Алматы, 2014 ж.
Дәріс №1.Радиациялық экология пәнінің мақсаты, міндеттері, әдістері
Дәрістің мақсаты – радиациялық экология пәні, радиактивті ластану, сәуле ауруының стадиялары туралы түсінік беру.
Негізгі сұрақтар:
- Радиоэкологияның мақсаты, радиациялық ластану
- Радиациялық ластанудың негізгі көздері
- Сәуле ауруы, оның сатылары
Радиоактивті ластану – қоршаған ортаны өте қауіпті әсер әкелетін физикалық ластанудың түрі. Бұл ластану адам денсаулығы мен тірі организмдерге радиациялық сәулелену арқылы зиянды әсер жасайды. Қазіргі уақытта дамыған елдерде ядролық энергетиканың дамуына байланысты қоршаған ортаның радиациялық ластануы үлкен қауіп тудыруда. Ластанудың бұл түрі химиялық кейін екінші ортаға шықты. Радиациялық ластануды мынадай топтарға бөледі: 1) Радиоактивті заттардың бөлінуінің нәтижесінде пайда болатын альфа-(гелий ядросы), бета – (жылдам электрондар) бөлшектердің және гамма–сәулеленулердің әсерінен болатын радиациялық ластану (физикалық ластану түрі). 2) Қоршаған ортадағы радиоактивті заттардың мөлшерінің көбеюіне байланысты болатын ластану (химиялық ластану түрі).
Энергия қуаты өте жоғары электрондарды атомнан ажыратып, оларды басқа иондарға қосып, дұрыс және теріс зарядты иондар құрайтын сәулені ионды сәуледеп атайды. Табиғи жолмен ионды сәуле (шашатын элементтердің) ғарыштан келеді және тау жыныстарында орналасқан радиоактивті заттардан таралады. Радиоактивті сәуле шашатын элементтердің изотоптарын радиоактивті изотоп немесе радионуклиддеп атайды. Атом бомбаларын сынау, атом электростанцияларын пайдалану көбейген сайын аспаннан түсетін және жерде жиналған радиактивті қалдықтар тым көбейіп кетті. Басқа заттардың атомдары мен молекулаларына қосымша қуат ретінде өз сәулесін беретін ионды сәулелер корпускулярлық және электромагниттік болып екіге бөлінеді. Корпускулярлық сәулелер өз энергиясын кездескен барлық заттарға береді.
Радиациялық ластанудың негізгі көздері альфа, бета, гамма сияқты
радиоактивті сәулелер.
Альфа сәулелер – бұлар Гелийдің атом ядролары. Басқа сәулелермен салыстырғанда мөлшері үлкен ауадағы жолы бірнеше сантиметрден аспайды. Жолында кездескен заттарға адам денесі, терісі немесе қағаз беті арқылы тоқтайды. Бірақ сол тоқталған нүктесінде өте күшті иондық әсер қалдырады.
Бета сәулелері. Бұлар жылдам электрондар. Мөлшері Гелий атом ядроларынан кіші ауадағы жолы ұзақ бірнеше метрге атылады. Атом денеге бірнеше сантиметрге сіңеді. Сәулені бір нүктеге емес, жүрген жол бойына шашады.
Нейтрон сәулелері. Электрлік қасиеті жағынан бейтарап элемент болғанымен атомдарға қалыпты жағдайынан ажыратқанда тура бағытталған атомдарды радиоактивті сәуле шашып, радиоактивті емес материалдар мен денелерден өтіп гамма сәулелерімен салыстырғанда жылдам нейтрондар он есе, баяу нейтрондар бес есе көп зиян келтіреді. Нейтронды сәулелер атом
станциялары маңында атом жарылыстары болған жерлерде көп жиналады. Осы сәуленің әсеріне жаңа радиоактивті заттар пайда болып қоршаған ортаға тарайды. Корпускулярлық сәулелер болғандықтан жолда кездескен барлық заттарға сәулелерін шашады.
