ТУБЕРКУЛЕЗ

Қазақстан Республикасының денсаулық сақтау жүйесінде заманауи кезеңде басымдық бағыттардын бірі туберкулезбен күресу болып табылады. Туберкулезге қарсы шаралардын әлеуметтік жағдайлары жақсарып және дамыған кезде туберкулез бойынша эпидемиологиялық оқиға тұрақтандырылды, бірақ ең маңызды себеп көптеген дәрілік тұрақтылығымен туберкулездің (КДТ ТБ) таралуы және ТБ/АИВ инфекциямен байланысқан науқастардын саны өсуі. Заманауи жағдайда Ұлттық туберкулезге қарсы бағдарламалар жемісті қозғалып жатқанда орта медициналық қызметкердің рөлі өсті. Денсаулық сақтау орта бөлігінің медициналық қызметкерлер туберкулезге қарсы күрес жүргізуінде ауруды дер уақытта анықтауға, тексеріске жіберуге, бақылау емін жүргізуіне, алдын алу шараларды жүргізуіне жағдай жасайды. Сондықтан мейірбикелердің кәсіптік шеберлігін жоғарлату үшін жұқпалы агент, эпидемиология, диагностика, туберкулездің клиникалық көрсетілімдер және оның емі, осы инфекциямен заманауи әдістермен күресуді тәжірибелік дағдыларға енгізіп игеру туралы теорилық дайындық өте маңызды. Модульде этиология, диагностика, клиника, туберкулездің емі, халыққа туберкулезге қарсы көмекті ұйымдастыру негіздердің мәселелері бойынша негізгі мәліметтер ұсынылған. Модуль туберкулезбен күресу Ұлттық бағдарламалардын талаптармен және орта медициналық қызметкерлердің туберкулезбен ауратын науқастарға туберкулезге қарсы көмекті ұйымдастыру тәсілдермен сәйкес жасалынған.

7 САБАҚ

Фтизиатрия маманына кіріспе. Туберкулезге қарсы ұйымдарда санитарлық-эпидемиологиялық тәртіп. Фтизиатриядағы деонтологиялық аспектілер. Әлемде және ҚР туберкулездің эпидемиологиясы. Туберкулез туралы негізгі регламенттейтің нұсқаулық-әдістемелік құжаттар

7.1 Талқылауға арналған сұрақ(25 минут)

Ең алдымен сабақты бастамай тұрып бірнеше минут туберкулез туралы не білетінді ойланынызшы. Жұпта жұмыс істеп, осы ауру туралы өз пікірін талқыланық.

7.2 Фтизиатрия маманына кіріспе.Ақпаратты блок (75 минут)

Туберкулез(ТБ, лат.тілден Tuberculum – бұдырмақ) – туберкулез микобактериямен қоздыратын жалпы жұқпалы ауру. Грек тілден phthysis (көкірек ауру, денің әлсіреуі) одан фтизиология сөз шығады – туберкулез туралы ілім. Қазіргі кезде фтизиатрия – туберкулездің себептерді оқуымен, даму механизмдермен және оның диагностика әдістермен, емімен және алдын алуымен айналысатын клиникалық медицинаның бөлімі болып табылады.

Туберкулездің оқуында маңызды кезеңі 1882 жылдың 24 науырызда Берлин физиологиялық қоғам отырысында Роберт Кох (1843-1910 жж.) (кейін ғалым Нобель премияға лайықты болған) неміс бактериологпен «Туберкулездің этиология» тақырып бойынша жасаған баяндама болып табылады, осы аурудын қоздырғышы – Mycobacterium tuberculosis туралы бүкіл әлемге білуге жол ашты. Кох негізігі себептердің арасында әлеуметтік факторлардын рөлін көрсетті. Ол жазды – «Әлсіз және нашар жағдайлар болған ағзада ауруға дайындық өте маңызды. Егер Жерде күннің сәулесі түспейтін жаман шет-шеттері болса көкірек ауру әлі бар болады».

