Зат есімді тіркестер 9 страница
Мұндай етістіктермен тіркесетін жатыс жалғаулы есімдер мына-дай қатынастарда жұмсалады:
I. Объектілік (толықтауыштық). Объектілік қатынастағы ондай сөз тіркестерінің мағыналары қимыл процесінің қандай заттың үстінде не қандай затпен байланыста болатынын бірдеңенің кімде екенін білдіреді, мыс.: өмірде кездесу, заңда көрсетілу, ойда сақтау, күресте озу, сенде тұру.
II. П ы с ы қ т а у ы ш т ы қ. Пысықтауыштық қатынастагы жа-тыс жалғаулы сөз тіркестері мекендік және мезгілдік мағынада жұм-салады:
1. Мекендік мағынадағы сөз тіркестері көлем мәнді зат есімдер мен отыру, тұру, жату, жүру, қаралу сияқты заттың күйін білдіретін етістіктерден не солар қатысты күрделі етістіктерден құралады.
2. Мезгілдік мағынадағы сөз тіркестерінің бағыныңқы сыңары шақ, мезгіл мәнді есімдер не есімдер тіркесі болады да, басыңқы-лары жоғарғыдай етістіктің бірі болады: Оның бұл қылықтары Гүлнарға алғашқы кезде ұнамады (Мұқанов). Олар Омбы қаласына іңір қараңғысында келіп кірді (Мүсірепов).
Көмектес жалғаулы сөз тіркестері
Сабақты және кейбір салт етістіктер көмектес жалғаулы есімдерді меңгеру арқылы сөз тіркесінің үлкен бір тобын құрайды. Көмектес жалғаулы есімдер етістіктерге меңгерілу арқылы объектілік және пысьқтауышты қатынастарда, түрлі-түрлі мағынада жұмсалады:
I. Объектілік қатынастағы сөз тіркестері. Көмектес жалғауда тұрып етістіктермен объектілік қатынаста айтылатын сөздер — зат, есімдер мен олардың орнына жүретін есімдіктер. Олардың объектілік-мағынасы әр түрлі болады. Оның себебі, б і р і н ш і д е н, көмектестегі бағыныңқы сөздердің ңені білдіретінімен байланысты болса, екіншіден, оларды керек ететін етістіктердің мағыналарының әр қилы болуымен байланысты. Сол негізде жоғарғыдай сөз тіркестері мынандай мағыналарда айтылады:
1. Құралдық. Құрал-сайманның атын білдіретін көмектестегі зат есімдер кісінің қимыл-әрекетін білдіретін етістіктермен тірке-сіп, құралдық мағыналы сөз тіркестері жасалады. Мысалы: балта-мен шабу, арамен кесу, трактормен жырту, балғамен соғу, қармақпен ұстау, биноклъмен қарау.
Мұндай сөз тіркестерінде көмектес жалғаулы зат іс-әрекеттің ті-келей не сол арқылы істелу құралы болады: Бұрынғыдай... қызыл темірді балғамен қосыла соққанда, сорғалайтын тер жоқ (Мұстафин). Хамит ұстарамен шашын тегіс қырғызған басын, мойнын жуып,... о р а м а л м е н беті-қолын сүртіп, мойнын ыспалап тұрды (Сейфуллин). Әбіш биноклъмен қ а р а п алыстағы айлакер тағының әрекетіне қызығып тамашалайды. Таяқтай қарумен салып та кетеді (Әуезов). Атты қамшымен а й д а м а, ж е м м е н ай д а (мақал).
2. М а т е р и а л д ы қ. Етістікті сөз тіркесінің құрамындағы кө-мектес жалғаулы зат есім істелетін істің неден, қандай заттан істеле-
тінін немесе, соның қатысымен істелетінін білдіреді. мыс.: бал-шықпен сылау, бояумен сырлау, қамыспен қоршау, былғарымен қаптау.
3. 3 а т т ы қ. Бірқатар зат есімдер көмектес жалғауда етістік-термен тіркескенде, олар қимылдың заттық объектісі ретінде жұмса-лады. Мысалы: отпен ойнау, сумен жуу, іспен жауап беру, білгіштігімен аты шығу.
4. Бірлестік. Көмектес жалғаулы кісі аттары және кім? деген сұрақ қоюға болатын бала, студент, әкем сияқты сөздер, көбінесе, ортақ етіс тұлғалы салт етістіктермен тіркесіп бірлестік мағынада жұмсалады. Мысалы: Асқармен сөйлесу, Көбеймен қоштасу, баламен ойнау.
