КІРІСПЕ
Әр мемлекетте денсаулық сақтау жүйесінің тиімді дамуы көбінесе кәсіптік деңгейдің жағдайынан және денсаулық сақтау саласындағы қызметкерлердің дайындығынандықтан байланысты.
Қазіргі кезде заманауи денсаулық сақтау жүйесінде мейірбике ісі ең негізгі бөлім болып қалады, осы салада денсаулық сақтау жүйесіндегі әлеуметке көрсетілетін қызметтерді қажетсіну үшін мөлшері кадр ресурстар және нақты әлеуетті мүмкіндіктері бар.
Медициналық көмек көрсету тиімділігі анық және кәсіптік мейірбике қызметіне байланысты ол мейірбике күтуінің стандартталған технологиялар, алдын-алу, нақтама және ем барысымен арқылы медициналық көмек көрсету сапасын жоғарлауына бағытталған.
Мейірбике қызметкерлерде жоғары кәсіби іс болғанымен олар тағы әріптестермен этикалық-деонтологиялық қатынасу қалыптарын сақтай білу және адам құқығының сыйлау қағидаларын сақтау қажет.
Адам құқығын сыйлау қағидасы – ол халықаралық құқығының мықты қағидалардың бірі, ешқандай сыртқы факторларға немесе олардың жеке физикалық немесе психикалық мінездемелерге және күдікті деңгейіне қарамастан ажырамас бөлімдегі адамдардың теңдігі, оларда болатын құқықтары мен бостындықтары болып саналады.
Осы модульде заманауи түсініктемелерде және денсаулық қалыптарда негізделген ЕҚӘХ денсаулық сақтауында мейірбике процессінің қағидалары қарастырылады.
Оқу мақсаттары
1. ЕҚӘХ жұмыс істегенде қажетті негізгі түсініктемелермен және денсаулықтың модельдермен танысу.
2. ЕҚӘХ медициналық көмек алған кезде олардың кездесетін кедергілерді жақсы түсіну.
3. ЕҚӘХ арасында ауруларды емдеген кезде науқастың көз қарасынының маңызын түсіну.
4. ЕҚӘХ әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктерін сипаттау және қалай олар денсаулыққа әсер етеді.
Соңғы оқуының нәтижелері
Когнитивты:
· ЕҚӘХ жұмыс істегенде қажетті негізгі түсініктемелермен және денсаулықтың модельдермен танысу;
· алдын-алу шаралардың негіздері;
· денсаулықтың модельдерын, аурулардың алдын-алуына қарағанда қауіпін және салауатты өмірді насихаттауды білу.
Құқықтық:
· ЕҚӘХ медициналық көмек алған кезде олардың кездесетін кедергілерді түсіну;
· ЕҚӘХ арасында ауруларды емдеген кезде науқастың көз қарасынының маңызын түсіну;
· ЕҚӘХ көмек іздеу сұрақтарда және көмекті алу үшін кездесетін қиындықтарын жоғары деңгейде түсіну.
Операциональды:
· ЕҚӘХ медициналық көмек көрсету қағидалары;
· дәрігерлік дейінгі көмек алғанда мейірбике процессінің жүзеге асыру кезеңдері;
· әлеуметтік маңызды аурулардың алдын-алу сұрақтар бойынша мейірбикенің негізгі қызметтері мен міндеттері;
· ЕҚӘХ алдын-алу мен денсаулықты жақсарту шаралардың жүзеге асыру;
· жеке және отбасылық деңгейде аурулардың алдын-алу шаралары;
· отбасылық денсаулығына, ЖЖБА төмендету бойынша алдын-алу шараларына, тәртіптің қауіп факторларды (қауіпті сексуалды тәртіп) анықтауға әсер ететін қауіптің әлеуметтік және биологиялық факторлардың талдауы.
Коммуникативты:
· науқастар түсінетін тілде сауатты, еркін сөйлесу;
· сенімді қатынастарды құру;
· қолайлы моральдық-психологиялық ахуалын құру;
· алқалылық және өзара сыйластық;
· пікірсайыстар жүрген кезде өз көз қарасын қорғау;
· науқаспен, оның туысқандармен, әріптестермен және басқа медициналық қызметкерлермен максимальды сенімді қатынастарды құру;
· командада жұмыс істеу.
Өз бетімен білім алу жән даму:
· нормативті-құқықтық, басшылық, анықтамалық, ғылыми құжаттармен жұмыс істеу;
· презентацияларды, баяндамаларды, слайдттарды, стендтерді және т.б. дайындау.
Құзырлар:
· ЕҚӘХ жұмыс істеген кезде негізгі концепцияларды мен қалыптарды бағалау және талқылау қажет;
· ЕҚӘХ жеке бас ерекшеліктерді анықтау білу, денсаулыққа қарағанда науқастын көз қарасын сипаттау – коммуникативты құзырлар;
· тәжіріблік дағдылар – науқастың құқықтар туралы қалыптарды жүргізуін білу.
Пәннің пререквизиттері: әлеуметтік медицина, адам қалыпты анатомиясы, қалыпты физиология, психологияның негіздері, микробиология, фармакология.
1 БӨЛІМ. ДЕНСАУЛЫҚТЫҢ АНЫҚТАМАСЫ ЖӘНЕ МЕЙІРБИКЕ ПРОЦЕССІНДЕГІ ЕҢ ҚАУІПТІ ӘСЕР ТИЕТІН ХАЛЫҚТЫҢ ДЕНСАУЛЫҒЫН САҚТАУ
1 САБАҚ
Денсаулық сақтау дамуының тарихы. Денсаулық сақтаудың стратегиялар мен бағдарламалар
1.1 Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы (ДДҰ).Дәріс (50 минут).
Денсаулық сақтау (ДС) – қолайлы медицина қызметің ұйымдастыруына мен қамтамасыздандыруына, ауруларды ескертуге мен емдеуге, халықтың денсаулығын нығайтуына бағытталған мемлекет қызметінің саласы.