Гамма сәулелері. Электрлік магниттік сәулелер қатарына жатып, күн сәулесі ұзақ қашықтыққа шашыратады. Толқындарының ұзындығы бета сәулелерінен қысқа, денеден оңай өтіп ешқандай әсер қалдырмауы да мүмкін. Егер шашырап тарайтын сәуле болса, онда жол бойы ионды әсер қалдырады. Сонымен, альфа, бета, гамма сәулелері осы ретпен тұрса сәулелердін денеге өтуі күшейеді де, иондық әсері азая береді. Биолог ғалымдар альфа және бета сәулелерде дене ішіндегі сәулелер, ал гамма сәулені дене сыртындағы сәулелер деп атайды. Өйткені, альфа, бета сәулелер ішкен аспен, темекі түтінімен т.б. жолдармен адамның ішкі денесіне өтіп, көп уақыт сақталып үлкен әсер етеді. Ал гамма сәулелер денеде сақталмай өтіп кетеді, сәуленің көзі адам денесінен бөлек болады. Дене сыртындағы сәулелер адамның шашына, қолымен бет терісіне шашырап тисе, дене ішіндегі сәулелер дененің ішкі мүшелеріне қауіпті. Олар денеде көп сақталып әбден таусылғанша немесе денеден шығып біткенше сәуле шаша береді. Рентген сәулелер де электрлік сәулелерге жатады, гамма сәулелеріне ұқсас арнаулы қондырғылар арқылы сәулені оңай алып, денені тотықтырады. Экологиялық жүйелерді зерттеуге пайдаланады. Рентген қондырғылар айнала радиоактивті сәуле шашады. Ғарыштан келетін ионды сәулелер корпускулярлық және электрлік-магниттік сәулелерден тұрады, биосфераға аса қауіпті емес. Ғарышта ұзақ уақыт болған жолаушыларға зияны бар.
Ионданған сәулелер адам, жануар организмдерінде, ақуыз, фермент және басқа да заттардың өзгеруіне, яғни сәуле ауруының дамуына әкеліп соғады. Сәуле ауруы өзінен алынған сәуленің мөлшеріне қарай ауыр және созылмалы болып бөлінеді. Адамдар екі-үш рет сәуле алғанда ауыр сәуле ауруына ұшырайды, ал аз мөлшерде адам ұзақ уақыт сәуле ауруына шалдығады. Қабылданған мөлшеріне қарай сәуле ауруы төрт түрлі дәрежеде болады: 1-дәрежесі жеңіл түрі – 100-200 рентген мөлшерінде; 2-дәрежесі орташа – 200-300 рентген; 3-дәрежесі ауыр – 300-500 рентген мөлшерінде; 4-дәрежесі өте ауыр – 500 рентгеннен астам мөлшерде сәуле алған кезде болады.
Сәуле ауруы төрт кезеңде жүреді: бірінші кезең - сәуленің организмге әсері оның мөлшеріне қарай болады. Оның ең алғашқы белгілері: әлсіздік, бас айналу, бас ауру, жүрек айну, құсу, іш өту, терінің бозаруы, қан қысымының айнымалы болуы, естен тануы. Екінші кезең - бірінші кезеңнен кейін уақытша аурудың жағдайы жақсарады. Бұл кезеңді латентті кезең, яғни, жағдайдың жақсы болып көрінуі кезеңі деп атайды. Алған радиация мөлшері көп болса, бұл кезең қысқа болады да екі күннен үш жетіге созылады. Әлсіздік, терлегіштік, тәбетінің төмендеуі, ұйқысының бұзылуы байқалады және қанда өзгеріс болады. Үшінші кезең - өте жоғары мөлшерде сәуле алғанда сәуле ауруының асқыну кезеңі басталады. Аурудың температурасы көтеріліп, ішіне қан құйылады, жаралар пайда болады, бадамша безі асқынып, баспа ауруы пайда болады. Үш төрт жетіден кейін шаштары түседі, қан ұюы бұзылады да, жұқпалы аурулар дами бастайды (өкпенің қабынуы, дизентерия, іш өту, қанның бұзылуы, т.б.). Төртінші кезең - сәуле ауруының жеңіл түрі, осы кезеңде ауру жазыла бастайды. Ауыр түрі болса, онда адам бірінші кезеңде өліп кетеді. Орташа және ауырлау түрінде адамның жазылуы бірнеше айға созылып қанға азаяды, қан қысымы көтеріледі және организмнің әлсіздігі байқалады.
Бақылау сұрақтары:
1.Радиоактивті ластану деген не?
2.Табиғи ортаның радиоактивті ластануының басты себептері
3.Ионданған сәулелердің тірі ағзаға әсері
4.Сәуле ауруы деген не, оның сатыларына сипаттама беріңдер.