II. П ы с ы қ т а у ы ш т ы қ қатынастағы сөз тіркестері. Көмектес жалғаулы зат есімдер етістіктермен тіркесіп, пысықтауыштық қатынаста мезгілді, мекенді, с е б е п - с а л д а р д ы және қи м ы л- д ы ң істелу амалын білдіреді.
Шылау сөзді тіркестер
Үйге барайық үйге таман барайық деген етістікті сөз тіркестері мәндес болғандықтан, бірін екіншісінің орнына айтса да болар еді, бірақ аздап та болса ол тіркестердің айырмашылығы бар: ең алды-мен — үйге барайық пен үйге таман барайық дегендердің мағынасы бірдей емес: алдыңғыда қимылдың жалпы бағыты, бет алысы айтылса, соңғыда ол бет алысты бұрынғысынан дәлдеп көрсеткен. Сол дәлділік үйге сөзінен кейін таман шылауын қойып айтудан болып тұр. Егер бұлардың білдіретін көлемдік мағынасын әлі де түрлендіргіміз келсе, оны үйге дейін, үйге қарай, үйге жуық, үйдің қасына, үйдің маңына дегендей етіп, оларды тиісті етістіктер-мен тіркестірер едік. Сонда сөз тіркестерінің құрамы бұрынғыдай есім және етістіктен ғана құралған болмайды, есім мен етістіктің арасына дейін, таман, қарай, қасына, жуық, маңына тәрізді шылау сөздер қойылады.
Ондайда шылаулар сөз тіркесінің грамматикалық мағыналарын толықтырып, есім мен етістікті өз ара байланыстырушы аралық дә-некер болады. Етістікті сөз тіркестерін құрауға қатысқан шылаулар — демеулер мен көмекші есімдер.
Демеулер сөз тіркестерінің құрамында өздерінен бұрын айтыла-тын есімдердің белгілі септікте тұруын керек етеді де, сол жете-гімен етістікке бағынады. Оны схемамен көрсетсек, былай болар еді:
_____________
/ /
есім демеу-------------етістік
/___________________/
Демеулер қатысты етістікті сөз тіркестері әр түрлі мағыналық қатынаста жұмсалады. Олардың басты-бастылары мыналар:
1. Көлемдік. Әр түрлі көлемдік мағынада айтылатын ондай сөз тіркесінің құрамында мына демеулер болады: таман, қарай, дейін, шейін, жуық, арқылы.
Жылқылар б а т ы с қ а т а м а н ы ғ ы с т ы (Мұстафин). Абай мен Оспан ө з е н г е қ а р а й б е т т е д і. Қарқаралыдан Ш ы -ғ ы с қ а д е й і н жүретін жол ұзақ (Әуезов). Ағам мені Қоста-найға дейін шығарып с а л д ы (Көбеев). Есіктен т ө р г е ш е й і н жайылған қызыл жібек кілемдер (Әуезов). Бай ү й г е таман келе ж а т т ы (Көбеев), Февралъдың он екісі күні Минск арқылы ол Петроградқа жүріп кетті (Мұқанов).
2. Мезгілдік. Етістікті сөз тіркестері кейін, соң, дейін, шейін, бері, сайын, әрі, бұрын, жуық, жақын демеулерінің қатысымен мезгілдік мағынада да көп жұмсалады:
Байжан жұмысын бітіргеннен к е й і н Қызылордаға қ а й т т ы (Мұқанов). К е ш к е дейін жолыға а л м а с п а е к е н с ің? (Фадеев), Қонақтар түске ш е й і н кешегі үйлерінен қозғалған жоқ. Ү ш к ү н н е н б е р і сілбілеген ақ жауын а й ы қ п а й тұр. Абай к ү н сайын бір тамаша әңгіме айтатын болды. Осыдан он күн бұрын жатақтар ортасынан... Базаралы к е л і п т і. Қонақтар т а ң ғ а жуық о я н д ы (Әуезов).
3. М а қ с а т т ы қ. Қ и м ы л д ы ң, іс-әрекеттің болу мақсатын білдіретін етістікті сөз тіркесінің құрамында, көбінесе, үшін демеуі болады:
Табиғат байлығын м е ң г е р у ү ш і н адам баласы талай қи~ ындықтарды жеңді, Жаңа канал қазылатын өлкені з е р т т е у
ү ш і н Байжан басқарған партия іске к і р і с т і (Мұқанов).
Жоғарыда көрсетілмеген бірге, бетер, әрі, бері, қарсы, туралы, бойы демеулері де етістікті сөз тіркестерін құруға қатысып, түрлі мағынада жұмсалады, мыс.: жазбен бірге келу, жылдағыдан бетер семіру, таудан әрі асу, үш күннен бері күту, жауға қарсы ұмтылу, қысқа қарсы келу, жыл бойы іздену.