| Денсаулық сақтау анықтамасында 3 сәттерге назар аударылған. 1. Мемлекеттің әлеуметтік қызметі – денсаулықты нығайту бойынша қоғамдық құрылымдырадың міндеті. 2. Халықтың аурулар мен денсаулық туралы тарихи кезеңдердегі пайда болған пікірлер жиынтығы. 3. Емдеуге, алдын-алу шараларына, денсаулықты нығайтуына бағытталған адамдардың іс-әрекеттердің жиынтығы. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы– Біреккен ұлтар ұйымының (БҰҰ) арнаулы мекеме, оның құрамына 194 мемлекет-мүшелері кіреді, оның негізгі функциясы әлем халықтың денсаулық сақтау халықаралық қиындықтарды шешуіне арналған. Ол 1948 жылда Швейцари, Женева штаб-орталығында орнатылған. · 1948 жылда: Халықаралық аурулар жікеуді (ХАЖ) ДДҰ өз жауапкершілігіне алды. · 1952-1964 жылдарда: тропикалық гранулеманы жою глобальды бағдарлама жасалынды. · 1974 жылда: ДДҰ 30 жыл бойы онхоцеркозды жою бағдарламаны жүргізді. · 1974 жылда: Балаларға арналған негізгі вакциналарға қамтамасыздыруына үшін Дүниежүзілік денсаулық сақтау ассамблея кеңейтілген иммунизация бағдарламасын жасау туралы қарарды қабылдайды. · 1975 жылда: Дүниежүзілік денсаулық сақтау ассамблея «Негізгі дәрілік дәрумендер» мен «Дәрілік дәрумендер саласында ұлттық саясат» тұжырымдамаларды қабылдады. | Тарихтан 1851 жылы Парижде I Халықаралық санитарлық конференция өтті, онда 12 мемлекет қатысты. Форум жұмысының қорытындысы Халықаралық санитарлық конвенция қабылдауын білдіретін, ол Жерорта теңіздегі теңіздік карантиннің тәртібің анықтау еді. Бірақ осы нәтижеге тек қана тырысқақ қатысты 1892 жылда, ал оба қатысты 1897 жылда жетті. XX ғасырдың басында тағы екі денсаулық сақтау үкіметаралық ұйымдар құрылды: 1902 жылда — Панамериканды санитарлық бюро (Вашингтон, АҚШ), 1907 жылда — Европада (Париж, Франция) гигиенадағы қоғамдық бюро. Олардын негізгі функциялар медицинадағы жалпы сұрақтар (әсіресе жұқпалы аурулар бойынша) бойынша ақпаратты дамуы болатын. Бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін 1923 жылда Ұлттар Лиганың (Женева, Швейцария) денсаулық сақтау Халықаралық ұйымы қызмет етті, ал екінші дүниежүзілік соғыстан кейін 1946 жылда шілде айында Нью-Йоркте қызмет етті, денсаулық сақтау бойынша Халықаралық конференцияның шешуімен ДДҰ құру шешімі болды. 1948 жылда 7 сәуірде ДДҰ жарғысы ратификацияланды, содан кейін 7 сәуір Дүниежүзілік денсаулық күні болып өткізіледі. |
Екі жылдан кейін негізгі емдік дәрі-дәрмектер тізбесі шығара бастады.
· 1967-1979 жыл: 12 жыл ДДҰ шешекті жою бойынша науқанды түгел үйлестірді.
· 1978 жыл: Біріншілік медицина-санитарлық көмек бойынша халықаралық конференция «Денсаулық барлығы үшін» тарихи мақсатын анықтайды.
· 1988 жыл: Полиомиелитті жою бойынша Глобальды бастаманы жүзеге асыру басталуы.
· 2003 жыл: Текіге қарсы күрес бойынша ДДҰ Шектеулі конвенция қабылданады.
· 2004 жыл: рацион саласында мен тамақтандыру тәртібінде, дене белсенділігінде мен денсаулықта Глобальды стратегия қабылданады.
· 2005 жыл: Дүниежүзілік денсаулық сақтау ассамблея Халықаралық медицина-санитарлық ережелерді қайта қарастырды.
ДДҰ міндеттері:
· Денсаулық сақтау саласында халықаралық нұсқауларды ұсыну;
· Денсаулық сақтау стандарттарды белгілеу;
· Денсаулық сақтау ұлттық бағдарламаларды күшейту саласында мемлекеттердің үкіметтермен ынтымақтастық;
· Лайықты технологияларды, ақпараттарды, денсаулық сақтау стандарттарды әзірлеу және жіберу.
ДДҰ қызметінің салалары:
· Денсаулық сақтау ұлттық қызметтерді күшейту мен жетілдіру;
· Жұқпалы емес және жұқпалы ауруларды ескерту және олармен күрес;
· Қоршаған ортаны сақтау мен жақсарту;
· Ананың мен баланың денсаулығын қорғау;
· Медицина кадрларды дайындау;
· Медицина-биологиялық зерттеулерді дамуы;
· Санитарлық статистика.
ДДҰ қызметі жалпы бағдалармен лайықты 5-7 жылға жүзеге асырылады, жоспарлау 2 жылға жүргізіледі. Қазіргі кезде басымдылық бағыттар:
· Негізгі денсаулық сақтау ұлттық қағидалар бойынша мемлекеттерде денсаулық сақтау жүйелер дамуы қарармен лайықты (1970 ж.), ода мемлекеттің жауапкершілігі, алдын-алу шаралары, халықтың қатысуы, ғылым жетістіктерін қабылдауы және т.б. нақты белгіленген;
· Денсаулық сақтау жүйесінде кадрлік саясатын жетілдіру;
· Алма-Ата декларация лайығымен медицина-санитарлық көмегін дамуы.
| Қазақстанның денсаулық сақтау жүйенің реформалардың тарихы: 1992 ж. –жаңа денсаулық сақтау жүйесің құру қажет: кеңестік жүйе. 1996-1998 жж. – денсаулық сақтау бюджетті-сақтандыру жүйесін жасау және енгізу. 1999 ж. бастап – бюджетті қалып: кеңестен кейін жүйе. ҚР денсаулық сақтау жүйемен жүзеге асырылған және жүзеге асырылып отырған мемлекеттік бағдарламалар: · Мемлекеттік бағдарлама "Халықтың денсаулығы". · 2002 ж. – Денсаулық жылы. · ҚР 2005-2010 жылдарға денсаулық сақтау реформа жүргізу мен даму мемлекеттік бағдарлама. · ҚР 2011-2015 жылдарға «Саламатты Қазақстан» денсаулық сақтау даму мемлекеттік бағдарлама. |
Бүгінге ДДҰ денсаулық сақтау жүйенің ұлттық қызметтің ең маңызды бағыттарды анықтады, олар АИВ/ЖИТС, туберкулёз, безгек, қауіпсіз жүктілікке жәрдемдесу – ананың мен баланың денсаулығы, жасөспірімдердің денсаулығы, психикаляқ денсаулық, созылмалы аурулар.
1.2. Қоғамдық денсаулық сақтау жүйенің глобальды стратегиялар.Ақпаратты блок (100 минут).
XX ғасырдың аяғында XXI ғасырдың басында ЖИТС пен туберкулездің жаңаруы осындай жаңа жұқпалы аурулардың пайда болуына куәгер болдық. XXI ғасырда жаңа қоғамдық денсаулық сақтау жүйесі денедегі, әлеуметтік және экономикалық ортада денсаулыққа зиян келтіретін біреккен стратегиялар жасау жолында мен барлық секторлардын қатысуымен жергілікті себептерін жою қиындықтарды көрсетеді. Кейбір адамардың және қоғамдықтардың әкілеттіктер мен мүмкіндіктер денсаулықпен байланысты қиындықтарын шешуінде үлкен маңызын алды және адамдардың құқығында негізделген денсаулыққа тәсілдемені дамуында негізгі фактор болып есптеледі. Бүкіл әлемде жалпы тәсілдемеде халықтың денсаулығын жақсарту жағдайын анықтауында маңызды әсерін оларға денсаулық нығайту бойынша әртүрлі бағдарламалар арасындағы байланыстарды құруына ерекше маңыз беріледі .
