Тэма 5. Пачатак Вялікай Айчыннай вайны.

Па меры ўзмацнення Германіі, росту яе экспансіі ў Еўропе і свеце, інтарэсы Трэцяга рэйха пачалі сутыкацца з інтарэсамі СССР. Так, у маі 1939 г. пад час адной з сакрэтных нарад А. Гітлер выказаў прэтэнзіі на сусветнае панаванне. Дасягнуць гэтага меркавалася ў тры этапы. Спачатку Германія планавала акупаваць краіны Ўсходняй Еўропы, затым — Заходняй, пасля чаго ўся моц нямецкай дзяржавы павінна была скіравацца на разгром СССР. Дырэктыва №32 ад 11 чэрвеня 1941 г. таксама сведчыла, што ажыццяўленне шырокай каланіяльнай экспансіі на Ўсходзе, Міжземнамор’і, Афрыцы ставілася А. Гітлерам у непасрэдную сувязь з вайной супраць СССР. Другая прычына вайны была ідэалагічнай. Кіраўніцтва Германіі планавала знішчыць савецкі лад і падарваць аснову камунізму ў свеце.

План вайны супраць СССР пачаў распрацоўвацца з ліпеня 1940 г., атрымаў назву “Барбароса” і быў зацверджаны А. Гітлерам 18 снежня 1940 г. Паводле Дырэктывы №21 план “Барбароса” засноваўся на бліцкрыгу (“Маланкавай вайне”), г.зн. за мэту вермахту ставілася раптоўнае нанясенне некалькіх магутных удараў буйнымі сіламі танкавых, механізаваных войск і авіяцыі, разгром савецкіх войскаў у Беларусі, Украіне і Прыбалтыцы, захоп важнейшых эканамічных і палітычных цэнтраў Савецкага Саюза (Масква, Ленінград, Данбас), выхад на лінію Волга–Архангельск за 6-8 тыдняў (максімум 4 месяцы). Стваральнікі плана бралі пад увагу нацыянальныя рознагалоссі ў СССР, эканамічнае становішча савецкай дзяржавы і ўзровень яе войска. Генеральны штаб Германіі адзначаў, што савецкая армія слабая, афіцэрскі корпус дрэнна падрыхтаваны і г.д. Паводле плана, перад пачаткам вайны немцы і іх саюзнікі сканцэнтравалі на межах СССР 190 дывізій, 5,5 млн салдат і афіцэраў, каля 4300 танкаў, 5000 самалётаў.

Прыгранічныя баі ў Беларусі. А 4-й раніцы 22 чэрвеня 1941 г. нямецкія войскі ўварваліся на тэрыторыю СССР ад Баранцава да Чорнага мора. У той жа дзень Гітлер звярнуўся да немцаў з прамовай, у якой тлумачыў прычыну нападу Германіі на СССР неабходнасцю нанясення “прэвентыўнага ўдару супраць бальшавіцкай пагрозы”.

Шырыня фронту ў Беларусі складала 450 км. Паводле плана “Барбароса”, удар па савецкім пазіцыям ажыццяўляўся сіламі групы армій “Цэнтр” (камандуючы — генерал-фельдмаршал фон Бок), якая складалася з дзвюх палявых армій, дзвюх танкавых групаў на чале з генерал-палкоўнікам Г. Гудэрыянам ды генералам Г. Готам і другога паветранага флота. Усяго ў склад групы армій “Цэнтр” уваходзіла 50 дывізій, з якіх 26 танкавых і 2 матарызаваныя брыгады, 1 млн вайскоўцаў, 2000 танкаў і гармат, 1600 самалётаў. У Беларусі вермахту супрацьстаялі войскі Заходняй Асобай вайсковай акругі (з 22 чэрвеня – Заходні фронт), камандаваў якой генерал арміі Дз.Р. Паўлаў. У сваім складзе ЗахАВА мела 44 дывізіі, у т.л. 24 стралковыя, 12 танкавых, 6 матарызаваных, 2 кавалерыйскія, 3 брыгады, 627300 вайскоўцаў, 2200 танкаў, 1909 самалётаў.

Галоўны ўдар па частках Чырвонай Арміі (ЧА) у Беларусі быў нанесены па двух накірунках: Брэст і Гродна, па паласе абароны 3-й (камандуючы — генерал-лейтэнант В.І. Кузняцоў), 10-й (генерал-маёр К.Дз. Голубеў) і 4-й (генерал-маёр А.А. Карабкоў) армій. З 26 дывізій першага эшалону абароны савецкіх войскаў тут размяшчалася 19, у т.л. усе танкавыя і матарызаваныя дывізіі. Прычым, група армій “Поўнач” атакавала стык баявых парадкаў 3-й і 4-й савецкіх армій, а група армій “Цэнтр” ударыла ў стык 4-й і 10-й армій. Дзякуючы такой тактыцы, у першы дзень вайны 3-я танкавая група арміі “Поўнач” зрабіла брэш у савецкай абароне, куды ўварваўся танкавы корпус генерала Эрыха фон Манштэйна. Да вечара 22 чэрвеня тры савецкія дывізіі былі рассеяны, а 5 страцілі да 70% асабовага складу. У рысе абароны 4-й савецкай арміі 14-ы танкавы корпус (займаў абарону па лініі Пружаны-Кобрын) быў знішчаны, а 13-ы мотастралковы корпус (дыслакаваўся каля самай мяжы) трапіў у атачэнне. Адначасова нямецкая авіяцыя наносіла бомбавыя ўдары па савецкай абароне ў глыбіню да 400 км. Бамбардзіроўкам падвергліся Баранавічы, Беласток, Брэст, Ваўкавыск, Гродна, 24 чэрвеня адбылася масіраваная бомбавая атака Мінска. Нягледзячы на тое, што памежныя часткі ЧА аказвалі ўпарты супраціў, спрабавалі наносіць контрудары, але да канца першага дня вайны немцы прасунуліся на 50-60 км. Яскравым прыкладам мужнага супраціўлення савецкіх воінаў з’яўляецца абарона Брэсцкай крэпасці, якая цягнулася з першага ж дня вайны да канца ліпеня 1941 г. У яе гарнізон уваходзіла каля 7-8000 чалавек. Таксама на яе тэрыторыі жыло 300 сем’яў ваеннаслужачых. Пасля масіраваных артабстрэлаў і бамбардзіровак большая частка інфраструктуры крэпасці была разбурана, а гарнізон раздроблены на асобныя групы. Аднак з ходу авалодаць крэпасцю немцам не ўдалося, а прыкладна палова савецкага гарнізона раніцай 22 чэрвеня здолела выйсці з акружэння. Абараняць крэпасць засталіся каля 4000 салдат і афіцэраў. Самым буйным вузлом абароны была Цытадэль. За першыя 9 дзён баёў немцы страцілі каля 1500 сваіх вайскоўцаў. Да канца чэрвеня была захоплена большая частка тэрыторыі крэпасці. Пасля двухсутачнага штурму, 29 і 30 чэрвеня, абарона крэпасці распалася на шэраг ізаляваных ачагоў скпраціўлення, якое ў 20-х чыслах ліпеня было канчаткова падаўлена. Асабліва вызначыліся пад час баёў у крэпасці лейтэнанты А.Ф. Наганаў і А.М. Кіжаватаў, старшыя лейтэнанты Ф.М. Мельнікаў, А.С. Чорны і М.Ф. Шчарбакоў, капітан І.М. Зубачоў, палкавы камісар Я.М. Фамін, маёр П.М. Гаўрылаў.

Савецкія войскі неслі вельмі значныя страты. Напрыклад, страты авіяцыі за першы дзень вайны на Заходнім фронце склалі 738 самалётаў (38% усіх баявых машын), з якіх 528 былі знішчаны на аэрадромах, г.зн. нават не паспелі падняцца ў паветра. Авіяцыя вермахта страціла ў небе Беларусі 100 самалётаў (па ўсім фронце – 200 самалётаў).