Келесі ғаламат жаңалық ашу ол 1895 жылда Вильгельм К. Рентгенмен Х-сәулелерді анықтауы болды, ол ішкі мүшелерде, сүйектерде, буындарда ТБ объектілік диагностиканы жүргізуге мүмкіндік береді. 1919 жылда Кальмет және Герен әлсіз штаммды шығарды – Mycobacterium bovis BCG(вакцина БЦЖ). 1921 жылда нәрестелерге бірінші вакцинацияны жүргізді.

Қазіргі кезде ТБ – ересек халық арасында өлім-жітім себебінің (жұқпалы аурулар арасында) жиілігі бойынша екінші орында тұр. Егер ТБ белсенді формамен ауру адам ем алмаса, онда ол жыл сайын орташа 10 - 15 адамнан жұқтырады.

ДДҚ баяндама бойынша ТБ ауруының жаңа оқиғалары соңғы жылдарда төмендеді және 2010 жылдан бастап 2011 жылға дейін ол 2,2% төмендеді. 2011 ж. әлемде 8,7 миллион ТБ жаңа белсенді оқиға және 1,4 миллион өлім-жітім тіркелген, соның ішінде 1 миллион өлім-жітім оқиға АИВ-теріс нәтижемен адамдардын арасында және 430 000 оқиға – АИВ-оң нәтижемен адамдардын арасында болды. ТБ әйелдердің арасында өлім-жітімнің негізгі себептердің бірі болып саналады, сонымен қатар 2011 жылда АИВ-теріс әйелдердің арасында 300 000 оқиға және АИВ-оң әйелдердің арасында 200 000 оқиға болды.

· ТБ-дан 95% астам өлім-жітім оқиғалар төмен және орта табыс деңгейімен мемлекеттерде байқалады және осы ауру 15-тен 44 жасқа дейін әйелдердің арасында өлім-жітімнің үш негізгі себептердің бірі болып табылады. · АИВ-пен өмір сүретін адамдарда өлім-жітімнің негізгі себебінің бірі ТБ болып табылады: барлық өлім-жітімнің оқиғалардан бірден төрт оқиға ТБ байланысты. · ДДҰ бағалау бойынша ТБ ауруы ақырын төмендеп бара жатыр, ал өлім-жітім 1990 жылдан бастап 2011 жылға дейін 41% төмендеді. Әлем 2015 жылда қойылған мақсатқа «ТБ таралуын кері қайтару бойынша даму саласындағы мыңжылдық мақсат» жетуіне келе жатыр деген мағынаны білдіреді. · МБТ инфицирленген (бірақ АИВ инфицирленбеген) 5 - 10% адамдардын ішінде өмірдегі кейбір кезеңде ауырып қалады немесе жұққыш болады. АИВ-пен өмір сүретін адамдарда ТБ ауырып қалу мүмкіндігі көп.

22 мемлекетке жуық ТБ негізгі ауыртпалығымен байланысты, оларға әлемдегі 80% салмағы келеді. Ең жоғары ауыртпалық Азия мен Африка мемлекеттерге келеді. Әлем бойынша Индия мен Қытайға 40% жуық ТБ оқиғалар келеді. 60% жуық оқиға Оңтүстік-Шығыс Азияға және Тынық мұхиттің Батыс жағына келеді. Әлем бойынша аурулардын барлық оқиғаларға 24% келетін, Африка аймағында адам халқына аурудын және өлім-жітімнің ең жоғары көрсеткіштер келеді. ДДҰ бағалау бойынша әлемде ТБ КДТ 3,7% алғашқы рет ауырған және 20% емді бұрын алған науқастарда тіркелді.