Глобальды масштабта стратегия келісуімен денсаулықты жақсарту бойынша ДДҰ соңғы отыз жыл бойы маңызды рольде болды. Осы жұмыс 1978 жылы басталды «Денсаулық барлығы үшін» Стратегия қолдауымен, ол келесі түрімен жариаланды: «Үкіметтердің, халықаралық ұйымдардың және барлық әлемдік жұртшылықтардың негізгі әлеуметтік міндеттердің бірі бүкіл әлемдегі халықпен келе жатқан он жылдықтарда 2000 жылға дейін осындай денсаулық деңгейіне жету болуы, оларға экономикалық және әлеуметтік жоспарда өнімді тұрмыстық дәстүрді жүргізуіне рұқсат берелетін».
Біріншілік медицина-санитарлық көмегіне денсаулық сақтау жүйені қайта бағдарлау бойынша қозғалыс болды, ол Алма-Атыда 1978 жылы тарихи маңызы болуымен конференциямен ұйымдастырылды. ДДҰ мен ЮНИСЕФ бірлескен күштермен шақырылған осы конференцияның нәтижесі Алма-Атының декларация қабылдауы болды, ол біріншілік медицина-санитарлық көмегін осылай анықтады «тәжірибелік ғылыми-тиянақталған, әлеуметтік жарамды әдістерде мен технологияларда негізделген медицина-санитарлық қамтамасыздандырудың маңызды бөлімі, олар бөлек адамдарғада мен қоғамда отбасыларға да қолжетімді болу керек».
| Денсаулық сақтау қиындықтары, алдын-алу мен бақылау бойынша ағарту денсаулық сақтау жүйесінің негізгі элементтер ретінде болып анықталды. Денсаулық үшін жауапкершілік тек қана денсаулық секторына артылмаған ол тағы басқа секторларға артылған, олар халықтың денсаулығын нығайту мен қолдау үшін бір бірімен қызмет ету тиіс болатын. Бөлек адамдардың мен қоғамдықтардың кұқықты және мүмкіндіктерді кеңейтуіне, олардың жоспарды құруында, ұйымдастыруда, функция жүргізуінде мен біріншілік медицина көмегін бақылауға жаңа акцент жасалған. | Оттавтік хартия • Денсаулықтың мүлделерін санасуымен мемлекеттік саясатын қабылдау. • Жағымды ортаны құру. • Жергілікті қоғамдықтардың деңгейінде іс-әрекеттердің қолдауы. • Жеке бас дағдыларды дамуы. • Денсаулық сақтау қызметтерді қайта бағдарлау. |
Осы уақытта Оттавтік хартия ерекше маңызда болды, ол өркенденген мемлекеттерде халықтың денсаулықты күшейту бойынша Оттавтік конференция жұмыстың нәтижелері бойынша қабылданған. Осы құжат тәжірибедегі глобальды стандарттарды белгілеуімен денсаулықты нығайту бойынша эволюция күштерде өзгерісті кезеңді белгіледі. Ол әр түрлі салаларда және барлық деңгейлерде кідіріссіздік шешуін талап ететін денсаулық туралы сұрақты әлем мемлекеттердің маңызды міндеттердің бірі деп қойды, сонымен мемлекеттердегі халықтың денсаулық үшін шешімдерді қабылдауының салдарын зердесіне жетуіне үкіметтерді дәрттендіру.
Дені сау мемлекеттік саясына акцент жасағанда тек қана денсаулық салада емес, барлық басқару деңгейлерде денсаулықпен байланысты Хартия сұрақтарды шешуіне қажеттілігін көрсетеді. Оның мақсаты – үкімет деңгейіндегі мемлекеттік қызметкерлерді қоса барлығына денсаулықты басым талдауын жасау.
Хартияда қоғамдық құрылғының қиын сипатын және қоғамның барлық деңгейлері бір-бірімен байланысқан деректі мойындайды. Сондықтан, біз осындай жағдайларды құруына мен демеуіне біреккен жауапкершілікті жүргізіп отырмыз, олар денсаулықты нығайтуына және бүкіл әлемде табиғи қуатын сақтауына глобальды жауапкершілікке әсер етеді.
Қоғамдық іс-әрекеттер адамдардың денсаулықты нығайтуында маңызды болып табылады. Қоғамдық мүшелерінің әкілеттіктермен және мүмкіндіктермен барысымен жұмыс істегенде өз тағдырлармен жарлықтайды, қоғамдық дамуына тәсілдемелер бар қуаттарда негізделеді тағы оларды күшейтеді, және жаңа қуаттарды құруына әсер етеді. Белсенді қатысушылар мүмкіндік арқылы болуында және денсаулықты нығайту процессімен тікелей жарлықтауына өте пәрменді өзгерістер үшін қоғамда тірек құрылады. Осы процесстің бөлімінде дағдыларды даму мен қиындықтарды шешу стратегияларды жасау болып табылады, өйткені олар көбінесі адамдарға өз денсаулығын бақылауға көмектеседі. Аяғында, денсаулықты нығайту бойынша және осы міндетті орындау үшін кәсіптік жүйедегі дайындығын өзгертуіне Хартия ролін жүзеге асыру бағытында денсаулық сақтау жүйесін дамуына қажетті акцент жасайды.
Кейінгі халықаралық конференциялар Оттава хартиядан бас тартты және олардың жағдайларын жетілдіруіне әсер етті, тағыда денсаулықты жақсарту мәселесіне келіскен глобальды тәсілдемені құруына талпынды. 2005 жылы құрастырылған Бангкок хартиядан алынған анықтамасы төмен жазылған. Осы анықтамада іс-әрекетке әкілеттіктерді мен мүмкіндіктерді ұсынуға берілді, жалпы факторларды анықтау ролі берілген, олар денсаулыққа әсер ететін әлеуметтік, экономикалық факторлар және қоршаған ортаның факторлары. Олар тағы туберкулез, АИВ және/немесе гепатит осындай жұқпалы аурулар және жүректің ишемиялық ауру мен диабет жұқпалы емес ауруларға жататын ауруларды бақылау бойынша қоғамдық денсаулық сақтау жүйенің функциялармен нақты байланыстарды құрды.
"Денсаулықты нығайту – адамдарға өз денсаулығын және оны анықтайтын факторларды нақты бақылауға әсер ететін процесс, сонымен оның жағдайын жақсартады. Ол қоғамдық денсаулық сақтауында негізгі функция болып табылады және жұқпалы, жұқпалы емес ауруларды мен денсаулыққа басқа зияндарын келтіретін қиындықтарын шешу бойынша жұмысқа әсер етеді". (Бангкоктік хартия, 2005 ж.)