Уноч на 23 чэрвеня камандуючы Заходнім фронтам Дз.Р. Паўлаў паспрабаваў стварыць конна-механізаваную групу ў складзе 6-га і 11-га механізаваных карпусоў і 36-га кавалерыйскага корпуса на чале з генералам І.В. Болдзіным, з мэтай нанясення контрудару ў раёне Гродна. Аднак задачы не былі пастаўлены ў час, і толькі 11-ы корпус выйшаў у загаданы раён, а 6-ы корпус і кавалерысты былі разбіты. 24 чэрвеня І.В. Болдзін усё ж нанес контрудар, але страціў пры гэтым 80% асабовага складу. 23 чэрвеня 4-я армія, пасля жорсткіх баёў на рубяжы Камянец–Жабінка–Вялікія Радванічы, была вымушана пакінуць Пружаны, Кобрын, Бярозу і адступіла за р. Ясельда. А рэшткі войск 3-й арміі ў той жа дзень пакунулі Гродна. Каб прыкрыць правы фланг (у фронце ўтварылася дзіра ў 120 км) і аднавіць сувязь з 11-й арміяй у Літве (24 чэрвеня немцы захапілі Вільню) савецкія войскі былі перакінуты на поўнач. Накірунак на Мінск фактычна быў адкрыты. 4-я армія адыходзіла на ўсход, яе левы фланг быў рассечаны і аточаны 2-й танкавай групай Гудэрыяна. 23-24 чэрвеня танкі Гудэрыяна прарвалі лінію абароны ЧА на р. Шчара і 25 чэрвеня выйшлі на поўнач ад Слоніма.

Двое сутак Генеральны штаб не меў сувязі з фронтам. Толькі 25 чэрвеня ў часткі ЧА паступіў загад аб адыходзе. 26 чэрвеня немцы захапілі Баранавічы, а 27 чэрвеня 17-я танкавая дывізія вермахта пераадолела маршам 75 км і выйшла на ўскраіны Мінска, дзе сустрэлася з 3-й танкавай групай Гота, якая была пад Мінскам ужо 26 чэрвеня, замкнуўшы такім чынам кальцо вакол войскаў Заходняга фронта. Вермахт атачыў тыя савецкія часткі, што адыходзілі ад Беластока. Каля Навагрудка немцамі была акружана большасць злучэнняў 3-й і 10-й армій (усяго – 11 дывізій, у палоне апынулася каля 330000 чырвонаармейцаў). На Мінскім умацаваным раёне войскі вермахта сустрэліся з 2-м і 44-м стралковымі карпусамі 13-й арміі. Абарону ўзначаліў генерал-лейтэнант П.М. Філатаў. З 26 чэрвеня ішлі баі за Мінск, у якіх немцы страцілі некалькі тысяч жаўнераў забітымі і параненымі, 300 танкаў. Тым не менш, увечары 28 чэрвеня савецкія войскі былі вымушаны пакінуць беларускую сталіцу. З канца чэрвеня пачаліся баі на Бабруйскім і Барысаўскім напрамках. 4-ы паветрана-дэсантны корпус генерал-маёра А.С. Жадава, Маскоўская мотастралковая дывізія палкоўніка Я.Р. Крэйзера, некаторыя іншыя савецкія часткі павінны былі не дазволіць праціўніку з ходу фарсіраваць Бярэзіну і рушыць да Дняпра. У час трохдзённых баёў пад Барысавам немцы страцілі 70 танкаў і звыш 2000 салдат і афіцэраў. Аднак ужо 1 ліпеня 4-я танкавая дывізія вермахта фарсіравала Бярэзіну каля Свіслачы, а 2 ліпеня Гудэрыян захапіў плацдарм каля Барысава. Такім чынам, з 44 дывізій Заходняга фронта 24 былі разбіты, у т.л. 10 стралковых, 8 танкавых, 2 кавалерыйскія і 4 механізаваныя, астатнія страцілі да 50% асабовага складу і баявых сродкаў, было знішчана 1797 самалётаў. Толькі за першы тыдзень вайны загінула больш за 500000 савецкіх вайскоўцаў, г.зн. 77% штатнай колькасці. Вялікая маса чырвонаармейцаў апынулася ў нямецкім палоне, становішча якіх было вельмі цяжкім з-за таго, што СССР не падпісаў 27 ліпеня 1929 г. Жэнеўскую канвенцыю аб абыходжанні з ваеннапалоннымі. Увогуле, па ўсім фронце да канца чэрвеня войскі вермахта прасунуліся на 500-600 км.

Свае грубыя пралікі ў забеспячэнні абароны краіны І. Сталін і вышэйшае савецкае кіраўніцтва пераклалі на плечы камандавання франтоў. Былі аддадзены пад суд і растраляны камандуючы ЗахАВА генерал арміі Дз.Р. Паўлаў, начальнік штаба акругі генерал-маёр В.Е. Клімаўскіх, начальнік войскаў сувязі генерал А.Т. Грыгор’еў, камандуючы артылерыяй генерал М.А. Кліч, камандуючы ВПС Заходняга фронта генерал-лейтэнант А.І. Таюрскі і некаторыя іншыя.

Арганізацыя абароны краіны. 22 чэрвеня а 12-й гадзіне па радыё выступіў В.М. Молатаў і паведаміў аб нападзе Германіі на СССР. У той жа дзень СНК і ЦВК УКП(б) прымаюць дырэктыву аб вайсковым становішчы на ўсёй еўрапейскай частцы СССР: усе функцыі дзяржаўнай улады па пытаннях абароны, забеспячэнні грамадскага парадку і дзяржаўнай бяспекі перадаваліся ваенным. 22 чэрвеня Прыбалтыйская, Заходняя і Кіеўская вайсковыя акругі былі ператвораны ў Паўночна-Заходні, Заходні і Паўднёва-Заходні франты адпаведна. На базе Адэскай і Ленінградскай вайсковых акруг — утвораны Паўднёвы і Ленінградскі франты. Для цэнтралізацыі кіравання франтамі 23 чэрвеня 1941 г. стваралася Стаўка Галоўнага камандавання, а 10 ліпеня — Стаўка Вярхоўнага Галоўнакамандавання на чале з І. Сталіным, з 8 жніўня ён становіцца вярхоўным галоўнакамандуючым.

Спецыяльныя захады прымаліся і для аптымальнага кіравання краінай у ваенны час. Тым больш, што на месцах савецкая адміністрацыя пачала фактычна развальвацца. Так, камуністы пакінулі Пінск, калі нямецкія войскі знаходзіліся яшчэ ў 100 км ад горада. ЦК КП(б)Б на чацверты дзень вайны быў ужо ў Магілёве. У такіх абставінах, 30 чэрвеня пастановай Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР, ЦК УКП(б) і СНК створаны надзвычайны орган вышэйшай улады Дзяржаўны Камітэт Абароны (ДКА), які ўзначаліў І. Сталін. ДКА сканцэнтраваў у сваіх руках усю паўнату ўлады, усе яго рашэнні мелі моц закону. На месцах утвараліся Гарадскія камітэты абароны прыфрантавой зоны. Усе пытанні па кіраванні прамысловасцю і сельскай гаспадаркай вырашалі ДКА і СНК. Ужо 23 чэрвеня Дзяржплану СССР даецца загад падрыхтаваць мабілізацыйны народнагаспадарчы план на трэці квартал 1941 г. 30 чэрвеня такі план быў прадстаўлены ўраду, але выканаць яго было немагчыма. 4 ліпеня 1941 г. ДКА даручае старшыні Дзяржплана М.А. Вазнясенскаму выпрацаваць вайскова-гаспадарчы план забеспячэння абароны на 4 квартал 1941 і ўвесь 1942 г. Гэты план быў зацверджаны 16 жніўня СНК і ЦК УКП(б). Ужо 23 чэрвеня ў дзеянне ўводзіцца мабілізацыйны план па вытворчасці боепрыпасаў. Некаторыя цывільныя прадпрыемствы пераходзяць на вытворчасць вайсковай тэхнікі і абсталявання. Гомельскія заводы “Гомсельмаш” і “Рухавік рэвалюцыі” пачалі рамантаваць баявую тэхніку і выпускаць міны. Завод імя Кірава і Новабеліцкі лесакамбінат перайшлі на вытворчасць супрацьтанкавых мінаў. Чыгуначнікі Гомеля абсталявалі 30 перасовачных аўтамайстэрань па рамонце тэхнікі. Майстэрні па рамонце танкаў былі таксама створаны ў Клімавічах і Мазыры. 11 верасня ў мэтах кіравання танкабудаўнічай галіной, Палітбюро вылучае асобны Наркамат танкавай прамысловасці. Упаўнаважаныя ЦК УКП(б) прызначаліся на вядучыя прамысловыя прадпрыемствы, скарачалася структура кіраўніцтва апарату, што дазваляла ліквідаваць шматлікія ведамасныя бар’еры. У краіне была ўведзена карткавая сістэма, адбывалася пераразмеркаванне фінансаў на вайсковую вытворчасць.