Әдебиеттер:
1. Ярмоненко С.П. Радиобиология человека и животных. – Москва: Высшая школа.1998ж.
2. Голубев Б.П. Дозиметрия и защита от ионизирующих излучений. – Москва:Энергоиздат, 1996ж
3. Козлов В.Ф. Справочник по радиоационной безопасности. – Москва: Атомиздат, 1991ж
4. Максимов М.Т., Оджагов Г.О. Радиоактивные загрязнения и их измерение.- Москва: Энергоиздат, 1999.
5. Сельскохозяйственная радиобиология. Алексахин Н.М., Васильева А.В., Дикарев В.Г. Москва: Экология, 1992ж
6. Темірбеков Ж. «Радиацияның адам ағзасына әсері» «Ақиқат» - 2002 - №12.
7. Гриходько Н. «Безопасность жизнедеятельности» Алматы 1999ж.
8. Сагимбаев Г.К. «Экология и экономика» «Радиационная обстановка в Казахстане» Алматы. 1997, «Қаржы – қаражат».
9. Радиоактивное загрязнение «Экология и устойчивое развитие» Алматы, 2002. LEM.
Дәріс №2.Радиация көздері. Қоршаған ортаның радиоактивті ластануы. Табиғи радиоактивтілік
Дәрістің мақсаты –қоршаған ортаның радиоактивті ластануы және табиғи радиоактивтілік туралы түсіндіру
Негізгі сұрақтар:
- Радиация көздері.
- Табиғи радиоактивтілік. Беккерельдің еңбектері
- Радионуклидтер
Радиоактивтілік және оған жалғасатын иондық сәулелену Жер бетінде тіршілік пайда болғанға дейін өмір сүрді. «Иондық сәулелену» атауы физикалық табиғаты бойынша әртүрлі сәулелену түрлерін біріктіреді. Радиоактивті материалдар Жер мен Күн жүйесінің планеталарының құрамына олар пайда болған сәттен бастап кірді. Радионуклидтер тау жыныстарында, топырақта, суда кездеседі. Олар белгілі бір деңгейде өсімдіктер, адам ұлпасы мен мүшелерінде және хайуанаттарда да кездеседі. Радиоактивтілікті ашу француз ғалымы Анри Беккерелдің есімімен байланысты, ол 1896 жылы қара қағазбен жабылған фотопластинканы ағартқан уран тұзының сәулеленуін анықтады. Жарыққа және 1895 жылы ашылған рентген сәулелеріне ұқсастыру бойынша бұл құбылыс радиоактивтілік атауына ие болды, яғни сәулелендіру қабілеті. Радиоактивтілік сәулелену көптеген физиктер мен химиктердің назарын аударды. Осы құбылысты зерттеуге Мария және Пьер Кюри орасан зор үлес қосты. 1898 жылы олар уранның сәулеленгеннен кейін басқа химиялық элементке табылғандығын анықтады. Олардың кейбірі – радийді таза күйінде ажыратты. Бір грамм радийдің сәулеленуін миллион есе асып түсетін болып шықты. Бұдан кейін радий «сәулеленуші» атауына ие болды. Аз уақыттан кейін радиоактивті сәулеленудің біртекті емес және иондаушы және кіру қабілетімен ерекшеленетін үш түрінің бар екендігі анықталды. Сәулеленудің үш түрі грек қарпінің алғашқы әріптерімен аталды: альфа, бета және гамма. Кейіннен альфа – бөлшектің гелийдің алты, бета – бөлшектің электрон екендігі, гамма – сәуленің электромагнитті сәулелену екендігі анықталды. Радиоактивтілік ыдырау кезінде шығатын бөлшек пен гамма заттармен ықпалдаса отырып өз энергиясын иондауға жұмсайды. Осы сәулелердің ортақ термин ретінде мыналар пайдаланылады: иондаушы сәулелену, иондағыш радиация немесе жай ғана радиация. Иондаушы сәулелену – элементті бөлшектер ағынынан электрон, протон, нейтрон, позитрон және электрон магниті, сәулелену кванттарынан тұратын сәулелену, олардың заттар мен ықпалдасу бұл заттарда әртүрлі заттардың пайда болуына алып келеді.