Европа мемлекеттердің одағына үшін денсаулық сақтау саласындағы саясатқа бірлестірілген тәсілдемені қамтамасыздандыруына ДДҰ маңызды ролін жүргізеді. Осы қатынаста маңызды ролін стратегиялық құжаттың шығуы «Денсаулық барлық үшін – 2000 жылда әрқайсына денсаулық қол жетімді болу бойынша мақсатымен» болды (ДДҰ, 1986ж.), оның ішінде төрт маңызды тақырып анықталды:
1. Өмір бейнесі мен денсаулық.
2. Денсаулықтын және қоршаған ортанын қауіп факторлары.
3. Денсаулық сақтау жүйесінің қайталап бағыттау.
4. Белгілеген бағыттарда қажетті өзгерістерді жүргізу үшін инфрақұрылымын құру.
XXI ғасырда денсаулықты жақсарту бойынша глобальды жұмыста 2000 жылы қыркүйек айында БҰҰ қабылдаған мыңжылдық Декларация тағы бір маңызды оқиға болды. Ол әлеуметтік басшыларды кедейлікпен, аштықпен, аурулармен, сауатсыздықпен, экология жағдайының нашарлауымен және әйелдердің дискриминациямен күресуге міндетсінеді. Ол медицина көмек көрсетуінің алты мықты қағидаларды белгіледі. Мыңжылдық дамуының мақсаты осы декларация негізінде жасалған, олардың әрқайсында деректі мақсатты көрсеткіштер мен индикаторлар бар. Оның ішінде денсаулыққа әсер ететін факторлар және бір бірімен байланысқан екенін деректі мойындалады. Декларацияда айтылды:
"...ең мықты денсаулық балаларға оқуға, ал ересек адамдарға ақша табуға мүмкіндік береді. Гендерлік теңдік ең мықты денсаулыққа жетуінің маңызды факторы болып саналады. Кедейліктің, аштықтың және қоршаған ортаның сапасы нашарлаулығының қысқартылуы денсаулыққа дұрыс етеді, бірақ тағы ол мықты денсаулықтан тәуелді. ".
| 1996 жылы бүкіл ДДҰ мемлекеттер- қатысушылармен қол қойған Люблянді хартиямен арқылы қосымша күшті денсаулық сақтау реформасы алды. Олар адамның адамгершілік маңызын, денсаулыққа жету үшін нақты мақсаттарды қою қажетін, адамға бағдарланған тәсілдемені, сапалы қызметтерді ұсынуын, қаржыландыруын мен тұрақтылығын, денсаулықты нығайтуын мен оны қорғауын және алдын-алуын белгілейді. Олар денсаулық сақтау реформа бойынша заманауи бағдарламалармен келіседі, мысалы «Саламатты Қазақстан!» денсаулық сақтау бағдарламамен және Дүниежүзілік банкпен мен ЮСАИД қаржыландыратын жобалармен келіседі және олардың жұмысы мазмұндаған алты қағидаларды сақтуында жасалған. | Жаңа мыңжылдықтың дамуының сегіз мақсаттары бар: 1 кедейлікті және аштықты мүлде жою; 2 жалпыға ортақ бастапқы білімді қамтамасыздандыру; 3 жыныстық тиістігінің теңдігіне және әйелдердің құқықтарын кеңейтуіне қолғабысу; 4 балалар өлімің қысқарту; 5 ана денсаулық қорғауын жақсарту; 6 АИВ/ЖИТС, безгекпен және басқа аурулармен күресу; 7 экологиялық тұрақтылығын қамтамасыз ету; 8 даму мақсатында әлеуметтік серіктестікті ұйымдастыру. |
Қазақстан Республикасында 2011-2015 жж. «Саламатты Қазақстан» денсаулық сақтау дамуы Мемлекеттік бағдарлама қабылданды. Оның мақсаты – мемлекеттегі тұрақты әлеуметті-демографиялық дамуын қамтамасыздандыру үшін Қазақстан азаматтардың денсаулығын жақсарту.
2011-2015 жж. «Саламатты Қазақстан» денсаулық сақтау дамуы Мемлекеттік бағдарламаның міндеттері:
1. азаматтардың денсаулығын сақтау мәселелер мен санитарлық-эпидемиологиялық саулықты қамтамасыздандыру бойынша сектораралық және мекемеаралық әрекеттесуін күшейту;
2. Бірлестірілген ұлттық денсаулық сақтау жүйесін дамуы мен жетілдіруі;
3. Медицина мен фармация білімінің дамуы мен жетілдіруі, медицина ғылымының мен фармация қызметін дамуы.
1.3 2011-2015 жж. АИВ/ЖИТС бойынша денсаулық сақтау саласында глобальды стратегиялар. Ақпаратты блок (25 минут)
АИВ/ЖИТС денсаулық сақтау жүйесінде глобальды стратегиялар бар:
1 стратегиялық бағыт:
· АИВ алдын-алуына тиімді тәсілдеменің өзгертуі.
· Баларда АИВ жұғу жаңа оқиғаларын жою.
· Емдеу, күту және қолдау сұрақтарда келесі кезеңің жылдамдатуы.
· Халықтың негізгі торптарға кешенді және шоғырланған қызметтерді көрсету.
2 стратегиялық бағыт:
· Денсаулық сақтау саласында АИВ пен басқа бағдарламалар бойынша бағдарлалармен арасындам өзара байланысты күшейту.
3 стратегиялық бағыт:
· Декнсаулық жүйелерінің алты жасаушының күшейту.
4 стратегиялық бағыт:
· Жыныстық тиістік теңдігің қамтамасыздандыру мен қиян гендер қалыптарын жою.
· Адам құқығын қорғау мен денсаулық сақтау мәселелерде әділеттікті қамтамасыздадыру.
· Барлық саясатта, зағдарда және заң астар актілерде денсаулықты кепілдік ету (ДДҰ, 2011 ж.).
1.4 Тәжірибелік мысалы талқылаумен(25 минут)
Төмен берілген мысал сыртқы жағдайлар және тұрақтық акцентпен денсаулықты нығайтуына қоғамдық тәсілдемені көрнекті әшекейлейді.