У першы ж дзень вайны савецкія і партыйныя органы ўлады прыступілі да мабілізацыі людскіх і тэхнічных рэсурсаў дзеля барацьбы з нямецка-фашысцкай агрэсіяй. 22 чэрвеня Прэзідыум Вярхоўнага Савета СССР выдае ўказы, паводле якіх на тэрыторыі 14 ваенных акруг абвяшчаецца мабілізацыя мужчынскага насельніцтва 1905–1918 гадоў нараджэння. За першы тыдзень па СССР удалося мабілізаваць каля 5,3 млн чалавек. У Беларусі, аднак, паспяховая мабілізацыя адбылася толькі на ўсходзе: у Віцебскай, Гомельскай, Магілёўскай і Палескай абласцях. 10 жніўня 1941 г. выдадзены другі загад аб мабілізацыі мужчынскага насельніцтва 1890-1904, а таксама прызыўнікоў 1922-23 гадоў нараджэння. У Беларусі за ліпень-жнівень 1941 г. у дзейнае войска ўсяго было мабілізавана каля 500000 чалавек, большасць з якіх загінула, не трапіўшы ні ў якія спісы. Арміі было перададзена 2500 аўтамашын, 35000 коней, 20000 тон прадуктаў, фуражу. 18 верасня 1941 г. ДКА прымае рашэнне аб усеагульным абавязковым абучэнні вайсковай справе мужчын ва ўзросце ад 16 да 50 гадоў. Такім чынам, за паўгады ў СССР было створана 467 дывізій і брыгад.

Дзяржаўныя органы імкнуліся аказаць падтрымку ЧА ў пабудове абарончых умацаванняў (за 1941-42 гг. задзейнічана каля 10 млн чалавек), ствараліся працоўныя батальёны. На пабудове абарончых раёнаў вакол Магілёва, Гомеля, Віцебска, Оршы, Быхава і іншых гарадоў, на р. Днепр, Сож, З. Дзвіна працавала каля 2 млн чалавек.

2 ліпеня 1941г. ЦК УКП(б), а 6 ліпеня СНК БССР і ЦК КП(б)Б прымаюць рашэнні аб стварэнні для дапамогі рэгулярнай савецкай арміі часовых добраахвотных фарміраванняў — народнага апалчэння (НА) і знішчальных батальёнаў. Іх задачамі былі барацьба з дэсантамі праціўніка і шпіёнамі, ахова прамысловых аб’ектаў, дзяржаўных устаноў і ліній сувязі, дапамога ў правядзенні эвакуацыі насельніцтва і матэрыяльных каштоўнасцей, стварэнне абарончых рубяжоў і ўдзел у абарончых баях. У апалчэнцы прымалі грамадзян ад 17 да 55-гадовага ўзросту. Улетку 1941 г. першае НА створана па ініцыятыве партыйнай арганізацыі Ленінграда, якая мабілізавала 135000 чалавек. 4 ліпеня ДКА прыняў пастанову аб стварэнні дывізій НА на маскоўскім накірунку агульным складам 300000 чалавек. З утвораных 60 дывізій НА, 40 дзейнічала ў Маскве і Ленінградзе. Да канца ліпеня 1941 г. па ўсёй прыфрантавой паласе створана 1755 знішчальных батальёнаў, у склад якіх уваходзіла каля 328000 чалавек. Што датычыць Беларусі, за ліпень-жнівень у Віцебскай, Гомельскай, Магілёўскай і Палескай абласцях было створана больш за 200 фармаванняў НА (33000 чалавек) і 78 знішчальных батальёнаў (13000).

Жыццёваважнай праблемай для савецкага кіраўніцтва была перадыслакацыя прамысловасці з заходніх раёнаў СССР і перабудова народнай гаспадаркі на вайсковыя рэйкі. 24 чэрвеня 1941 г. быў створаны Савет па эвакуацыі. Падобныя органы арганізоўваліся і ў рэгіёнах. Пры СНК БССР 25 чэрвеня была ўтворана Цэнтральная эвакуацыйная камісія на чале са старшынём СНК І.С. Былінскім. Кіраўніцтва БССР здолела эвакуіраваць у тыл з Магілёўскай, Віцебскай, Гомельскай і Палескай абласцей 1,5 млн чалавек (увогуле па СССР за 1941–1942 гг. вывезена ў тыл каля 10 млн чалавек). З Беларусі было вывезена 124 буйныя прадпрыемствы з 1863 існуючых (з усёй акупаванай часткі Савецкага Саюза эвакуіравана 1523), больш за 17000 адзінак абсталявання, у т.л. 3200 металаапрацоўчых станкоў, 161 аддзяленне Дзяржбанка, 116 ашчадных кас, больш за 568 млн рублёў грашовага фонду, 60 навукова-даследчых інстытутаў (напрыклад, Акадэмія навук БССР), 20 вышэйшых (у т.л. БДУ) і сярэдніх навучальных устаноў, 5000 трактараў і 223 камбайны (60% і 18% ад наяўных адпаведна), звыш 674000 галоў жывёлы, і 45000 тон збожжа. Сярод важнейшых эвакуіраваных прадпрыемстваў Беларусі былі “Гомсельмаш”, Гомельскі паравоза-вагонарамонтны завод, Магілёўскі, Віцебскі і Гомельскі станкабудаўнічы заводы, Віцебскія трыкатажныя і швейныя фабрыкі, Магілёўская фабрыка штучнага шоўку, Аршанскі льнокамбінат, таксама было вывезена абсталяванне буйнейшай электрастанцыі — БелДРЭС. Тое абсталяванне, жывёла, збожжа, якое эвакуіраваць не паспявалі, знішчалася. Перад жыхарамі Ўсходняй Беларусі рэальна паўставала пагроза голаду. Пад час эвакуацыі амаль цалкам былі спалены Віцебск і Полацк. Адступаючы, органы НКУС расстрэльвалі палітычных вязняў у 32 турмах Беларусі.

Асноўнымі раёнамі эвакуацыі беларускіх прадпрыемстваў былі Паволжа (47), Урал (35), Татарстан, Башкірская рэспубліка, Казахстан, Заходняя Сібір (8) і іншыя рэгіёны. Адбылася рэзкая змена спецыялізацыі эвакуіраваных прадпрыемстваў. Вытворчасць, у асноўным вайсковай тэхнікі, аднавілі ўжо ўвосень 1941 г. Са снежня 1941 г. удалося спыніць зніжэнне аб’ёмаў прамысловай вытворчасці (з чэрвеня па лістапад 1941 г. аб’ём валавой прадукцыі СССР зменшыўся ў 2,1 раза), а ў сакавіку 1942 г. быў дасягнуты даваенны узровень вытворчасці ў абаронных галінах прамысловасці.

Баявыя дзеянні на фронце ў ліпені-жніўні 1941 г. Спроба вермахта з ходу фарсіраваць Бярэзіну і выйсці да Дняпра правалілася. Толькі 1 ліпеня 1941 г. нямецкі танкавы корпус прарваўся на ўсходні бераг Бярэзіны. Стаўка Галоўнага камандавання прымае рашэнне аб пераходзе да стратэгічнай абароны. Ствараецца другі эшалон абароны (а фактычна другі склад разбітага Заходняга фронта) у складзе 20-й (камандуючы — генерал-лейтэнант П.А. Курачкін), 21-й (генерал-лейтэнант В.П. Герасіменка), і 22-й (генерал-лейтэнант П.А. Ершакоў) армій. Камандаваць гэтай групоўкай, якая замацавалася на рубяжы З. Дзвіна–Днепр, быў прызначаны нарком абароны маршал С.К. Цімашэнка. Адначасова з абарончымі баямі ўлетку 1941 г. савецкія войскі правялі і шэраг наступальных аперацый. Так, 6 ліпеня 20-я армія сіламі 5-га і 7-га механізаваных карпусоў (іх узначальвалі генерал-маёры І.П. Аляксеенка і В.І. Вінаградаў адпаведна) нанеслі ўдар у накірунку Сянно–Лепель. Тут адбылася адна з буйнейшых танкавых бітваў Другой Сусветнай вайны, у якой удзельнічала 1500 танкаў і бронемашын з абодвух бакоў. У выніку, войскі вермахта былі адкінуты на 30-40 км. Аднак пастаўленай задачы ЧА не дасягнула: 7-ы корпус быў спынены каля Лепеля, а 5-ы корпус апынуўся ва ўмовах аператыўнага атачэння (да 10 ліпеня ў раёне Оршы вырвацца здолела толькі яго частка). У раёне Бабруйска абараняліся 47-ы стралковы корпус і 4-ы паветрана-дэсантны корпус. Дзякуючы своечасова ўзарванай пераправе праз Бярэзіну, былі замаруджаны тэмпы нямецкага наступу да Дняпра, што дало магчымасць савецкім дывізіям разгарнуцца ў баявы парадак.