7.3 Қазақстан Республика бойынша эпидемиологиялық жағдай.Ақпаратты блок (75 минут)

Қазақстан Республикасында мемлекеттің әлеуметтік саясатының ең басымды бағыты ТБ және ТБ ҚДТ күресу болып табылады. Үкіметтің және үкіметтің емес ұйымдардын назары мен қолдау арқылы алдын алу сапасын жақсаруында, ТБ нақтамасында және емде, жұқпалы бақылау жүйесің құруымен ТҚҰ материалдық-техникалық базаны нығайтуында, дәрі-дәрмектерді қамтамасыз етуде, фтизиатрлардын білім деңгейін және біліктілігін жоғарлауында жетістіктерге жеттік. Олардын барлығы тұрақтылығына және ТБ ауруды және өлім-жітімді төмендетуге әсер етті.

Соңғы бес жылда (2008 – 2012 жж.) ТБ байланысты халықтын ауру көрсеткіші 35,0% төмендеді және 2012 ж. халықтын 100 мыңына 81,7% келді. Сол жылы өлім-жітімнің көрсеткіші 2,3 есе төмендеді.

Облыстарда эпидемиологиялық жағдай бір-бірінен мөлшерлі айырылады, және ауру көрсеткіштері түрлендіреді Оңтүстік-Қазақстан облысында (ОҚО) – 67,1 оқиға; Шығыс-Казақстан облысында (ШҚО) 109,0 оқиға. Республикалық мәліметтерінен жоғары ауру көрсеткіші – 86,6, Астанада, ШҚО, Атырауда, Қостанайда, Ақмолада және Қызылорда облыстарда байқалады.

 

ҚР ТБ-дан ауру және өлім-жітім

100 000 халыққа, 2002-2011 жж.

 

7.4 ДДҰ ұсынылған туберкулез бойынша бақылаудын халықаралық стратегиясы. Ақпаратты блок (50 минут)

2000 ж. ТБ жоғары ауыртпалығымен 22 мемлекеттердің үкіметтері техникалық серіктестерді, қаржылық агенттіктерді және азаматтық қоғамды бірлестіріп бірге күресу жөнінде «ТБ тоқтатайық» Амстердам декларациясына қол қойды.

2005 жылда денсаулық сақтаудын Дүниежүзілік ассамблея ТБ бақылау үшін екі негізгі мақсат туралы хабарлады – ол 70% жұққан адамдарды анықтау және 85% алғашқы рет ТБ бациллярлы адамдарды емдеп шығару. Осы мақсаттарға жету үшін ДОТС-стратегия қағидаларда негізделген «Туберкулезді тоқтатайық» заманауи халықаралық стратегияны ұсынды, ол келесі негізгі компонеттерден тұрады:

1. ДОТС сапалы кеңейту және күшейту:

· Жоғарлаған және тұрақты қаржымен бірлестірілген саясаттық ұстаушылығы;

· Бактериологиялық зерттеулердің кепілдік сапасымен ауру оқиғаларды анықтау;

· Науқастарға қолдау көрсетуімен стандартты бақыланатын химиотерапия;

· Дәрі-дәрмектерді тиімді жүйемен жабдықтау және басқару;

· Мониторинг және бағалау жүйесі, сонымен қатар ем нәтижелердің сандық бағалауы.

2. АИВ-қауымдастырылған туберкулезбен және КДТ туберкулезбен күресу:

· ТБ және АИВ-инфекциямен күресу бойынша бірлескен шараларды жүргізу;

· КТД ТБ алдын алу және бақылау;

· Мониторинг және бағалау жүйесі, сонымен қатар ем нәтижелердің сандық бағалауы.

3. Денсаулық сақтау жүйесінің нығайту жәрдемшілігі:

· Жалпы жүйелі саясаттың жетілдіру, кадр ресурстарды, қаржылау, басқару, қызметтерді және ақпараттық жүйелерді ұсыну бойынша шараларды белсенді қатысу;

· Жүйелердің нығайтуына әсер ететін инновациялармен алмасу, сонымен қатар өкпелерді емдеуге тәжірибелік тәсіл;

· Басқа облыстардан инновацияларды бейімделу.