| Тәжірибелік мысал: Bute Produce Bute Produce – бұл Шотландиядағы Бьют аралында жергілікті қауымның бақшасы, бұл жерде қолжетімді бағалармен мезгілді мен жергілікті жеміс-жидектерді өсіреді және жұмысқа тұруына мен волонтерлық жұмыс істеуіне мүмкіндіктерді береді. Bute Produce жергілікті өнімдерді өсіруімен айналысады, өйткені олар өздердің мезгілді жеміс-жидектерді өсіруі мен қолдану арқасында өз аралды өзіне жеткілікті мен үлкен жерден аса тәуелді емес істегісі келеді. Қазіргі кезде аралда жергілікті ресурстарға жататын жұмыссыз отырған адамдар мен жер сияқты қолданып жатыр. Жеміс-жидектерді өсіруінен басқа жоба тағы оқуға, кең деңгейлі халыққа үшін волонтерлік жұмыс істеуіне мүмкіндіктерді береді және "даладан үстелге дейін" арасын және жоғары сапалы жергілікті тағам өнімдерге мүмкіндігін қамтамасыз етіп даланың атмосферасына көшетхана газдардын шығарылуын қысқартуына әсер етеді. Жоба тағы жеміс-жидектер өсу үшін жеткілікті энергияны күшейту аралдағы бірінші жел турбинасын қолданып отыр және қалған энергияны қайтадан Ұлттық электржүйелік компанияға сатады. 'Біз клиенттің қызығушылықтарын алды-артын арттыру барысында нысаналы түрде тәсілдемені қолданамыз' 'Біз көп адамдардың өмірін аздап өзгертеміз. Егер бұл тәжірибе бүкіл Шотландияда және сыртқы аймақтарда қайталанса, қандай ол мүмкіндіктер берушеді...' Глазго қ. халық денсаулық орталығы (2012 ж.) |
1.5 Талқылауға арналған сұрақтар (25 минут)
Қазақстанда денсаулықты нығайтуына қоғамдық тәсілдемелердің мүмкіндік варианттарды ойланыстырындар және көрсетіндер.
Кіші топтарда жұмыс істеу.
АИВ/ЖИТС қиындықтарды шешуінде денсаулық сақтау бойынша қандай байланыстарды басқа бағдарламалармен (шаралармен) маңызды деп сіз есептейсіз?
1.6 Оқытушының басқаруымен жүргізілетін студенттердің өзіндік жұмысына арналған тапсырмалар(100 минут)
Денсаулықты жақсарту бойынша негізгі жағдайлардың шолуын көрсету: «Денсаулық барлығы үшін» ДДҰ стратегиясы, біріншілік медицина-санитарлық көмек бойынша Алма-Атының декларациясы, өркендеген елдерде денсаулықты нығайту бойынша Оттава хартияда өткен конференция.
АИВ, СВГ, туберкулез алдын-алу шаралар бойынша медицина көмегін ұйымдастыруынан халықаралық және ұлттық құжаттарды оқу.
Мемлекет бағдарламалардың негізгі бағыттарды оқу, нашар мен қуатты жақтарды анықтау және кестені толтыру.
| Халықаралық және мемлекеттік бағдарламалардың атауы, жылдар | Қуатты жақтар (нәтижелік) | Нашар жақтар (нәтиделік) |
1.7 Интерактивты сұрау (25 минут).
Денсаулық сақтау деген не? ДДҰ қызметінің басым бағыттарды атаңыз. Денсаулық сақтау ұлттық жүйелердің дамуында ДДҰ ролі қандай? Денсаулық сақтау ұлттық жүйелердің қызметінде ең маңызды бағыттарды атаңыз. «Денсаулық барлығы үшін» тарихи маңызы қай жылда анықталды?
Денсаулық (жеке, топты, қоғамды) жағдайын қандай табиғи мен әлеуметтік факторлар шарттайды?
2 САБАҚ
Денсаулық түсінігінің анықтауы. Денсаулықтың қалыптары
2.1 Талқылауға арналған сұрақтар(15 минут)
Сабақты бастамай ең алдымен ойланыңызшы қалай сіз денсаулық түсінігін анықтаушедіңіз? Жұпта жұмыс істеңіз, өз көз қарасын талқыланыз, халық денсаулығын нығайту үшін кім жауапты болады: осы рольде тек қана адам ба әлде мемлекет жауапты болу керек пе? Егер иә, онда осы процесске қашан мемлекет тиісті болу керек?
2.2 Денсаулық, түсініктер.Ақпаратты блок (75 минут) Сезім сияқты жақсы денсаулық – ол әлеуметтік мен экономикалық дамуына арналған маңызды ресурс. Адамдар тек қана ұзақ өмір сүруімен емес олар тағы ұзақ денсаулықты сақтайды сонда ғана адам әлеуетін ең жоғары деңгейге даму жетуін білдіреді.Денсаулық – адам үшін ең мақызды құндылық, құнды өмір сүру үшін қажетті алғышарт, материалды және рухани мұқтаждарды қанағаттандыру үшін, еңбекте, әлеуметтік өмірде, экономикалық, ғылыми, мәдениетті және басқа қызметтің түрлерінде қатысуы.
Денсаулық туралы көп әртүрлі көз қарастар мен түсініктеменің анықтамалар бар. Халық денсаулығының стратегиялар, нығайту әдістер мен қолдау түсініктемелері анықтау тәсілідеріне қарағанына ерекшеленеді, сонымен қатар медицина қызметтерде денсаулық туралы өздерінің нақты түсінігі болу қажет және олардың пікірлері әріптестердің мен науқастың пікірлерінен қаншалықта ерекшеленуі мүмкін.
Денсаулықты екі түрлі тәсілімен анықтауға болады: 1946 жылда ДДҰ қабылдаған анықтау сәйкесімен абсолюттік маңызында және қоғамдық-мәдиниетті қалыптарда қолданады.
ДДҰ қабылдаған денсаулықтың анықтамасы: «Денсаулық тек қана аурулардың мен дене ақаулары ғана емес ол тағы дене, рухани мен әлеуметтік қамының жағдайы»– жиі идеалогиялық ретінде сынайды. Бірақ ол дегенімен денсаулыққа жағымды анықтауын береді және тұратын мен жұмыс істейтін индивидуумдағы ортамен байланыс құрады.