На паўночным захадзе Беларусі савецкія войскі замацаваліся на рубяжы Дзісна–Ула. Тут, супраць 6 дывізій 22-й арміі ў паласе 260 км немцы сканцэнтравалі 16 дывізій. Напружаныя баі ішлі за Полацк. Толькі 15 ліпеня, каб пазбегнуць акружэння, часткі 174-й стралковай дывізіі А.І. Зыгіна былі вымушаны пакінуць горад. З 5 па 11 ліпеня 153-я стралковая дывізія на чале з палкоўнікам Н.А. Гагенам, а таксама чатыры батальёны НА абаранялі Віцебск. Толькі за адзін дзень 5 ліпеня немцы тут страцілі каля 50 танкаў і 500 вайскоўцаў, вораг не мог прарвацца да горада на працягу 5 дзён. Напружаныя баі адбываліся ў раёне Оршы і Магілёва на Смаленскім накірунку. Тут, 14 ліпеня ўпершыню былі выкарыстаны “Кацюшы”.

З 10 па 20 ліпеня вермахт прарваў абарону Заходняга фронта на яго правым крыле і ў цэнтры. Немцы рушылі на 200 км, акружылі Магілёў і Крычаў. 16-я (генерал-лейтэнант М.Ф. Лукін) і 20-я арміі апынуліся ў аператыўным акружэнні. Адзначым, што акружэнне немцамі буйных частак савецкіх войскаў і масавая здача ў палон чырвонаармейцаў з’яўляецца адной з самых цяжкіх старонак у гісторыі Вялікай Айчыннай вайны. Увогуле, да канца 1941 г. немцы захапілі ў палон больш за 3 млн савецкіх ваеннапалонных (па некаторых звестках — амаль 4 млн). Безумоўна, гэта аказвала дэмаралізуючае ўздзеянне на баявы дух. Вышэйшае кіраўніцтва СССР выбрала рэпрэсіўны шлях вырашэння гэтай праблемы. ДКА 16 ліпеня 1941 г. аднаўляе ў войску інстытут вайсковых камісараў, утвараюцца палітаддзелы. 16 жніўня 1941 г. апублікаваны загад №270 наркома абароны, у якім загадвалася чырвонаармейцам змагацца да апошняга, а буйныя групы жаўнераў, што збіраліся здацца павінны былі знішчацца, сем’і афіцэраў рэпрэсіраваліся, а салдатаў — пазбаўляліся дзяржаўнай дапамогі.

Тым часам, на левым крыле Заходняга фронта 21-я армія пад камандаваннем генерал-палкоўніка Ф.І. Кузняцова і 63-ы стралковы корпус генерал-лейтэнанта Л.Р. Пятроўскага спынілі і затрымалі вермахт на рубяжы Дняпра. А 13 ліпеня яны нанеслі контрудар, вызвалілі Рагачоў і Жлобін (утрымлівалі іх амаль месяц) і адкінулі немцаў на 20-30 км да Бабруйску. У выніку гэтай аперацыі савецкіх войскаў (т.зв. Рагачоўска-Жлобінская аперацыя) вермахт у канцы ліпеня спыніў наступ на цэнтральным накірунку (30 ліпеня такое распараджэнне даў А. Гітлер), перакінуў сюды дадатковыя сілы і ўзмацніў флангі групы армій “Цэнтр”.

З 3 па 26 ліпеня гераічна абараняўся Магілёў. Чатыром пяхотным, адной танкавай дывізіям і корпусу СС супрацьстаялі 61-ы стралковы корпус генерал-маёра Ф.А. Бакуніна і часткі народнага апалчэння, непасрэдна абаронай горада кіраваў генерал-маёр М.Ц. Раманаў. За 10 дзён баёў было знішчана 179 танкаў і бронетранспарцёраў, 4000 жаўнераў праціўніка. Няздолеўшы захапіць горад з ходу, немцы фарсіравалі Днепр у раёне Шклова–Быхава, і да 16 ліпеня Магілёў быў акружаны войскамі вермахта. Абаронцы Магілёва страцілі сувязь са штабам корпуса, быў адрэзаны падвоз боепрыпасаў і харчавання. 24 ліпеня нямецкія войскі выйшлі на ўскраіны горада, пачаліся вулічныя баі. 26 ліпеня 1941 г. савецкія войскі пакінулі Маўгілёў і паспрабавалі вырвацца з акружэння.

Контрнаступ ЧА пад Рагачовым і Жлобінам, правал спробаў з ходу фарсіраваць Днепр, баі пад Магілёвам, Віцебскам і Оршай выклікалі трывогу ў немцаў. 23 ліпеня начальнік штаба вярхоўнага галоўнакамандавання ўзброеных сілаў Германіі В. Кейтэль заявіў, што заклапочаны моцнай савецкай групоўкай каля Мазыра. На гэты ўчастак фронта немцы перакінулі з галоўнага ўсходняга напрамку 2-ю танкавую групу і 2-ю палявую армію. Выключна важнае значэнне меў для вермахта Рагачоўска-Жлобінскі накірунак, які прыкрываў стык Заходняга і Паўднёва-Заходняга франтоў. Для абароны гэтага напрамку 24 ліпеня з рэштак 3-й, 13-й і 21-й армій Стаўкай Вярхоўнага камандавання быў створаны Цэнтральны фронт, а камандаваць ім быў прызначаны генерал-палкоўнік Ф.І. Кузняцоў. У канцы першай дэкады жніўня 25 дывізій вермахта разгарнулі моцны наступ на Гомельскім накірунку. Яны здолелі прарваць паласу абароны 21-й арміі на ўчастку Крычаў–Прапойск–Рэчыца і выйсці на подступы да Гомеля. 12 жніўня немцы распачалі штурм горада. Уноч з 19 на 20 жніўня Гомель быў здадзены, а 23 жніўня немцы захапілі апошні беларускі горад Рэчыцу. Пад час баёў на поўдні Беларусы вермахт страціў 80000 вайскоўцаў, 100 самалётаў, 200 танкаў. Да пачатку верасня 1941 г. уся тэрыторыя Беларусі была акупавана нямецкімі войскамі.

Упарты супраціў ЧА нанёс адчувальны ўрон вермахту, асабліва яго галоўнай ударнай сіле групе армій “Цэнтр”, якая згубіла 1000 танкаў, 150000 вайскоўцаў. Савецкае камандаванне не дазволіла немцам з ходу фарсіраваць Днепр, здолела развярнуць другі эшалон абароны на рубяжы З. Дзвіна–Днепр, перакінуць армейскія рэзервы з центральных раёнаў СССР і мабілізаваць рэсурсы краіны для абароны. Былі замаруджаны тэмпы нямецкага наступлення. Так, калі ў першыя дні вайны немцы рухаліся з хуткасцю 30 км у суткі, то да сярэдзіны ліпеня — толькі 6-7 км у суткі. Аднак цана гэтага была вельмі вялікай. Савецкія войскі за час баёў у Беларусі панеслі страты ў 1,5 млн чалавек забітымі, параненымі і палоннымі, 10000 гарматаў, 5000 танкаў, 2000 самалётаў.