Радионуклид – атомдық салмағы мен атомдық заряды бар радиоактивті заттың атомы. Бірдей зарядтары бар, алайда атомдық салмағы әртүрлі атомдар осы элементтің изотоптары деп аталады. Ғаламдық кеңістіктен келген ғарыш сәулелері мен электр энергиясын иондаушы сәулеленуге айналдыратын сәулеленудің жасанды көздері жатады (рентген аппараты, элементті бӛлшектерді жылдамдатушылар және т.б.). Сәулеленудің әртүрлі ену қабілеті жоғалған энергияның әртүрлі жылдамдығымен байланысты болып шықты. Альфа бөлшектер заттармен ықпалдаса отыра, өз қозғалысын бойы толық иондайды, сөйтіп энергиясын жылдам жоғалтады. Сондықтан альфа бөлшектердің көптеген заттардағы қозғалысы үлкен емес, олар ауада 3-8 см өседі. Бета бөлшектер үлкен ену қабілетіне ие, ауада олар 20 метрге дейінгі жолдан өтеді, ал олардың металда жұтылуы үшін қалыңдығы бірнеше миллиметр қабат жеткілікті. Гамма кванттар ауада жұтылмайды, ал олардың ағынының әлсіреуі гамма квант пен жұту материалының энергиясына тығыз байланысты. Мысалы, цезий–137 гамма сәулеленуін әлсірету үшін қалыңдығы 30 см алюминий немесе қалыңдығы 8 см қорғасын қабаты мыңдаған есе қажет. Екінші жағынан гамма кванттар альфа және бета бөлшектер сияқты барлық бағыт бойынша кең мүмкіндікті көздер ретінде шығады. Сондықтан да олардың жиілігі қашықтық квадратына сәйкес керісінше азаяды, яғни бір метр қашықтықтағы сәулелену жиілігі 10 см қашықтықтағыдан 100 есе аз болады. Геохимиялық процестердің нәтижесінде радиоактивті элементтер жер қыртысында болуы, табиғи суларға түсуі, желдету процестеріне қатысуы мүмкін. Көп жағдайда тау жыныстарындағы уран су бетіне шығып, оны едәуір қашықтыққа айдалады. Барлық табиғи суларда уранның қандайда бір мөлшері кездеседі. Егер судың жолында уранды жақсы бөлетін геологиялық ошақ кездессе, ол сонда жинақталады және геологиялық процестердің үлкен созылымдылығын ескергенде ондаған және жүздеген мың жылдар бұл орындардағы уранның жинақталуы айтарлықтай көлемге жетуі мүмкін. Уранның қайта жинақталуы туралы ғана бірнеше мысалдар келтіруге болады. Қазылған көне хайуанаттар сүйектері қатты байытылған – проценттің оң үлесіне дейін. Кейбір көмір өндіретін орындарда уран проценттің жүздеген үлесі деңгейіне дейін жинақталған учаскелерге түседі. Алайда уранның өзі организмге енгеннің өзінде үлкен радиациялық қауіп төндірмейді, өйткені оның үлестік белсенділігі яғни белсенділігі бір граммға есептелген көп емес, ол организмнен тез ығыстырылады және көп мөлшерде енген жағдайда бір грамм шамасы радиоактивтілікке байланысты химиялық улану басталуы мүмкін. Уранның ыдыраған өнімдерінің радиациялық қауіптілігі едәуір жоғары. Олардың арасында радон бірінші орын алады. Радон – дәмі мен иісі жоқ түссіз газ, ауадан 7,5 есе ауыр, радийдің ыдырау өнімі болып табылады. Радон жер қыртысынан біртіндеп бөлінеді, алайда оның сыртқы ауадағы жинақталуы әлемнің әртүрлі нүктелері үшін елеулі ерекшеліктерімен көрінеді. Топырақ эмиссиясының қоспағанда минералдық тектегі құрылыс материалдары: қиыршық ақ тас, цемент, кірпіш және т.б. радон көздері бола алады. Барлық жыныстарда уран кездеседі. Ал кейбір жыныстарда мысалы, гранитте уран көбірек жинақталуы мүмкін. Құрылыс материалдарына радон радий ыдырағанда пайда болады. Пайда болған радонның бір бөлігі көзге көрінбейтін тесік арқылы ғимаратқа түседі. Егер ғимарат нашар желдетілсе, ал құрылыс материалдары мен топырақ уран мен радийдің едәуір үлкен мөлшерін бойында ұстаса, онда радон үлкен мөлшерде жиналуы мүмкін. Адамның ғимаратта едәуір уақыт болатындығын ескергенде, ол ала алатын тиімді сәулелену дозасы кәсіпқойлар алатын доза жүктемесінен асып түсуі мүмкін. Көп жағдайда радонға байланысты дозалық жүктемені едәуір азайтуға болады. Жертөлелерді қымтау мен желдету топырақтан радонның өтуін айтарлықтай азайтады. Табиғи радиоактивтілік элементтер қабырғада көп болса, радонның жиналуын қабырғаны герметикалық бояумен сырлау және қатты желдету арқылы азайтуға болады. Радиацияның табиғи көздеріне космостық сәуле жатады. Олар алынатын радиацияның табиғи көздері дозасының жартысын құрайды.