Қазіргі кезде дефиниция анықтауынан мен негізгі категориялардан бастап маңызды түсініктемелерге мен денсаулық сақтау қалыптарына дейін көп пікірлер мен түсініктемелер бар. Сонымен қатар «денсаулық» анықтамасы әртүрлі авторламен әртүрлі түсіндіріледі. Адамның денсаулығына, биологиялық мен әлеуметтік әсер ететін факторларды медицина қызметкерлерге мен зерттеушілерге қадағалаулар мен эксперименттер арқасында баяғдан бері бөліп тастауына рұқсат етті. Тағы психологиялық факторлар қарастырылады – биологиялық мен әлеуметтік факторлар әрекетінің қорытындысы ретінде. Денсаулық анықтауында жалпыға бірдей келісімге жету қиын өйткені дені сау болу мағына ол адам тұратын әлеуметтік-мәдиниетті контекстке қарай ерекше болып саналады.| Мысалы, мүгедектікке қарай пікірлерде өте кең ажыратылады, жақында өткен заманда көп мемлекеттердің арасында мүшенің кемшіліктермен туылған балаларды әлеуметтен оқшауланған арнайы мекемелерде ұстаған, оларға қалыпты өмір сүруіне үмітін, оқуға немесе жұмыс істеуге мүмкідігін берген жоқ. Мүгедек қорытындысында оларға қоғамда өмір сүре алмайды және қоғам дамуына өз салымды сала алмайды деп ойлаған. Бақытына орай бұл көз қарасы мүшенің кемшіліктермен адамдарға өзгерген ұсыныстармен қарау бойынша – қоғамдық өмірге ихактивті ертуімен, қызметтің негізгі түрлеріне, Паралимпик ойындар сияқты халықаралық шараларға қатысуымен өзгерді. Жағымсыз жағынан жағымды жағына қарай акцент өзгеріп бара жатыр. ДДҰ Европа аймақтарында 879 миллион тұрғындардың денсаулық жағдайы жақсарғанына қарамастан аймақтағы 52 мемлекет – мүшелермен және мемлекеттің ішінде әртүрлі топтардың арасында үлкейген. | Тәжірибелік мысал: «Шексіз әлем» Әрқайсына МЕҰ денсаулық пен өмір, Шотландияда негізделген және мүгедек пен мүшенің кемшіліктері әсер еткен адамдардың өмір сапасын жоғарлау үшін қызмет етеді. Ол Эдинбургте Гарвальд Орталығымен бірге білімі төмен деңгейде адамдарға үшін 2012 ж. « Шексіз әлем» атындағы сүрет бойынша семинардың сериялар ұйымдастырылған. Гарвальд Орталығы білімі төменгі деңгейдегі ересек адамдарға арналған кәсіптік мүмкіндерін мен күндізгі күтуді береді. Орталық жұмысының негізгі қағидасы ол мүгедектіктің түріне немесе әлемдегі кездесетін қиындықтарына қарамастан басқа адамды сыйлау. Орталықтың жұмысы кәсіпке әлеуетің және әр адамның өзін-өзі тану дамуына бағытталған. Семинарлар аптасына бір рет түстен кейін алты апта бойы және сүрет өнері бойынша сабақтар мен мұражайға баруымен жүргізілді. Сүрет арқылы семинардың қатысушылары өз пікірлерін денсаулықпен өмірге өздігінше білдірді және бір талай ғажайып сүреттерді жасада, олар Эдинбургте Гарвальд Орталығында әрқашан семинарда шығарылып көрсетіледі. |
Постсоветті мемлекеттерде өтпелі кезең халықтың діліне мен оның құндыққа бағдарлануларды және дүниеге қөзрастардың бағдарларына маңызды өзгерістерді енгізді. Барлық құндылықтардан ішінде адам өзіне ең тағдыршешімдісін тандайды.
2.3 Талқылауға арналған сұрақтар(25 минут)
Адам денсаулығы үшін не істеу керек? Дені сау адам қалай көрнеді? Жақсы денсаулықтың жағдайына қандай факторлар әсер етеді? Нашар денсаулықтың жағдайына қандай факторлар әсер етеді? Қандай факторлар әлеуметті, ал қандай биологиялық деп саналады? Әртүрлі әлеуметтік топтарда денсаулық жағдайының айырмашылықтары бар ма? Бар болса, ол қандай айырмашылықтар және олардың пайда болған себептері? Нашар денсаулықтың жағдайында әлеуметтік пен биологиялық себептердің арасында қандай айырмашылықтыр, егер болса?
Кіші топтарда пікірсайыс ретінде өткізіндер, әр сұрақтың талқылауына 10 минуттан аспай ұсыныныздар.
2.4 Денсаулық нығайтуының модельдері.Ақпаратты блок (50 минут)
Сұрақты терең түсіну үшін Дженни Найдоо мен Джейн Уиллс (2009 жыл), кітаптағы 5 тарауын, Юлс мен Симнетт (2003 г.), жұмыстағы 3 тарауын оқуға ұсыныс жасаймыз.
| Халық денсаулығын нығайту үшін үш қалып бар: биомедициналық, тәртіптік мен әлеуметті-экологиялық. Әрқайсы денсаулық табиғаты мен денсаулық қиындытар шешуінің үздік тәсілдемелер туралы нақты пікірлерде негізделген. Биомедициналық модель негізі ол медицина ғылымы. Осы қалыппен сәйкес денсаулық жоқтық қағидамен анықталады: ауру жоқтығы, мүгедектікпен ауытқышылықтын жоқтығы. Жауапкершілік тәжірибелік дәрігерге жатады; тәжірибелік дәрігер себебін анықтайды, ал науқас ем сызбасын сақтау керек. Денсаулықты нығайтуна үшін келесі тәсілдемелер жинақталынған: кеңес пен беру ақпаратты және дәрілерді белгілеу. Нашар денсаулықтың алдын-алуында биомедициналық модельдің ішінде орталық орында скрининг зерттеу тұр. Тәртіп моделіне сәйкес денсаулық өмір сүру тандаудың өнімі болып қарастырылады: біз не жейміз және ешеміз, қандай мөлшеде, темекі шегеміз бе, есірткілерді қабылдаймыз ба, қаншалықты дене шынықтыруымен айналысамыз. Маңызы бойынша индивидуум өз денсаулығына немесе денсаулықтын жоқтығына өзі жауапты. Сондықтан, ол өз өмір сүруің өзгертіп, денсаулығын жақсартқан үшін оны көтермелеу керек. | Денсаулықты нығайтуының қалыптары: • биомедициналық модель түбінде медицина ғылымына кіреді. Медициналық қызметкер маман ретінде науқастан нұсқауларды орындауын күтеді; • тәртіптік: теорея ретінде білімде мен психологияда негізделген, өмір сүруінде мен тәртіпті өзгертуінде акцент жасайды. Медициналық қызметкер ақылшы ретінде: инвидуум өз денсаулығына өзі жауапты; • әлеуметтік-экологиялық: қоршаған орта мен денсаулықтың арасында байланыстар мен қоғам мінез туралы социология теориясында негізделген. Денсаулыққа біртұтас тәсілдеме: денсаулық нығайт қиындықтарын шешу мақсатында қоғамдар мен инвидуумдар медицна қызметкерлермен бірлесіп жұмыс істейді. Әрқайсы денсаулық үшін өзі жауапты. |
Білім беретін бастамалар мен әлеуметтік маркетинг тәртіп денсаулық қалыпының негізгі тәсілдемелер болып саналады. Келесі қалыпта тәжірибелік дәрігердің мақсаты өз тәртібін өзгерту бойынша денсаулықты жақсарту үшін науқастарды қолдау. Осы мақсат зерттеу бойынша науқастар үшін кеңестерді, ақпараттарды мен мүмкіндіктерді беру және өз құндылықтарды мен қауіпті тәртіпке байланыстарды өзгерту. Осы жерде қорытынды мақсаты болып саналатын ол әрекеттердің қолайлы түрі бойынша денсаулығын жақсартуына бағытталған адамдардың ойланылған тандауына мүмкіндіктерін беру. Әлеуметті маркетинг БАҚ кампаниялармен қоса денсаулық мәселесі бойынша халықты ағарту үшін әдетте қолданылады. Үкіметті органдар мен денсаулық сақтау мекемелер жиі денсаулық мәселелер бойынша – темекі шегумен бастап отбасыдағы зорлықпен аяқтап жарнамалық мен теледидарлық кампанияларды жүргізеді.