Партызанскі і падпольны рух. Для савецкага кіраўніцтва надзвычай актуальнай задачай з’яўлялася арганізацыя партызанскага руху на акупаваных тэрыторыях з мэтай перашкодзіць нямецкім планам па выкарыстанні рэсурсаў СССР у сваіх інтарэсах. Частка насельніцтва (першапачаткова не вельмі вялікая), якая апынулася на акупаванай тэрыторыі, таксама распачала барацьбу супраць захопнікаў. Формы гэтай барацьбы вагаліся ад невыканання мерапрыемстваў акупацыйных улад да ўзброенага супраціўлення. Ужо ў Дырэктыве СНК ад 29 чэрвеня 1941 г., акрамя вызначэння мераў па кіраўніцтве эканомікай, па дапамозе ЧА, партыйным органам ставілася задача арганізаваць партызанскія атрады і дыверсійныя групы. У сваёй вядомай прамове 3 ліпеня 1941 г. І. Сталін заклікаў арганізаваць народны супраціў ворагу. А ўжо 5 ліпеня прагучала першае паведамленне Савінфармбюро аб стыхійным з’яўленні партызан. Непасрэдна займаўся пытаннямі арганізацыі партызанскага руху ў пачатковы перыяд Вялікай Айчыннай вайны ЦК УКП(б). У працу па стварэнні руху супраціўлення ўключыліся і іншыя савецкія органы — галоўнае палітупраўленне ЧА, НКУС, ГРУ. 18 ліпеня была прынята пастанова ЦК УКП(б) “Аб арганізацы барацьбы ў тыле германскіх войск”. У ёй адзначалася, што партызанскі рух павінен фарміравацца не толькі з камуністаў, але і з усяго насельніцтва. Аднак арганізацыя падобнага руху сутыкнулася з сур’ёзнымі цяжкасцямі. З-за вайсковай дактрыны (вайна на чужой тэрыторыі) была звернута праца па стварэнні канспіратыўных базаў на тэрыторыі Беларусі. Ва ўмовах хуткага адступлення немагчыма было наладзіць цэнтралізаванае кіраванне рухам супраціву. Людзі былі маральна падаўлены такім хуткім паражэннем і адступленнем ЧА, займалі пазіцыю чакання. У выніку жахлівых сталінскіх рэпрэсій, значная частка насельніцтва была азлоблена на бальшавіцкую ўладу і не мела жадання змагацца за яе вяртанне. Вопыт нямецкай акупацыі беларускіх зямель пад час Першай Сусветнай вайны таксама не прадвяшчаў трагедыі.

30 чэрвеня 1941 г. ЦК КП(б)Б прыняў Дырэктыву №1 “Аб пераходзе на падпольную працу партыйных арганізацыяў раёнаў, занятых ворагам”, у якой ставілася задача тэрмінова ствараць падполле, вызначаліся задачы і формы яго пабудовы. Прадугледжвалася, што партызанскі і падпольны рух павінен быў дзейнічаць пад непасрэдным кіраўніцтвам заканспіраваных партыйных структур. 1 ліпеня ЦК КП(б)Б правёў нараду, на якой было вырашана накіраваць у тыл 1215 партыйных і савецкіх работнікаў дзеля агітацыі і арганізацыі партызанскага руху. У 89 раёнах Віцебскай, Мінскай, Магілёўскай, Палескай, Гомельскай і Пінскай абласцей з мэтай афармлення партыйных падпольных камітэтаў былі пакінуты 8500 камуністаў і больш за 5000 камсамольцаў. У Гомельскай, Мінскай, Магілёўскай і Пінскай абласцях заставаліся абласныя парторганы. Аднак першапачатковы партызанскі рух быў збольшага стыхійным (хаця, элемент стыхійнасці савецкая гістарыяграфія не прымала). Асновай супраціву склалі тыя людзі, для каго немцы неслі непасрэдную пагрозу — партыйныя, савецкія, камсамольскія работнікі і актывісты (12 мая 1941 г. быў выдадзены загад аб знішчэнні ўсіх савецкіх палітработнікаў), калгасны актыў, вайскоўцы ЧА, хто трапіў у акружэнне. Яны яшчэ не ведалі аб усіх гэтых дырэктывах і пастановах.

Адным з першых партызанскіх фармаванняў на тэрыторыі Беларусі быў стыхійна ўзнікшы Пінскі партызанскі атрад В.З. Каржа, які налічваў каля 60 чалавек. У Кастрычніцкім раёне Палескай вобласці пачаў дзейнасць атрад “Чырвоны Кастрычнік”. Яго кіраўнікі Ц.П. Бумажкоў і Ф.І. Паўлоўскі за знішчэнне штаба нямецкай дывізіі ў в. Воземля 6 жніўня 1941 г. сталі першымі партызанамі героямі Савецкага Саюза. У ліпені 1941 г. працоўныя Пудацьскай кардоннай фабрыкі у Суражскім раёне арганізавалі партызанскі атрад, на чале якога стаў М.Ф. Шмыроў (“Дзед Мінай”). Лічыцца, што ў другой палове 1941 г. у Беларусі стыхійна сфармавалася каля 60 партызанскіх атрадаў і групаў. Дзеля арганізацыі ў нямецкім тыле дыверсійна-разведвальнай дзейнасці, на акупаваную тэрыторыю за ліпень–кастрычнік 1941 г. было накіравана 317 атрадаў, колькасцю ў 2605 чалавек. Іх падрыхтоўкай займаўся Аператыўна-вучэбны цэнтр Заходняга фронта пры Школе ЦК КП(б)Б. Большая частка атрадаў супраціўлення была арганізавана партыйна-савецкімі органамі ў Магілёве, Лёзне, Віцебску, Гомелі, Мазыры, Полацку і іншых населеных пунктах. Да пачатку 1942 г. у Беларусі дзейнічала ад 250 да 430 сфарміраваных цэнтралізавана атрадаў, колькасцю звыш 8000 чалавек. У 1941 г. актыўна сябе праявілі партызанскія атрады І.З. Ізохі (Клічаўскі раён), І.А. Яраша (Барысаўскі раён), М.І. Жукоўскага (Красная Слабада) і інш.

Арганізоўвалася і падполле ў гарадах ды мястэчках Беларусі, якія адыгрывалі важную палітычную і ваенна-эканамічную ролю ў вайне. Галоўнай задачай падпольшчыкаў было здзяйсненне разнастайных дыверсій, наладжванне сабатажу гаспадарча-эканамічных, ваенных і палітычных мерапрыемстваў акупацыйных уладаў. У Мінску ўжо ў другой палове 1941 г. узнікла падполле, незалежнае ад мінскага абкому партыі, на чале якога стаў І.К. Кавалёў. Да канца 1941 г. у горадзе дзейнічала некалькі дзесяткаў падпольных групаў. Мінскія падпольшчыкі знішчалі склады са зброяй і вайсковай маёмасцю, установы, якія працавалі на патрэбы фронта, нямецкіх салдат і афіцэраў. У разгар Маскоўскай бітвы яны ажыццявілі дыверсію на чыгуначным вузле. У выніку, з Мінска на фронт адпраўлялася не 90-100 эшалонаў на суткі, а толькі 5-6. У 1941 г. дыверсійна-баявую дзейнасць ажыццяўлялі падпольшчыкі Беластока, Брэста, Вілейкі, Гомеля (тут падполле ўзначалілі Ц.С. Барадзін, Р.І. Цімафеенка і І.Б. Шылаў), Оршы (славутая група К.С. Заслонава), Магілёва.

Першыя сур’ёзныя партызанскія аперацыі былі праведзены ўжо ў ліпені 1941 г. Немцы пачалі асэнсоўваць небяспеку гэтага руху. У ліпені 1941 г. нямецкая выведка захапіла шэраг дакументаў аб арганізацыі партызанскага руху (14 ліпеня быў захоплены самалёт з дакументацыяй Упраўлення прапаганды Паўночна-Заходняга фронта). У рукі немцаў трапілі звесткі аб колькасці, арганізацыі, задачах, кадрах партызанскага руху. Партызанаў прыраўнялі да ўзброеных бандытаў, якіх трэба было бязлітасна знішчаць, тое ж загадвалася рабіць і з цывільнымі, хто дапамагаў партызанам. 28 ліпеня 1941 г. па загадзе Г. Гімлера нямецкія войскі пачалі правядзенне карнай аперацыі “Прыпяцкія балоты”, у выніку якой было забіта 13788 чалавек, збольшага — мірныя жыхары. 16 верасня 1941 г. начальнік штаба В. Кейтэль выдаў загад аб барацьбе з партызанамі, а 25 кастрычніка Генштаб сухапутнага войска выдаў “Настаўленне” па барацьбе з партызанамі. Увогуле, да 10% нямецкіх войскаў на савецка-нямецкім фронце брало ўдзел у барацьбе з рухам супраціву. У канцы 1941 г. па ўсёй акупаванай тэраторыі СССР налічвалася каля 2000 партызанскіх атрадаў, колькасцю да 90000 чалавек.

Умовы арганізацыі партызанскага руху ў Беларусі палепшыліся ў канцы 1941 г. У выніку контрнаступу ЧА ў канцы 1941–пачатку 1942 г. былі створаны т.зв. “Суражскія вароты” — лясіста-балоцісты калідор шырынёй у 40 км паміж Веліжам і Усвятамі, дзе адсутнічаў шчыльны фронт. Праз вароты, да іх ліквідацыі ў верасні 1942 г., падтрымлівалася сувязь з партызанамі ў Беларусі. З Беларусі ў савецкі тыл было перапраўлена 35000 чалавек, з якіх каля 20000 вайскоўцаў, 1500 тон зерня, 4000 галоў жывёлы, а ў адваротным накірунку па калідоры перайшлі дзесяткі дыверсійных групаў, перакідвалася зброя, амуніцыя і г.д.

