі болады. Жасушаға вирус жұққанда, не мутация кезінде МНС1 құрылысын өзгертеді. Егерде МНС1 құрамында өзгерген пептид пайда болса ол Т-киллердің белсенділігін арттыруына белгі болады. Өзгерген МНС1 бөгде жасушалар ретінде жойылып отырады.

МНСll- нің құрылысы мен атқаратын жұмысында бір қатар өзгешілік анықталады. Біріншіден, олардың құрылысы өте күрделі. Комплекске ұқсас домендік құрылысы бар екі бейковаленттік байланыспен жалғанған полипептидтердің тізбегінен тұрады (альфа-тізбек, бета-тізбек). Альфа-тізбекте бір глобулярлық учаске, ал бета тізбекте екі учаске бар. Трансмембрандық болғандықтан екі тізбекте үш учаскеден тұрады: сыртқы-жасушалық. трансмембрандық және цитоплазмалық. Екіншіден, МНСll-нің ” Бьоркман саңлауы” бір қатарлы екі тізбекпен құралған. “Саңлаудың” ішіне көлемді олигопетид сиып кетеді (12-25 аминқышқылдарының қалдығы), сонымен қатар, олигопептид “саңлауда” жасырынғандықтан спецификалық антиденелермен анықталмайды. Үшіншіден, MHCll-нің құрамына жасушаның ішінде түзілген пептидті емес, эндоцитоз арқылы жасушаның сыртындағы ортадан алынған пептид кіргізілген. Төртішінден, MHCll жасушаның шектелген санының дендриттерінде, В-лимфоциттерде, Т-хелперлерде, белсендірілген макрофагтарда, тін базофилодерінде, эпителиалық жасушалардың бетінде болады. Егерде MHCll аталған жасушалардан басқа түрінде табылса ондай жағдайды иммундыпатология деп есептейді.

MHCll эндоплазматикалық ретикулумда түзеліп, құрылған димерлік зат цитоплазмалық мембранаға қосылады. Оған пептид қосылғанға дейін кешенді шаперонмен (калнексинмен) тұрақталынады. Эндоцитоздан кейін MHCll бір сағаттың арасында жасушаның мембранасында анықтала бастайды. Оның қонақтау процесін гаммаинтерферон үдетіп, ал Е2 простагландин төмендетеді. Тышқандардың МНС -на I-антиген деп ат қойылып, ал адамдыкі МНС-тің 11- ші сыныбы (MHCll) деп аталды. Әйгілі мәлімет бойынша адам ағзасының MHCll-не жоғары өзгерушілік тән. Ол көбінесе бета-тізбектің құрылысына байланысты. Комплекстің құрамына үш негізгі локустардың заттары кіреді: МНС- DR, DG және DP. Оның үстіне DR 300 аллелдік түрді жыйнақтайды, DG-400 жуық,, ал DP-500-дің айналасында. MHCll -нің барлығын және де оның түрін серологиялық және жасушалық реакциялар арқылы анықтайды. Кейінгі уақытта көбінесе полимераза тізбектеу реакциясы (ПТР) қолданылып жүр.

MHCll-нің биологиялық рөлі өте зор. Негізінде бұл комплекс жүре пайда болатын иммундық жауапты ықпалдандыруға қатынасады. Антиген молекуласының бөлшегі антиген презенттейтін жасушалар (АПЖ) деп аталатын ерекше тобының цитоплазмалық мембранасына қонақтайды. Олар сапалы мамандалған сынып (MHCll) түзейтін жыйнақы топ. АПЖ-ның ең белсендісі дендрит жасушасы, одан кейін В-лимфоцит пен макрофаг болып саналды. MHCll сыныбы құрамындағы СД антиген молекуласының кешеніндегі пептидпен бірге қабылданып талқыланады. Егер Т-хелпер MHCll қосылған пептидті бөгде деп шешсе, Т-хелперлер керекті иммундытоксиндерді түзіп, спецификалық иммунитеттің механизімін іске қосады. Соның нәтижесінде антигенспецификалық лимфоциттердің өсіп-көбейіп, мамандалуы кемеліне келіп иммундық есте қалу құрылады.

Жоғарыда айтылғандардан басқа MHClll бар екендігі анықталған. Оны кодтайтын геннің локусы І-ІІ- сынып арасында орналасып, оларды бөледі. Комплементтің кейбір компоненті (С2, С4), жылу күйретушілігінен пайда болған ақуыз, ісік некрозоның факторлары MHClll-ке жатады.

9.1.4.3.Қатерлі ісіктің пайда болу механизіміне қатынасты антигендер.

Көрнекті Ресей микробиологы және иммунологы Л.А.Зильбер 1948-1949 жылдары ісіктің вирустық теориясын зерттеу жолында қатерлі ісіктің тінінде спецификалық антиген бар екенін дәлелдеген. Ондай антигендер болуының мүмкіндігі туралы алғашқы мәліметтер ХХ-шы ғасырдың 40-шы жылдары әйгілі болған еді. Кейінрек, ХХ ғасырдың 60-шы жылдары. Г.И. Абелев (тышқандарға сынақ қойғанда) және Ю.С. Татаринов (адамды тексергенде) бауырының біріншілік қатерлі ісігі бар аурулардың қан сарсуынан сарсулық альбумин- альфафетопротеиннің эмбрионалдық нұсқасын тапқан еді. Қазіргі уақытта ісікпен байланысты антигендер қатерлі ісіктің бірталай түрінде табылып сипаталған, одан арман кейбіреуінің гендері клондалған (таза түрде алынған). Бірақ, ісіктің барлық түрінде спецификалық көрсеткіш антигендері болмайды, болған жағдайда қатаң тіндік болмауы мүмкін. Ісікпен байланысты антигендер орналасуына және шығу тегіне сәйкес жіктеледі.

Шығу тегіне қарай сарсулық жасушалар арасындағы қуысқа синтезделіп шығарылатындар және мембрандық антигендер болып бөлінеді. Кейінгілері ісікспецификалық трансплантациялық антигендер, не болмаса TSTA (ағылшын Tumor-specific transplantation antigen) деп аталған. Табиғи тәуелділігіне сәйкес вирустық, эмбрионалдық., қалыпты гипертүзілетін және негізінде ісікпен байланысты мутантық антигендер деп бөлінеді.

Вирустардың ісікке байланысты антигендері негізінде онковирустардың ақуызы болып келеді. Эмбрионалдық антигендер қалыпты жағдайда ұрықтық кезде түзіледі. Олардың қатарына мысалы; альфа-фетопротеин, тестикулалардың қалыпты протеині, жыныстық бездің, меланоманың, омырау безінің қатерлі ісігінің қалыпты маркерлері жатады. Қатерлі ісікке қарсы алынған антиденелер ісіктің өсуін тежемейді, керісінше иммундысупрессиялық әсер етеді.