2.5 Талқылауға арналған сұрақтар(25 минут)
Қолданылатын екі қалыпта және олардың тәсілдемелерде қандай қиындықтарды көріп тұрсыз? Адамға өз тұрмысты өзгертуіне не кедергі жасау мүмкін?
2.6 Денсаулықтың негізгі деңгейлер, қалыптар мен белгілер.
Ақпаратты блок (25 минут)
Денсаулық анықтауын үш деңгейде қарастыруға болады.
1. Қоғамдық деңгей – халықтың көп контингенттің денсаулық жағдайын бейнелейді, мысалы, қаланың, мемлекеттің немесе әлемдегі халықтың.
2. Топты деңгей – отбасыны немесе ұжымды құратын адамдардың өмір іс-әрекетінің ережесімен шарттасылған, яғни кәсіптік жұмысымен немесе бірге тұратын жағдайлармен біреккен.
3. Жеке деңгей – осы деңгейде адам индивидуум ретінде қарастырылады, осы деңгей адамның генетикалық ережелермен, тұрмыстықпен және т.б. анықталынады.
Қарастырылған денсаулық деңгейдің әрқайсы екі қалғанымен тығыз байланысты.
Денсаулық деңгейлері
Заманауи ұсыныстар бойынша денсаулық 50% тұрмыстық жағдайынан, 20 – 25% – тұқым қуалаудан болған факторлардан, 20 – 25% – қоршаған орта факторлардың әсерінен (кәсіптік жұмысын қоса) байланысты, денсаулық сақтау деңгейінен тек 10% денсаулыққа тәуелді факторлардан тұрады.
2.7 Талқылауға арналған сұрақ(25 минут)
Адам денсаулығын анықтайтын факторлар туралы ойланындар (детерминанттар туралы). Келесі категориялардың әрқайсына бірнеше детерминант мысалдарын келтіріңіз:
• ұрықтануға әсер факторлар;
• тәртіп/тұрмыстық;
• психологиялық-әлеуметтік-экологиялық аспектілер;
• дене-экологиялық аспектілер;
• әлеуметтік-экономикалық статус;
• қоғамдық қызметтерге қол жетімділік;
• мемлекеттік саясат;
• глобальдық саясатының сұрақтары.
2.8 Оқытушының басқаруымен жүргізілетін студенттердің өзіндік жұмысына арналған тапсырмалар.Кіші топтарда жүргізілетін жұмыс(100 минут)
Төменде берілген кестеде детерминанттардың әртүрлі деңгейлер белгіленген, әр деңгейде әрекет ететін денсаулықтың әлеуметті детерминанттардың нақты мысалдарын келтіру керек:
· Жастар арасында АИВ/ЖИТС;
· В мен С вирусты гепатит аурулардың өсуі;
· Жастар арасында туберкулез таралуының жоғарлауы.
| Жеке | Үй шаруашылық | Қоғам | Ұлттық | Хапықаралық |
| Биологиялық немесе генетикалық: жасы, туу тәртібі, білімі, жұмысы, жұбайлық статус. | Қоғамдастықта әлеуметті мен экономикалық үй шаруашылығының статусы, үй шаруашылығының ресурстарға қол жетілімдігі. | Даму деңгейі, ауылдық немесе қалалық, денсаулық сақтау ресурстардың болуы, мұраның қалыптары, тұру орындарының қалыптары. | Мемлекеттің мөлшері, халық, даму деңгейі, басқарманың түрі, денсаулық сақтау жүйесінің құрылымы, глобальды нарықтан тәуелді деңгей, денсаулық сақтау саясатында мен денсаулық сақтау сектор реформалардың сипаты. | Глобальды экономикалық сценарий және басымдық экономикалық идеологиялар, әртүрлі геосаясатты күштердің арасында билектің тепетеңдігі, денсаулық сақтау реформалары, адам құқығының халықаралық тәртібі. |
| 
|
| Денсаулықтың детерминанттарды анықтайтын негізгі факторлары Осы диаграмма тәжірибелі әр саладағы адам қызметі денсаулыққа әсер ететуін түсінуге көмектеседі. Осы деректі есептеуімен денсаулыққа жауапкершілік тар әдеттнегі, дәстүрлі шеңберлерден шығу және медицинаға мен денсаулық сақтау қызметтеріне бағдарлану қажет. Төменде келтірілген мысал денсаулықты нығайтуына өте кең тәсілін көрсетеді және денсаулық сақтау жүйелердің шеңберінен шығатын шаралардын қатарын қолданады. | Денсаулықты нашарлататын факторлар Айырмашылықтар адамдардың қателермен байланысқан емес және осы немесе басқа қызметтердің нашар қызметтің қорытындысы деп есептелмейді. Бар айырмашылықтар әділетсіз болып саналады: · табыс деңгейі; · білім деңгейі; · әлеуметтік статус. |
Бақылау сұрақтары (20 минут)
1 Адам денсаулығы дегеніміз не?
2 Мүгедектің, отбасының, қоғамның (популяцияның) денсаулығы немен шарттасылған?
3 Топтық денсаулық дегеніміз не?
4 Қоғамдық денсаулық дегеніміз не?
5 Денсаулық қауіп факторлары қандай?
3 САБАҚ
Ең қауіпті әсер тиетін халық (ЕҚӘХ). Байланыстарды белгілеу: қауіп және ЕҚӘХ психологиялық тұрақтылық / қауіпті әлеуметтік топтар (ҚӘТ)
3.1. Талқылауға арналған сұрақтар (15 минут)
Кім ең қауіпті әсер тиетін халыққа (ЕҚӘХ) жатады деп топта өз көз қарасын талқылау? Неге біз ЕҚӘХ немесе ҚӘТ дейміз?
3.2 ЕҚӘХ/ҚӘТ және әлеуметтік қауіп.Ақпаратты блок (100 минут)
Туберкулез, АИВ, С гепатиттің вирусы және жыныстық жолымен берілетін инфекциялар (ЖЖБИ) осындай әлеуметтік маңызды аурулар әр адамға немесе қоғамға тиіс болу мүмкін. Бірақ негізгі халықтан ерекше өз қауіпті тәртібі себебімен немесе олар әлеуметтік-демографиялық сипатымен қоса қауіптардың маңызды жағымсыз мөлшерлі факторлармен кездеседі ортастатистикалық тұрғынымен салыстырғанда немесе екі себебі бойынша кейбір адамдар жұғуының ең жоғары қауіпіна ұшырады. Осы пікір зерттеу нәтижелерден, эпидемиология оқиғаның талдауынан мен басқа зерттеулерден және әлеуметті маңызды ауруларды жоюда жұмыс істейтін адамдардың тәжірибесінен алынған фактілерде негізделген.