4. Медициналық қызметтердің барлық жеткізушілерді қатыстыру:

· Мемлекттік ұйымдардын арасында және мемлекеттік және жеке меншік секторлардын арасында ынтымақтастықта негізделген тәсілдерді қолдану;

· ТБ ауратын адамдарға медициналық көмек көрсетуінде халықаралық стандарттарды қолдану.

5. Туберкулезбен ауратын адамдарға және қоғамға мүмкіндіктерді кеңейту:

· Түсіндіру қызмет, ақпарат беру және әлеуметтік жұмылдыру;

· ТБ ауратын адамдарға медициналық көмек көрсетуінде қауымдардын қатысуы;

· ТБ ауратын адамдарға медициналық көмек туралы науқастардын хартиясы.

6. Ғылыми зерттеулерді қолдау және даму:

· ТБ күресу бағдарламалармен негізінде қолданбалы ғылыми зерттеулер;

· Жаңа диагностикалық құралдарды, дәрілік препараттарды және вакциналарды жасауға бағытталған ғылыми зерттеулер.

 

7.5 ҚР ТБ күресу стратегияның негізгі компоненттері.Ақпараттыблок (75 минут)

ҚР ұлттық туберкулезге қарсы бағдарлама (ҰТҚБ) мемлекеттік деңгейде орындалады және тиімді анықтауға жету, емдеу және инфекция таралуын жою үшін ұлттық денсаулық сақтау жүйесіне шоғырланған. Сонымен, ҰТҚБ негізгі мақсаты – ТМБ шығаратын ТБ аурып жүрген науқастарды дер кезінде анықтау арқылы ТБ инфекцияны төмендету және ТБ барлық формалармен ауратын науқастарды сапалы емдеу.

ҰТҚБ келесі директивті құжаттарды басшылыққа алады:

1. 28 қаңтар айында 2011 ж. «Болашақты бірге салайық» ҚР Президенті Н.Назарбаевтің халыққа жолдамасы.

2. 21 желтоқсан айының 2007ж. ҚР Үкіметтің № 1263 қаулы «ҚР туберкулезден халықты қорғау шаралар туралы».

3. 2008-2012 жж. Туберкулезге қарсы шараларды орындауын үйлестіру бойынша мекемеге аралық жұмыс жоспары.

4. ҚР Денсаулық сақтау (ДС) ТБ бойынша бұйрықтар және нормативті акттер (25 сәуір айының 2011 жылы № 218 бұйрық «Туберкулезбен күресу бойынша кейбір мәселелер туралы. ҚР ДС 16 қараша айының 2009 жылы № 722 бұйрық «ТБ және АИВ-инфекция бойынша бадарламаларды біріктіру туралы»).

 

ҚР туберкулезге қарсы көмектің құрылымы ескертуде ұсынылған.

7.6 Оқытушының басқаруымен жүргізілетін студенттердің өзіндік жұмысына арналған тапсырмалар (200 минут)

ТҚҰ санитарлық-эпидемиологиялық тәртіп.

ТБ ауратын адамдардын қабылдау тәртіп жоспарын және санитарлық өндеуді құру.ТБ ауратын адамдарды күту бойынша санитарлық-эпидемияға қарсы шараларды құру. ТБ ауратын науқастын палатасында және бөлмесінде дезинфекцияны ұйымдастыру және жүргізу.

Бақылау сұрақтары(25 минут)

1. Қазақстанда ТБ бойынша эпидемиялық оқиғаны қалай бағалау керек?

2. ҚР эпидемиологиялық көрсеткіштердің (ауру, өлім-жітім) динамикасы қандай?

3. Қандай облыстарда эпидемиологиялық жағдай ең жағымсыз және неге?

4. Эпидемиологиялық көрсеткіштердін қайсы туберкулез инфекцияның резервуарды сипаттайды?

5. Туберкулезге қарсы мекемелерде жұқпалы бақылау дегеніміз не?

Студенттің өзіндік жұмысына арналған тапсырмалар

Туберкулезбен ауратын науқастармен жұмыс істегенде мейірбике-менеджердің деонтологиялық аспектілер.