Бақылау сұрақтары:
1.Радиоактивті ластану деген не?
2.Радиоактивтілік туралы Беккерельдің еңбектерін сипаттау
3.Ионданған сәулелердің тірі ағзаға әсері. Радионуклидтер деген не?
Әдебиеттер:
1. Ярмоненко С.П. Радиобиология человека и животных. – Москва: Высшая школа.1998ж.
2. Голубев Б.П. Дозиметрия и защита от ионизирующих излучений. – Москва:Энергоиздат, 1996ж
3. Козлов В.Ф. Справочник по радиоационной безопасности. – Москва: Атомиздат, 1991ж
4. Максимов М.Т., Оджагов Г.О. Радиоактивные загрязнения и их измерение.- Москва: Энергоиздат, 1999.
5. Сельскохозяйственная радиобиология. Алексахин Н.М., Васильева А.В., Дикарев В.Г. Москва: Экология, 1992ж
6. Темірбеков Ж. «Радиацияның адам ағзасына әсері» «Ақиқат» - 2002 - №12.
7. Гриходько Н. «Безопасность жизнедеятельности» Алматы 1999ж.
8. Сагимбаев Г.К. «Экология и экономика» «Радиационная обстановка в Казахстане» Алматы. 1997, «Қаржы – қаражат».
9. Радиоактивное загрязнение «Экология и устойчивое развитие» Алматы, 2002. LEM.
Дәріс №3.Қазақстандағы радиоэкологиялық жағдай. Радиациялық мониторинг.
Дәрістің мақсаты – Қазақстандағы радиоэкологиялық жағдай туралы сипаттап, радиациялық мониторинг жүргізуді түсіндіру.
Негізгі сұрақтар:
- Қазіргі радиоэкологиялық жағдайға шолу жасау
- Радиациялық мониторинг жүргізудің ұстанымдары
- Радионуклидтердің жіктелуі
Қазақстан радиоэкологиялық жағдайы өте қауіпті елдер қатарына жатады. Бұл атом өндірісі дамуына байланысты. Елімізде радиоактивті шикізатты барлау, өңдеу, байыту жұмыстары жүргізіледі, радиоактивті шикізат энергетикада, өндірісте, медицинада және басқа бағыттарда қолданады.
Қазақстан территориясының әр бөлігінде уранды аймақ және көптеген ұсақ кен орындары мен уранды белгісі бар жоғары радиоактивті тау жыныстары кездеседі. Қазақстанда радиациялық жағдайдың радиоактивті ластануының бірнеше себептері бар: Семей полигонында ядролық қаруларды, Капустин Яр полигонында әскери қаруларды сынау, сондай-ақ халық шаруашылық мақсатында Республиканың басқа территорияларындағы ядролық жарылыстар уран және сирек кездесетін металдар өндіру нәтижесінде радиациялық жағдай туындауда. Қазақстан территориясының 13% радиациялық қауіпті жерлерге жатады. Оның ауданы 350 мың км2 Семей полигонынан 19 есе үлкен. Қазақстан территориясының 30%-ы радиациялық газ - радонмен ластануы мүмкін деген болжам бар. Бұл адам денсаулығына өте қауіпті. Өйткені қазақ жерінде әскери-полигон болмаған жер аз кездеседі. Атырау облысының Қаракөл-Шонай жеріндегі, Абыралы қойнауының жазық даласындағы Семей полигоны, Маңғыстау түбегіндегі полигон. 1946 жылдан 1989 жылға дейін Қазақстанның территориясында 642 термоядролық атом, сутек бомбалары сынаудан өткен. Радионуклидтермен ластанған суларды ауыз суға, тұрмыстық қажеттіліктерге қолдану зияндылығын ұғына отырып, радиациялық қалыпты жағдай жан-жақты терең зерттеулерді және мониторинг жүргізуді қажет етеді.