Прычыны няўдач. У чым жа былі галоўныя прычыны няўдач ЧА у першыя месяцы вайны? Тым больш, што СССР меў колькасную перавагу ў ВПС і бронетанкавых войсках над вермахтам: у заходніх ВА 7400 самалётаў у СССР супраць 5000 у Германіі, 8800 танкаў супраць 4300 нямецкіх. Безумоўна, вермахт меў лепшую якасць узбраення, вопыт вайны ў Еўропе. Нямецкае вайсковае кіраўніцтва мела практычны вопыт правядзення буйнамаштабных аперацый, пад час якіх выкарыстоўвалася тактыка атачэння буйных фарміраванняў праціўніка, што было здзейснена і пры нападзе на СССР. Важнае значэнне меў высокі баявы дух нямецкай арміі: за 21 месяц Другой Сусветнай вайны яна акупавала амаль усю Еўропу (10 краін). Дыпламатычная, эканамічная і ідэалагічная палітыка Германіі максімальна садзейнічалі вермахту. Прамысловасць, запасы стратэгічнай сыравіны акупаваных краін былі пастаўлены на службу агрэсіўным планам Германіі. Нямецкая выведка ўдала праводзіла палітыку дэзінфармацыі савецкага ваенна-палітычнага кіраўніцтва.

Аднак галоўная перавага немцаў заключалася ў недальнабачнай палітыцы СССР, што і абумовіла слабасць ЧА у першы перыяд вайны.

Стратэгічныя і тактычныя пралікі савецкага кіраўніцтва прывялі да таго, што ЧА не была падрыхтавана да сустрэчы ворага. Пачатак вайны выявіў значныя недахопы ў арганізацыі абарончай лініі. У выніку далучэння Заходняй Беларусі і Украіны, Прыбалтыкі, мяжа СССР перасунулася на захад. Адразу на новай мяжы распачалі будаванне вайсковых аб’ектаў і дэмантаж аналагічных збудаванняў на старой мяжы. Аднак будаўніцтва праходзіла вельмі марудна. Такім чынам, новая лінія абароны не была пабудавана, а старая разбурана. Напрыклад, да пачатку вайны новыя ўмацаваныя раёны на заходнім напрамку былі падрыхтаваны толькі на 25%. Улетку 1941 г. працягвалася мадэрнізацыя старых і пабудова новых аэрадромаў. У выніку, частка з іх яшчэ не магла эксплуатавацца, а частка была дэмаскіравана. Акрамя таго, палявыя аэрадромы ў ЗахАВА базіраваліся блізка да мяжы (100-150 км), таму немцы здолелі хутка іх выявіць і знішчыць (як ужа адзначалі, у першы дзень вайны 900 савецкіх самалётаў былі знішчаны на зямлі). Не было арганізавана належнай супрацьпаветранай абароны сухапутных войскаў (зенітныя дывізіёны знаходзіліся на зборах у 400 км ад мяжы). Гэта прывяло да поўнага панавання нямецкай авіяцыі ў паветры. Першыя ж баі паказалі, што сістэма кіравання, тэхнічная падрыхтоўка войскаў Заходняга фронта не адпавядала патрабаванням ваеннага часу. З-за малой прапускной здольнасці тагачасных тэлеграфа і правадных сродкаў сувязі, інфармацыя ад агульнавайсковага камандавання паступала несвоечасова, а працягласць камандаў са штаба да частак складала да 8, а часам і да 10 гадзін. У сувязі з гэтым, большасць вайсковых частак павінны былі весці баявыя дзеянні незгуртавана, па-асобку. Большасць савецкай тэхнікі была прадстаўлена састарэлымі відамі ўзбраення: на 22 чэрвеня 1941 г. новых танкаў КВ і Т-34 у войсках было 636 і 1225 адпаведна, новых знішчальнікаў Як-1 і МіГ-3 толькі 9% ад агульнай колькасці знішчальнай авіяцыі.

Тым не менш, асноўная прычына непадрыхтаванасці ЧА да вайны крыецца, як нам падаецца, у маральным становішчы як у войску, так і ва ўсім грамадстве СССР. Савецкія СМІ прапагандавалі непераможнасць Чырвонай арміі. Ваенная дактрына СССР будавалася на тым, што вайна на тэрыторыі Савецкага Саюза абмяжуецца прыгранічнымі баямі і завершыцца “малой крывёю на чужой зямлі”. Па-сутнасці, абараняцца армію не вучылі. Такая прапаганда выклікала недаацэнку сілаў нямецкага войска. У “Плане абароны дзяржаўнай мяжы”, распрацаванай Генштабам увесну 1941 г. і даведзенага да саветаў вайсковых акруг у пачатку мая таго года, галоўнай мэтай ЧА вызначалася правядзенне рашучага контрнаступлення. У той жа час, вайна з Фінляндыяй і вайсковыя вучэнні, якія праводзіліся перад пачаткам Вялікай Айчыннай вайны, паказалі, што савецкае войска не падрыхтавана да вядзення буйнамаштабных баявых дзеянняў. Сваю ролю адыграў і стратэгічны пралік Сталіна і Генштаба аб даце пачатку вайны. Увогуле, асноўны змест плана “Барбароса” быў вядомы кіраўніцтву СССР праз 11 дзён пасля яго зацвярджэння. З 27 снежня 1940 па 22 чэрвеня 1941 г. было атрымана больш за 10 паведамленняў з надзейных крыніц аб тэрмінах нямецкага нападзення. Тым не менш, нягледзячы на шматлікія паведамленні разведчыкаў (Р. Зорге, Ш. Рада), інфармацыю савецкіх дыпламатаў, перабежчыкаў, дадзеныя вышэйшага вайсковага кіраўніцтва (напр., начальніка Разведвальнага ўпраўлення Генштаба генерал-лейтэнанта Ф.І. Голікава, наркома ВМФ адмірала Н.Г. Кузняцова) аб падрыхтоўцы Германіі да вайны з СССР і аб канкрэтных тэрмінах нападзення, І. Сталін лічыў, што вайна пачнецца не раней за вясну 1942 г. А 14 чэрвеня 1941 г. была надрукавана заява ТАСС, у якой абвяргаліся “чуткі” аб тым, што Германія хутка пачне вайну з СССР. Памыляўся І. Сталін і ў накірунку асноўнага наступлення нямецкай арміі, якое чакаў паўднёвей Палесся, на тэрыторыю Украіны.

Галоўны ўдар па баяздольнасці ЧА і маральнаму духу савецкага грамадства быў нанесены сталінскімі рэпрэсіямі. У савецкім войску было рэпрэсіравана 80% кіруючага складу карпуснога і дывізійнага камандавання, каля 90% іх намеснікаў і камандзіраў палкоў, 100% камандуючых вайсковых акругаў і 90% іх намеснікаў, 3 з 5 маршалаў, 600 генералаў, каля 40% усяго камандуючага складу. Увогуле ж, па ўсёй краіне са студзеня 1935 г. па чэрвень 1941 г. было рэпрэсавана 19.840.000 чалавек, з якіх 7 млн — расстраляна. У выніку рэпрэсій, на вышэйшыя пасады ў войску прыйшлі маладыя, недастаткова адукаваныя афіцэры і генералы, якія не мелі вопыту кіравання вялікімі сіламі. Напярэдадні вайны толькі 7% вайсковага кіраўніцтва мелі вышэйшую вайсковую адукацыю, а 37% нават не мелі сярэдняй спецыяльнай адукацыі, большасць камандуючага складу займала кіруючыя пасады не больш за адзін год. Зразумела, што вопытнай, добра скаардынаванай машыне нямецкага вермахта ЧА магла супрацьпаставіць толькі самаадданасць, адвагу і гераізм. Аднак прафесіяналізм гераізмам замяніць нельга. Камандзіры, якія непасрэдна кіравалі абаронай, успрынялі першыя паражэнні ЧА, як асабістую трагедыю. У гэтым сэнсе, паказальным з’яўляецца лёс генерал-маёра І.І. Капца. Герой СССР, які вызначыўся ў баях пад Халхін-Голам ды ў Іспаніі і ўсяго за тры гады прайшоў шлях ад старшага лейтэнанта да генерал-маёра, напярэдадні вайны быў прызначаны камандуючым паветранымі сіламі ЗахАВА. На другі дзень вайны, калі даведаўся аб памерах страт у савецкай авіяцыі, І.І. Капец застрэліўся.