«Туберкулез клиникасында мейірбике-менеджердің деонтологиясы» тақырып бойынша презентацияны дайындау. «ТҚД жағдайларда ТБ ауратын науқастарды жүргізу бойынша деонтологиялық негіздері» тақырып бойынша баяндама жасау.

8 САБАҚ

ТБ этиологиясы, патогенезі, патоморфологиясы және патоморфозы. ТМБ жұғуы. Туберкулездің әртүрлі формалардын клинико-эпидемиологиялық ерекшеліктері

8.1 Туберкулездің жалпы патологиясы.Ақпаратты блок (75 минут)

Туберкулез – қоршаған ортаға ұзақ уақытқа дейін Mycobacterium Tuberculosis қоздырғышты шығаратын жұқпалы ауру, ол жоғары уыттылығымен және контагиоздігімен, көптеген клиникалық көрсетілімдермен айырылады, сондықтан оның эпидемиологиялық үдерісі ерекше және ол басқа жұқпалы аурулардан айырылады.

Сапрофиттер ретінде микобактериялар табиғатта кең таралған, бірақ олардын кейбіреулері, сонымен қатар ТМБ және алапес адам үшін патогенді болып табылады.

ТБ эпидемиологиясы фтизиатрия бөлімі ретінде халық және жеке топтардын арасында ауру таралуының жалпы заңдылықтарды зерттейді. Оның зерттеу объекті (заты) эпидемиологиялық үдеріс болып табылады.

Эпидемиологиялық үдеріс – халықтын ерекше жұқпалы жағдайлардын (аурулардын немесе тасымалдаушылықтын) арасында оқиғалардын, пайда болған заңдылықтардын және таралуының сомасы.

ТБ инфекцияның көзіТМБ сыртқы ортаға шығаратын ауру адамдар және жануарлар болып табылады.

Инфекцияның негізгі таралу механизмі аэрогенді болып табылады, ол ауа-тамшылы немесе ауа-шанды жолдармен таралады. Белсенді ТБ ауратын адам жөтелген кезде, сөйлескен кезде немесе шүкірген кезде ТМБ ауаға шығады. Дені сау адам демалған кезде жұқтырылған тамшылар оның өкпесіне кіреді. Осы инфекцияның таралу жолы ауа-тамшылы деп аталады. Жөтел импульстердің күшіне және тамшылардын көлеміне қарай ТМБ әртүрлі жердің арасына таралады: жөтелген кезде – 2 метрге дейін, шүкірген кезде – 9 метрге дейін. Орташа есептегенде қақырықтын бөлшектері науқастын тура алдында 1 метр аралығында тарқайды.

ТБ ошақтын тетінде жатқан қақырықтын тамшылары құрап және жұққан шанға айналады, ауа қозғалысымен (бөлмені жинағанда, желдеткенде, вентиляция жасағанда және т.б.) ол ауаға көтеріліп және тыныс жолдарға түседі. Осы ТБ ауа-шанды таралу жолы деп аталады.

Жұғуда ең маңызды алиментарлы таралу жол болып табылады, бұқа түрімен ТМБ жұқтырылған малдардан шығатын өнімдерді (сүті, қаймақты, сүзбені, ірімшікті, қышқыл сүттен жасалған ішімдіктерді) қабылдаған кезде болады. ТБ жұққан сиыр желіндегі 1 мл шікі сүтінде 1 млрд. дейін ТМБ бар екенін дәлелденді. ТБМ қышқыл ортада өлмейді, сондықтан олар 7 – 8 айға дейін өмір сүреді. Соынмен қатар, егер сүтті Цельсий бойынша 80 градусқа пастеризацияға қойса онда ТМБ 30 минуттан кейін өз белсендігін жояды, ал 90 градуста – 5 минуттан кейін жояды.