Көмекші есімдер ілік септігіндегі сөздермен тәуелдік жалғауында тұрьш байланысады. Олар сол тобымен етістікке бағынып, етістікті сөз тіркесінің құрамында пысықтауыштық қатынаста жұмсалады. Ол үшін көмекші есімдерге тиісті септік жалғаулары (барыс, шығыс, жатыс, көмектес) жалғанады. Ондайда етістікті сөз тіркестері м е - к е н д і к, кейде мезгілдік мағынаны білдіреді. Осындай сөз тіркестерінің құрамында айтылатын көмекші есімдер мыналар: ал-ды, арты, қасы, маңы, жаны, іші, бойы, басы, аузы, жағасы, үсті, сырты т. б.
Лида терезенің а л д ы н д а тұр (Ерғалиев). Құдайберді биік т ө с е к ү с т і н д е ж а т ы р е к е н. Арада үш күн өткенде, Шыңғыс і ш і н е бір суық хабар т а р а д ы. Абай қаршыға салған ү л к е н д е р д і ң қ а с ы н а ө т к е н жазда көп е р і п е д і. Олар о с ы түн ішінде Семей түсеміз деп келе жатты (Әуезов).
II. СӨЙЛЕМ МҮШЕЛЕРІ,
ОНЫҢ ҚҰРЫЛЫСЫ МЕН ТҮРЛЕРІ
Қай тілдің болмасын синтаксистік категориялары мен морфоло-гиялық категориялары бір-бірімен өз ара тығыз байланыста болады. Сөз синтаксистік қызметі мен басқа сөздермен арадағы қатынасын сөйлем құрамында ғана көрсетеді. Кейде сөздің лексикалық мағына-сының өзі де сөйлем құрамы арқылы айқындалады.
Сөйлем белгілі бір ой желісін білдіріп, тыңдаушы жұртқа түсі-нікті болу үшін, ондағы сөздер өз ара берік синтаксистік байланыста тұруы тиіс. Сөйлемдік қоршаудағы әр сөз өзіне лайықты орында тұ-руы және жалғау, шылау сияқты дәнекерлік қызмет атқаратын тұл-ғаларды дұрыс қабылдауы керек. Осы талаптар орындалмаса, сөй-лемдегі сөздер өз ара берік байланыса алмайды да, айтылған ой түсініксіз болады. Демек, айту, тыңдау процесі өз мақсатына жете алмайды.
Сөйлем құрамына енген сөздерді өз ара таптастырғанда, оның ролі мен маңызы ескеріледі. Осы тұрғыдан қарағанда, сөйлем мүшелері өз ара тұрлаулы, тұрлаусыз болып екі топқа бөлінеді.
СӨЙЛЕМНІҢ ТҰРЛАУЛЫ МҮШЕЛЕРІ
Сөйлемдегі айтылған ойдың негізі, сөйлемдік құрылыстың ірге тасы — бастауыш пен б а я н д а у ы ш.
Сөйлем аяқталған ойды білдіре отырып, белгілі бір заңдылықпен тізіледі. Ол ойды көрсетуге қажетті бөліктерден, сөз тіркесінен тұра-ды. Осындай бөліктер сөйлем мүшелері деп аталады. Сөйлемдегі аяқталған ой бастауыш пен баяндауыш арқылы беріледі, Ал, сөйлемнің анықтауыш, толықтауыш, пысықтауыш мүшелері бастауыш пен баяндауыш білдірген негізгі ойды тереңдете, кеңейте түседі. Солай болғандықтан да, анықтауыш, толықтауыш, пысықтауыш сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері деп аталады.
Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері — бастауыш пен баяндауыш — өз ара қиыса байланыса келіп, предикативтік сөз тіркесін құрады. Предикативтік сөз тіркесі сөйлем атаулының негізі, арқауы, желісі болып есептеледі. Б а я н д а у ы ш дегеніміз бастауыштың тура кө-рінісі. Бастауыш пен баяндауыштың қосындысы — сөйлем атаулы-ның негізі, қаңқасы, ұйтқысы. Бірақ бастауыш пен баяндауыш өз ара бара-бар тепе-тең деуге болмайды. Олардың теңдігі диалектикалық
теңдік. Өйткені олар белгілі дәрежеде бір-біріне қарама-қарсы. Баян-дауыш бастауышқа бағынады. Бастауыш пен баяндауыш бірлесіп барып айтылған ойды аяқтап тиянақтайды. Сондықтан да олар тұр-лаулы мүшелер тобына жатады.