Акупацыя Беларусі. Яшчэ ў маі 1940 г. немцы пачалі рыхтаваць план “Ост” — праграму каланізацыі і эксплуатацыі захопленых тэрыторый. Згодна з гэтым планам, землі, што ўвойдуць у склад Германіі, павінны быць пазбаўлены мясцовага насельніцтва. За 30 гадоў акупацыі СССР 30 млн насельніцтва еўрапейскай часткі трэба было вынішчыць, планавалася анямечванне латышоў і эстонцаў, вынішчэнне ўсіх палякаў да 1950-х гг. Поўнаму вынішчэнню падлягалі яўрэі і цыгане. План “Ост” змяшчаў дэталёва распрацаваную праграму эканамічнага выкарыстання тэрыторыі СССР (да 1942 г. немцы захапілі 2 млн кв. км). План “Ост” прадугледжваў каланізацыю акупаваных славянскіх тэрыторый: планавалася 75% насельніцтва Беларусі знішчыць ці выселіць, астатнія 25% — анямечыць і выкарыстоўваць у якасці рабочай сілы, а вольныя тэрыторыі засяліць немцамі.

Акупацыйная палітыка была загадзя распрацавана і канкрэтызавана ў “Інструкцыі аб асобных абласцях да Дырэктывы №21” ад 13 сакавіка 1941 г. На нарадзе вышэйшых службовых асобаў 16 ліпеня 1941 г. Гітлер заявіў, што савецкія тэрыторыі павінны быць навечна далучаны да Германіі. Загадам А. Гітлера ад 17 ліпеня 1941 г. вызначалася структура вайсковых і цывільных уладаў на акупаваных тэрыторыях. Беларусь і Прыбалтыка былі ўключаны ў склад рэйхскамісарыяту “Остланд”. Частка беларускіх зямель увайшла ў склад рэйхскамісарыяту “Украіна”, а таксама ў вобласць армейскага тылу групы армій “Цэнтр”.

У адносінах да мясцовага насельніцтва нямецкае камандаванне праводзіла палітыку генацыду. У маі 1940 г. Г. Гімлер у службовай занатоўцы паведамляў, што трэба ачысціць усходнія тэрыторыі ад асобаў чужой расы, нягледзячы на абставіны, ісці напралом у каланізацыі і вынішчэнні славянскай цывілізацыі. У інструкцыі “Аб ваеннай падсуднасці ў раёне “Барбароса” і аб асобных паўнамоцтвах войскаў”, падпісанай В. Кейтэлем 13 мая 1941 г., ліквідоўваўся пераслед за злачынствы на ўсходніх тэрыторыях. Забіваць усіх без разбору нямецкім жаўнерам дазвалялі зацверджаныя 1 чэрвеня 1941 г. “12 запаветаў паводзін немцаў на Ўсходзе і іх абыходжання з рускімі”. На акупаваных землях была створана сетка канцлагераў і турмаў, прымусова вывозілася насельніцтва на працу ў Германію. Увогуле, было вывезена каля 5 млн чалавек (з Беларусі — 380000). Канцлагеры падзяляліся на лагеры смерці для ваеннапалонных (дулагі, шталагі, афлагі), для цывільнага насельніцтва (працоўныя лагеры СД, жаночыя лагеры, перасыльныя лагеры СС, штрафныя, гета) і іншыя. У Германію вывозілася таксама каштоўнае навуковае абсталяванне, рэдкія кнігі, лепшыя творы мастацтва (напрыклад, калекцыя слуцкіх паясоў). Рабавалася, немцамі і марадзёрамі, хатняя маёмасць, навуковыя ўстановы, бібліятэкі, музеі.

Насаджэнне “новага парадку” праводзілася сіламі войскаў СС і СД, спецыяльнымі паліцэйскімі падраздзяленнямі, контрразведвальнымі органамі “Абвера” і інш. Першыя карныя аперацыі былі праведзены ўжо ўлетку 1941 г. На пачатку ліпеня паліцэйскі полк “Цэнтр” у Белавежскай пушчы спаліў 34 населеныя пункты. З кастрычніка па снежань 1941 г. толькі аператыўныя каманды рэйхсфюрэра СС Г. Гімлера айнзатцгрупы “А” і “В” ва Ўсходняй Беларусі знішчылі 79000 чалавек, у т.л. 2020 чалавек было спалена ў 39 вёсках. Усяго за 1941 г. было спалена 120 вёсак з 3945 жыхарамі (па іншых дадзеных у першыя месяцы вайны фашысты спалілі больш за 270 вёсак).

Дзейнасць СССР на міжнароднай арэне. Галоўнай мэтай знешнепалітычнай дзейнасці СССР было стварэнне найлепшых міжнародных умоў для барацьбы з Германіяй. Задачы, якія ставіла перад сабой савецкае кіраўніцтва, былі наступнымі: дабіцца, каб дзяржавы, што знаходзіліся ў стане вайны з Германіяй, сталі саюзнікамі СССР; пазбегнуць уцягвання ў вайну Японіі і нейтральных дзяржаў; пабудова пасляваеннага свету —ліквідацыя фашызму і пагрозы новай агрэсіі.

22 чэрвеня 1941 г. Вялікая Брытанія, а 23 чэрвеня Дзярждэпартамент ЗША выказаліся аб сваёй падтрымцы СССР, паабяцалі дапамогу. Палітычныя сілы Захада, якія сталі на бок Савецкага Саюза, зусім не падтрымлівалі камуністычны лад. Са свайго боку, СССР быў зацікаўлены ў як мага шырэйшым супрацоўніцтве з саюзнікамі. Неабходнасць аб’яднання намаганняў дзеля барацьбы з Гітлерам з’явілася перадумовай стварэння антыфашысцкай кааліцыі. Такім чынам, атрымаўшы перавагу ў тактычным плане, Германія ў стратэгічным сэнсе атрымала паразу: зараджаўся вайскова-палітычны саюз ЗША, Вялікай Брытаніі і СССР.

Першым этапам юрыдычнага афармлення антыгітлераўскай кааліцыі было падпісанне СССР 12 ліпеня 1941 г. у Маскве пагаднення з Вялікай Брытаніяй аб сумесных дзеяннях супраць Германіі. Аналагічныя пагадненні былі падпісаны з урадамі Польшчы і Чэхіі, быў усталяваны кантакт з камітэтам “Вольная Францыя”. 2 жніўня 1941 г. з ЗША было працягнута на год пагадненне аб пашырэнні сумеснага тавараабароту, а таксама аб прадстаўленні эканамічнай дапамогі Савецкаму Саюзу, у прыватнасці пазыкі ў 1 млрд долараў. А ўжо 18 ліпеня 1941 г. І. Сталін просіць У. Чэрчыля адкрыць другі фронт, але Вялікая Брытанія не мела для гэтага сілаў. Наступным крокам па станаўленні кааліцыі была сустрэча 14 жніўня 1941 г. у Канадзе (в. Ньюфаўндленд) прэзідэнта ЗША Ф. Рузвельта і прэм’ер-міністра Вялікай Брытаніі У. Чэрчыля. На гэтай сустрэчы была ўтворана Атлантычная хартыя. Лідары дзвюх краін заявілі, што яны нязгодныя з тэрытарыяльнымі зменамі, навязанымі Гітлерам супраць волі народаў. 24 верасня 1941 г. была прынята спецыяльная дэкларацыя, па якой да Хартыі далучаўся СССР. З 29 верасня па 1 кастрычніка 1941 г. у Маскве на міжнароднай канферэнцыі з удзелам дэлегацый ЗША, Вялікай Брытаніі і СССР абмяркоўвалася пытанне вайсковай дапамогі дзяржавам удзельніцам антыгітлераўскага саюза. У выніку, было прынята пагадненне аб тым, што ЗША распаўсюджвае на СССР закон аб лэндлізе з 7 лістапада 1941 г. Паводле гэтага закона, у Савецкі Саюз пастаўлялася прамысловае абсталяванне, каляровыя металы ( было пастаўлена 30% ад усёй савецкай вытворчасці), ваўняныя тканіны (30%), аўтамышыны (427000, у два разы больш за ўсю савецкую вытворчасць). ЗША паставілі ў СССР 15000 самалётаў, 7000 танкаў, каля 2000 цягнікоў. Увогуле, на дапамогу саюзнікам амерыканскі Кангрэс выдаткаваў 46 млрд долараў, з якіх СССР атрымаў 9,8 млрд, Вялікая Брытанія больш за 30 млрд. долараў.