ТБ шалдыққыштық.Адамда ТБ инфекцияға жоғары табиғи қарсыласуы бар. Адамдардын көбісі біріншілік жұғуымен жақсы күреседі. Бірақ адамның өмір кезеңдекріне қарай ТБ инфекцияға қарсыласуы әртүрлі. Ең қауіпті жұғу бала кезде болып саналады, өйткені осы кезде аурудын жайылмалы, үдемелі формалар пайда болу мүмкін. 7 жастан 14 жасқа дейін балалар ТБ инфекцияға тұрақты, олар сирек аурады. 14 – 16 жаста ТБ ифекцияға ағзада қарсыласуы төмендейді, осы жағдайда инфицирленген балаларда инфекцияның біріншілік қайта белсендіруі немесе қайта жұғуы (екіншілік ТБ) басталады, ал аурудын өзі ауыр болып өтеді. Жастық шақта (25 жасқа дейін) эндогенді инфекцияның жұғуы жиі өтеді. Осы жаста экзогендік ТБ суперинфекцияға шалдыққыштық жоғарлайды. Жасы жеткен адамда ТБ жоғары қарсыласуы бар, бірақ егде адамдарда және кәрілерде қарсыласуы қайтадан төмендейді.

Инфекция көзінің ортасында ТБ ошақтары пайда болады. Эпидемиялық ошақ ол ТМБ жұққан науқастын орналасқан жері, жұғу және ауру пайда болу мүмкін жағдайларда мен уақытта инфицирленген адаммен бірге тұратын адамдар болып саналады.

8.2 Туберкулездің этиологиясы және патогенезі.Ақпаратты блок (75 минут)

Туберкулез микобактериясы– жасушаның ішіндегі факультативты паразиттер. ТМБ Micobacteriacae бактериялардын тұқымдасына, Actinomycetalis қатарына, Mycobacterium тегіне жатады. Mycobacterium тұқымда 100 астам түрі бар, солардын көбісі сапрофитті микроорганизмдер болы табылады, олар қоршаған ортада кең таралған. Этимологиялық «микобактерия» сөзі myces – саңырауқұлақ және bacterium, bactron – таяқша, шыбық грек сөздерден шығады.

 

ТМБ (электронды микроскоп)	Бояғаннан кейін препараттағы ТМБ

ТМБ жіңішке, таяқшаның кішкене имек арқасындай, ұзындығымен 0,8 – 5 мкм және жуандығымен 0, – -0,5 мкм түрінде сипатталады. ТМБ спорларды және капсулаларды құрмайды. Ziehl-Neelsen бойынша ТМБ бояғанда олар жарқын-қызыл, жиі түйіршікті, әртүрлі өлшемімен жіңішке таяқшылар түрінде көрінеді. Олардын негізгі ерекшелігі қышқылға, спиртке және сілтіге тұрақты болып табылады. ТМБ – аэробтар, олар қалыпты даму үшін ауа керек. Микобактерияларда уыттылыққа қабілеті бар. Экзотоксиндерді шығармайды, бірақ туберкулопротеидтарда, липидтерде уыттылық қабылеттері бар. ТМБ бөлуі жай бөлінуімен, сирек бүршіктенуімен жүреді. Жай бөлінуінің циклі 20 – 24 сағат өтеді.

ТМБ қоршаған ортанын физикалық және химикалық факторларға мөлшері тұрақтылығымен сипатталады. Егер күннің сәулесі болмаса олар бірнеше айға дейін өмір сүреді (кітаптын парақтарда – 3 айға дейін); 10 күнге дейін олар даладағы шанда сақталады. Бірақ күн сәулесі түссе ТМБ 1 – 1,5 сағаттан кейін өледі, ультра күлгін сәулелер түскен кезде 2 – 3 минуттан кейін өледі. Қайнату ТМБ 5 минуттын ішінде өлтіреді. Ең тиімді дезинфицирленген құралдар ол бос белсенді хлор шығаратын препараттар болып табылады.