Қауіп топтары – ол кейбір өлшем бойынша әлеуметті жағдайда тұрақтылығы жоқ, олардың өмірде пайда болған қиындықтарды жалғыз шешіп алмайтын адамдардың категориясы және нәтижесінде олар әлеуметті маңызынан айрылады, ал кейбір кезде биологиялық өлім болу мүмкін.
«Қауіп» – даулы мәселе: әдебиетте ол ең проблемалы тұжырымдама ретінде ұсынылған (Титтертон, 2005 ж.; Хейман және басқалар.,2010 ж.). Анықтамалардың көбісі қауіпті өңкей жағымсыз түрінде сипаттайды сонымен қатар қауіпті қабылдау жағымды болу мүмкін және ол тәртіпті өзгертуіне мен өмір сапасын жақсартуына әсер етеді (Титтертон, 2011 ж.). Сонымен өмір сапасын жақсарту мен дәулеттілігін жоғарлату үшін күдікті категориядан адамдар жағымды қауіпті қабылдау мүмкін. Күнделікті өмірден қауіпті жою ол үмітсіз болғанымен, оның ешқандай мүмкіндігі де, іске асыру да жоқ.
Әлеуметтік қауіп нақты факторлардан шарттасылған:
· Тұлғаның немесе топтың ішкі ерекшелермен;
· Қоғамда бар саясатты, мәдениетті, экономикалық тетіктермен;
· Кездейсоқ пен заңды сипатымен табиғи құбылыстар.
Бірінші категорияға кіреді:
· Тәртіп ерекшелермен шарттасылған әлеуметті қауіп. Осы топтың ішінде келесі түрімен тәртіп ерекшеліктері дифференциациалау мүмкін мәдениетті қалыптарын білмеуінен (мысалы, жат елден шетелдік), олардың жағымсыз саналымен (қылмыскер), қалыптарды түсінбеулігімен (олигофрен), өз тәртібін реттеп алмауымен (туа пайда болғандықтан немесе жүре пайда болғандықтан психикалық аурулармен және жастық ерекшеліктермен эмоциялы-еріктік аясымен адамдар). Осы топқа тағы есірткеден тәуелді болатын адамдар мен басқа тәуелділігінің түрлерімен кіреді;
· өз өзіне қызмет жасауында мен жұмыс қызметінде шектеулі мүмкіндіктермен байланысқан (мүгедектер, балалар, егде мен қарт адамдар, жүктілік кезінде және кішкентай кездегі балалар күтуімен отырған әйелдер) әлеуметтік қауіп;
· қатынастар аздығынан болған махабатта мен үйреншікте құрылған әлеуметтік қауіп, басқаша айтқанда неке-туысқандық қатынастардың аздығы (бала-жетімдер, толық емес жан ұя, жалғыздық);
· үлкен қызметтік жүктемелермен шарттасылған, рольді қарсылықтарға келтіретін әлеуметтік қауіп (көпбалалы жанұя, толық емес жанұя, асырап алған жанұя).
Екінші категорияға кіреді:
· мемлекеттің немесе нақты азаматтардың тұлға құқықтарын бұзылушылығымен және осы құқықтардан адам тәуелді болатын әлеуметтік қауіп (мүгедектер, азшылық ұлттар, балалар, әйелдер);
· қоғамда экономикалық катаклизмдермен байланысқан әлеуметтік қауіп. Осы топқа үйсіз мен жұмыссыз жүрген адамдар және аз қамсыздандырылған азаматтар кіреді;
· адам кәсіптік қызметтің түрімен байланысқан әлеуметтік қауіп (дәрігерлер, журналисттер, құқық қорғау мекемелердің қызметкерлері және т.б.);
· адамгершілік құндылықтармен байланысқан әлеуметтік қауіп (алдымен жастар);
· саясатты жанжалдармен, әскери мен террорлық әрекеттермен байланысқан әлеуметтік қауіп (қоныс аударушы босқындар, әскери әрекеттердің қатысушылары);
· техногенді апаттапмен шарттасылған әлеуметтік қауіп социальный риск, обусловленный техногенными катастрофами («Чернобыль балалары» және т.б.).
Үшінші категорияға табиғи катаклизмдармен мен жасқа байланысты адамдардың қайтыс болуымен байланысқан мүлкі мен адам шығындары жатады (жесірлік, жетімдік, миграция және т.б.).
Әлеуметтік қауіп факторлары отбасының репродуктив функцияларына жағымсыз әсер етеді, яғни дене мен психоәлеуметті жоспарында отбасының қабілетінде дену сау балаларды тәрбелеу.
Отбасының репродуктив функцияларға жағымсыз әсер ететін келесі әлеуметтік қауіп факторларды жатқызуға болады:
· Әлеуметті-экономикалық: отбасы өмірінің төмен материальды жағдай, тұрақсыз табыс, нашар тұрғын үй жағдайлары. Балалардың тәрбиесінде өте жоғары табыстар қауіп факторына жатып парадокс ретінде саналады.
· Медицина-әлеуметтік:экология жағымсыз жағдайлар, ата-аналардың, отбасының басқа адамдардың мүгедекшілігі немесе созылмалы аурулар, ата-ана жұмыстардың зиян жағдайлары, әсіресе ананың, санитарлық-гигиеналық қалыптарын сақтамауы.
· Әлеуметті-демографиялық:толық емес немесе балалы отбасы, отбасында кәмілетке толмаған немесе қарт болған ата-аналар бар, бірнеше рет отбасын құрған және өгей балалармен.
· Әлеуметті-психолоялық және психология-педагогикалық: отбасындағы жұбайларда, ата-аналарда, балаларда деструктивті эмоционалдық-жанжал қарым-қатынастармен, ата-аналардың педагогикалық дәрменсіздігімен және олардың төмен деңгейдегі жалпы біліммен, деформацияланған құндылықты бағдарланулармен.
· Қылмыстық: араққұмарлық, нашақорлық, бейморальды мен арамтамақтық тұрмыс дәстүрі, отбасылық жанжалдар, меірімсіздікті мен садизмді көрсету, отбасында қылмыстық мәдениеттің ұсыныстармен және қалыптармен бөлісетін сотталған адамдардың болуы.
Отбасында осы немесе басқа әлеуметтік қауіптің факторлардың болуы балалардың тәртібінде міндетті түрде әлеуметтік ауытқушылықтардың болуын білдірмейді, ол тек қана үлкен деңгейде ауытқушылықтардың болу мүмкіндігін белгілейді. Сонымен қатар отбасында әлеуметтік факторлардың саны өсуімен осындай мүмкіндік те үлкей еді. Медициналық зерттеулер бойынша қауіп факторлардың саны өсуімен отбасында бала аурулар жоғарла бастайды. Әлеуметтік қауіп факторлардың бір бөлігі тұрақты мен әрдайым әсер етеді, екінші бөлігі уақыт өткеннен кейін өз әсерін күшейтеді немесе азайтады. Сонымен әртүрлі уаықытында жүргізілген зерттеулер бойын