Уступленне 8 снежня 1941 г. у вайну ЗША, пасля нападзення японскай авіяцыі 7 снежня на амерыканскую ваенна-марскую базу Перл-Харбар, падштурхнула саюзнікаў па кааліцыі да больш актыўнх дзеянняў (у хуткім часе Злучаныя Штаты абвесцілі вайну і Германіі з Італіяй). У канцы снежня 1941– сярэдзіне студзеня 1942 г. у Вашынгтоне адбылася міжнародная канферэнцыя 25 краінаў, якія ваявалі з Германіяй. 1 студзеня 1942 г. была прынята Дэкларацыя Аб’яднаных Нацыяў. Такім чынам, антыгітлераўская кааліцыя атрымала сваё юрыдычнае афармленне. Працэс стварэння гэтай кааліцыі скончыўся падпісаннем саюза на 20 гадоў паміж СССР і Вялікай Брытаніяй 26 мая 1942 г. і пагаднення паміж СССР і ЗША 11 чэрвеня 1942 г.

СССР і Вялікая Брытанія пачалі каардынаваць свае знешнепалітычныя дзеянні. Так, у жніўні 1941 г. яны пазбягаюць уцягвання ў вайну на баку Германіі Ірана. СССР і Вялікая Брытанія ўводзяць у Іран свае войскі, але гарантуюць яму тэрытарыяльную цэласнасць. 25 чэрвеня 1941 г. урад Турцыі выступіў з заявай аб нейтралітэце.

Маскоўская бітва 1941–1942. Захапіць Маскву ўлетку 1941 г. з ходу немцам не ўдалося. Увосень 1941 г. пачалася важнейшая бітва першага этапу Вялікай Айчыннай вайны — Маскоўская бітва. Нямецкія войскі на паўночна-заходнім накірунку блакіравалі Ленінград, на поўдні — разбілі групоўку каля Кіева (прыкладна 667000 чырвонаармейцаў трапілі ў палон). 30 верасня 1941 г. вермахт пачаў аперацыю “Тайфун” па захопе Масквы, план якой быў зацверджаны А. Гітлерам 6 верасня. Сілы нямецкай арміі складалі 1,8 млн вайскоўцаў, 1390 самалётаў, 1700 танкаў. ЧА, у складзе Бранскага (камандуючы — генерал А.І. Яроменка), Заходнягя (генерал-лейтэнант І.С. Конеў) і Рэзервовага (маршал С.М. Будзёны) франтоў, магла супрацьпаставіць 1,2 млн жаўнераў, 990 танкаў, 677 самалётаў. Наступленне вермахта вялося на Бранскім і Вяземскім накірунках. Пасля прарыву савецкага фронта, у раёне Вязьмы да 7 кастрычніка 1941 г. немцамі была аточана большасць сілаў Заходняга і Рэзервовага франтоў (каля 620000 чалавек трапілі ў палон). Рэшткі войскаў гэтых франтоў былі аб’яднаны ў Заходні фронт, камандаванне якім прыняў генерал арміі Г.К. Жукаў. Рашэннем ДКА галоўнай мяжой супраціўлення была вызначана Мажайская лінія. Другая лінія стваралася непасрэдна на подступах да Масквы. 12 кастрычніка ДКА прымае рашэнне аб пабудове абарончых умацаванняў каля Масквы (на адлегласці 10-15 км; т.зв. Маскоўская зона абароны), з 19 кастрычніка сталіца СССР пераводзіцца на асаднае становішча. Дзеля пабудовы абарончых умацаванняў выкарыстоўвалі шмат цывільных грамадзян (300000 добраахвотнікаў, па другіх дадзеных 450000, працавала па Маскоўскай вобласці).

Да сярэдзіны лістапада 1941 г. савецкім войскам удалося прыпыніць наступ немцаў, але 15–16 лістапада група армій “Цэнтр” аднавіла наступленне. Пад Маскву сцягваліся новыя сілы ЧА, што дазволіла замарудзіць тэмпы нямецкага наступу. Так, у сярэдзіне лістапада вермахт рухаўся з хуткасцю 5-7 км у суткі, то ў канцы лістапада — 2-3 км у суткі. Тым не менш, немцы на асобных участках фронта падышлі да горада на 25–30 км. Аднак далей прасунуцца не здолелі. Апошняя спроба вермахта прарвацца да Масквы адбылася 1 снежня 1941 г. Спыніўшы немцаў, ЧА рыхтавала контрудар сіламі трох франтоў: Калінінскага (камандуючы І.С. Конеў), Заходняга (Г.К. Жукаў) і Паўднёва-Заходняга (С.К. Цімашэнка). Нягледзячы на тое, што вермахт па-ранейшаму меў перавагу ў жывой сіле і баявой тэхніцы, акрамя авіяцыі, пачатак контрудару быў прызначаны на 5 снежня 1941 г. У выніку ўдалай аперацыі, да сярэдзіны снежня цэнтральны ўчастак фронта быў прарваны, а да пачатку студзеня 1942 г. нямецкія войскі былі адкінуты ад Масквы на 100-250 км. У пачатку студзеня 1942 г. контрнаступленне пад Масквой перарасло ў агульнае наступленне савецкіх войск на асноўных стратэгічных напрамках: вермахт быў адкінуты яшчэ на 150–200 км. Маскоўская бітва скончылася ў сакавіку 1942 г.

Канчаткова быў сарваны план маланкавай вайны. Фактычна, немцы не здолелі вырашыць аніводнай задачы па плане “Барбароса”. Быў разбураны міф аб непераможнасці вермахта, што, безумоўна, узняло баявы дух ЧА. Перамога пад Масквой садзейнічала ўмацаванню антыгітлераўскай кааліцыі, стрымала Турцыю і Японію ад вайны з СССР.

 

Літаратура.

Анфилов В.А. Незабываемый сорок первый. М., 1989.

Анфилов В.А. Провал плана «Барбаросса». М., 1986.

Беларусь, 22 июня 1941 года: Говорят архивы…: Матер. к заседанию «круглого стола», посвящ. 60-летию начала Великой Отечественной войны / Отв. ред.-сост. Р.П. Платонов, В.В. Федосов. Мн., 2001.

Беларусь у Вялікай Айчыннай вайне, 1941–1945: Энцыклапедыя. Мн., 1990.

Великая Отечественная война советского народа (1941–1945). Учебная лекция / Ю.Л. Грузицкий, Г.Г. Герасименко. Мн., 1991.

Великая Отечественная война Советского Союза 1941–1945. Краткая история. 3-е изд., испр. и доп. М., 1984.

Воюшин В.А., Горлов С.А. Фашистская агрессия: о чем сообщали дипломаты // Военно-исторический журнал. 1991. №6. С. 13–23.

Всенародная борьба в Белоруссии против немецко-фашистских захватчиков в годы Великой Отечественной войны: В 3-х т. Т. 1. Мн., 1983.

Долготович Б.Д. Беларусь в годы Великой Отечественной войны в вопросах и ответах. Мн., 1994.

Ивашутин П.И. Стратегия и тактика вероломства // Военно-исторический журнал. 1991. №6. С. 4–11.

Літвін А. Акупацыя Беларусі (1941–1944): пытанні супраціву і калабарацыі. Мн., 2000.

Нарысы гісторыі Беларусі: У 2 ч. / Гал. рэд. М.П. Касцюк. Ч. 2. Мн., 1995.

Начальный период войны (по опыту первых компаний и операций второй мировой войны) / Под общей ред. С.П. Иванова. М., 1974.

Нямецка-фашысцкі генацыд на Беларусі (1941–1944). Мн., 1995.

Пасэ У.С. Вялікая Айчынная вайна1941–45 // Энцыклапедыя гісторыі Беларусі: У 6 т. Т.2. Мн., 1994. С. 423–435.

«Совершенно секретно! Только для командования!». Стратегия фашистской Германии в войне против СССР. Документы и материалы / Сост. В.И. Дашичев. М., 1967.

Старонкі ваеннай гісторыі Беларусі: Зб. арт. / Інстытут гісторыі НАН Беларусі. Мн., 1992.

Туронак Ю. Беларусь пад нямецкай акупацыяй. Мн., 1993.

Хорьков А.Г. Техническое перевооружение Советской Армии накануне Великой Отечественной войны // Военно-исторический журнал. 1987. №6. С. 15–24.

Шыбека З. Нарыс гісторыі Беларусі (1795–2002). Мн., 2003.

Эканамічная гісторыя Беларусі. Вучэбны дапаможнік: Выд. 2-е дап. і перапрац. / В.І. Галубовіч, Р.І. Ермашкевіч, Г.П. Бушчык і інш. Мн., 1995.