ТМБ өзгергіштіктің түрлерінен бірі дәрілік тұрақтылығы болып табылады. ТМБ дәрілік тұрақты формалар – ол заманауи фтизиатрияның маңызды мәселелердің бірі балып табылады. Дәрілік тұрақтылығын анықтауы ол ТБ қолайлы химиотерапияны таңдауында маңызды фактор болып есептеледі және ол аймақтағы ТБ бойынша эпидемиологиялық қауырттылығының негізгі көрсеткіші болып табылады. Біріншілікдәрілік тұрақтылығы ол ешқашан туберкулезге қарсы дәрілерді қабылдамған науқас шығаратын микобактерияларда анықталған тұрақтылық ретінде белгіленеді. Осы оқиғада науқас микобактериялардын дәрілік-тұрақты штаммды жұқтырды деп айтуға болады. Жүре пайда болған (екіншілік) дәрілік тұрақтылығы ем үдерісінде пайда болған тұрақтылық ретінде белгіленеді.

Екіншілік дәрілік тұрақтылық жүргізіліп жатқан химиотерапия тиімдігінің жанама көрсеткіші ретінде болып табылады. Резистенттіліктің түрлері: монорезистенттілік – бір дәріге ТМБ тұрақтылығы, полирезистентілік – екі немесе екіден көп дәрілерге ТМБ тұрақтылығы. Изониазидке (Н) және рифампицинге (R) бірден дәрілік тұрақтылығы бар, басқа туберкулезге қарсы дәрілерге тұрақтылығына қарамастан, штаммдар көптеген дәрілік тұрақтылығымен (КДТ немесе MDR) немесе мультирезистенттік штаммдар деп атады. Тек қана изониазидке емес тағы рифампицинге (НR)және резерв қатардағы (аминогликозиттерден және фторхинолондардын біреуіне) дәрілерге тұрақты болса онда олар кең дәрілік тұрақтылығымен (КДТ немесе ХDR)штаммдар деп аталады. Дәрілерді дұрыс қабылдамаса немесе ретсіз қабылдаса және ем бақылау қағидасын сақтамаса осы штаммдар пайда болады. егер осындай штаммдар науқаста болса онда оны емдеу өте қиын болады. Ол ем ұзақ, қымбат болып саналады және ол резервті қатардан дәрілерді қабылдауына талап етеді.

Туберкулез патогенезі.Туберкулездің қоздырғышыадам ағзасына көбінесе аэрогенды(95% аса), сирек – алиментарлы (пастеризацияланған емес ауратын сиырдын сүтін қабылданғанда) немесе қатынасты (тер немесе шырышты қабаттар арқылы) жолымен түседі. Әдебиетте өте сирек таралу жолы сипатталған – трансплацентарлы.

Ағзаға қоздырғыш түссе ол әрқашанда ауруға ұшырмайды. Ол ТМБ санынан және уыттылығынан, бактерия шығаратын науқаспен қатынаста болған ұзақтығынан, ағзадағы иммундық қабілеттерден байланысты. Әлем бойынша туберкулез инфекцияны 30% жуық халық жұқтырып алды, ал солардын ішінен тек қана 10% өмір бойы ТБ аурады. Бірақ ТМБ жұқтырған қауіпті топтан адамдар туберкулезбен жиі аурады, мысалы, АИВ-инфицирленген адамдарда ТБ даму мүмкіндігі бір жылдын ішінде 5 – 10% есептеледі.

Бактерия шығаратын науқаспен қатынаста болған адамның әр қайсына жұқпайды. ТМБ тыныс жолдарға түскен кезде ол қорғау кедергілермен – сыртқы қабатта белсенді заттектер бар (лизоцим және басқа) бронх жыбырлағыш эпителиймен, бронхтын шырышымен кездеседі. Егер қоздырғыштын саны аз мөлшерде болса және осы жүйелер дұрыс қызмет атқарса онда олар адам тыныс жолдардан тез шығып кету мүмкін.

Егер тыныс жолдарға ТМБ уыттылық мөлшерлі саны түссе және олар табиғи жолмен шықпаса онда қоздырғыш және адам иммундық жүйе арасында әрекеттесуі басталады. Альвеолаға жеткен ТМБ макрофагтармен жұтылады, солардын ішінде олар тез бөліне бастайды. Макрофагтарды бұзып ТМБ жасуша аралық алаңға шығады, сосын лимфа түйіндеріне түсіп қанға барады. Қан арқылы ТМБ барлық мүшелерге таралады. Әдетте иммундық жүйе 2 – 6 аптаның ішінде ТМБ бөлуін және таралуын тоқтатады. Адам жұқтырылған болып саналады. Ол ТБ ауырып тұрған жоқ: шағымдары жоқ, рентгенологиялық сүретте өкпелерде өзгерістер жоқ, эпидемиологиялық қауіпті ұсынбайды. Оң нәтиже реакциямен жұқтыруды 2 ТЕ Манту сынамамен анықтауға болады.

Ауру дамуында ТМБ бірінші рет болғанда біріншілік ТБ қалыптастырады, ол айқын гиперсенсибилизациямен өтеді, міндетті түрде лимфа түйіндері зақымданады, иммундық жауап жетілмеуімен және жалпыламалыға бейімділігімен сипатталады, сосын иммунитет өндірілген кезде өзімен өзі жазылып кету мүмкін. Біріншілік ТБ көбінесе бала жаста кездеседі (БТК және көкірек ішіндегі лимфа түйіндердің ТБ). Балаларда ең жиі кезедсетін клиникалық формасы көкірек ішіндегі лимфа түйіндердің ТБ болып табылады.

Екіншілік ТБ бірінші рет жұқтырғаннан кейін ұзақ уақыт (жылдар) өткеннен соң эндогенді инфекция қайта белсендірген кезде немесе ТМБ қайтадан жұқтырып алған кезде ересек адамдарда пайда болады. Жүре пайда болған иммунитеттің жағдайларында өтеді, лимфа түйіндер зақымданбайды, тек мүшелерді (көбінесе өкпелерді) зақымдануымен шектеледі, кейбір кезде ыдырау қуыстар пайда болады. ТБ екіншілік формалардын пайда болуына әртүрлі жалғаспалы аурулар әсер етеді: салқын тию, иммунодепрессанттармен емделу, дене және психикалық жарақаттар және басқа факторлар, олар ағзаның қорғау күштерін төмендетеді. ТБ екіншілік формаларға жатады: диссеминирленген (жеделдеу және созылмалы), инфильтративті, туберкулома, кавернозды, фиброздық-каверноздық, цирротикалық. Екіншілік туберкулездің ең жиі формасы инфильтративті өкпе туберкулезі болып табылады.

8.3 Оқытушының басқаруымен жүргізілетін студенттердің өзіндік жұмысына арналған тапсырмалар(100 минут)

Өкпе туберкулездің (ТБ) және өкпеден тыс туберкулездің клиникалық көрсетілімдердің ерекшеліктері және олардын эпидемиялық қауіп.

Ағзадағы ТБ орнына байланысты ТБ ауратын науқастардын сырқаттамамен және медициналық карталармен жұмыс істеу бойынша практикум (блиц-сұрау, талдау).

Келесі мәселелер бойынша мәлімдеме дайындау: ТБ ерте белгілері, өкпе ТБ клиникалық-эпидемиологиялық ерекшеліктері. ТБ күдікті болғанда науқастын зерттеу жоспарын құру. Өкпеден тыс туберкулездің ерекшеліктерін шығару және кестені толтыру.

 

өкпеден тыс орын	клиника	ерекшеліктер
сүйектер
бүйректер

 

8.4 Оқиғалық есептер (50 минут)

Бақылау сұрақтары(35 минут)

1. Туберкулездің қоздырғышын кім ашты?

2. Туберкулездің қоздырғышы басқа микробтардан немен айырылады?

3. Туберкулездің негізгі жұғу жолы қандай?

4. «ТМБ жұқтыруы» дегеніміз не?

5. Балаларда ең жиі кездесетін туберкулездің формасы қандай?