Радиациялық мониторинг – қоршаған орта мен территориялардағы нысандардың техногендік және табиғи ластануын бақылау жүйесі. Радиациялық мониторинг (табиғи ортаның радиоактивті ластануын анықтау) Қазақстан Республикасының қоршаған ортаны қорғау Министрлігінің «Қазгидромет» РГБ арқылы жүзеге асады. Қазақстанда 2015 жылға дейін ірі өнеркәсіп орындары шоғырланған қалаларда радиациялық мониторинг жүргізетін автономдық бекет орнатылады деп жоспарлануда. Бекеттер Шығыс Қазақстан, Балқаш өңірінде, Маңғыстау облысы мен Степоногскідегі ірі өнеркәсіп нысандарының айналасына орнатылады. Бір бекет құны - $350 мың. Қазақстан аумағында барлығы радиациялық мониторинг жүргізетін 10-15 автономдық бекет орнату көзделген.
2011 жылдың 11-наурызында Фукусимо АЭС-індегі (Жапония) жағдайға байланысты Қазақстанда қоршаған ортаның табиғи гамма-фонына мониторинг жүргізілуде. Мониторингті барлық облыстардың, Астана мен Алматы қалаларының санитариялық-эпидемиологиялық сараптама орталықтары, олардың аудандық филиалдары жүзеге асырады. Мониторинг барысында табиғи гамма фонды күнделікті өлшеу, атмосфералық ауадан және жауатын жауын-шашыннан ай сайын сынама алу және сынамаларды радиоактивтілікке зерттеу, тамақ өнімдерін радиоактивтілікке зерттеу шаралары жүргізіледі. Жалпы республика бойынша 2011 жыл ішінде жауын-шашынның 280 сынамасы, атмосфералық ауаның 140 сынамасы радиоактивтілікке зерттелді, радиациялық ластану тіркелген жоқ. Жапониядағы атомдық электр стансасында болған жағдайға байланысты Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігінің Мемлекеттік санитарлық-эпидемиологиялық қадағалау комитеті аумақтық СЭС департаменттеріне қоршаған ортаның табиғи гамма-фоны жағдайының мониторингін күшейту туралы тапсырма берді.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының 2011 жылғы 16 наурыздағы деректері бойынша Жапонияның АЭС-нан радиацияның басқа елдердің аумағына жаһандық таралуы анықталмаған деген мәліметтер тіркелген.
Радиоактивті элементтер табиғатта қоректік тізбек арқылы (өсімдіктерден жануарларға) адам ағзасына түсіп, жеке тіндерде жинақталады. Тірі ағза үшін ең қауіптілері 90Sr, 137Cs, Cs 131 изотоптары.
90Sr изотпы - химиялық табиғаты бойынша кальциге жақын болғандықтан сүйек тіндеріне оңай түсіп, жинақталады. 137Cs изотопы – калийдің орнын басып, бұлшық ет тіндерінде, ал Cs 131 изотопы қалқанша безінде жиналады.
1-кесте. Биологиялық әсері бойынша радионуклидтердің жіктелуі
| топтар | Биологиялық әсер көрсеткіші бойынша радионуклидтердің сыныбы | Радионуклидтер |
| А | Радиациялық уыттылығы өте жоғары | 210Pb, 210Po, 226Ra, 232U, 238Pu |
| Б | Радиациялық уыттылығы жоғары | 106Ru, 131I, 144Ce, 210Bi, 234Th |
| В | Радиациялық уыттылығы орташа | 22Na, 32P, 35S, 137Cs |
| Г | Радиациялық уыттылығы төмен | 7Be, 14C, 51Cr, 64Cu |
| Д | Радиациялық уыттылығы өте төмен | Тритий және оның туындылары |
Қоршаған ортаның ластануы радионуклидтердің концентрациясы бойынша ғана емес, иондаушы сәулеленудің әсері бойынша да жүреді. Өйткені, радиоактивті ыдырау кезінде орасан зор энергия бөлінеді. Радиоактивті сәулеленудің биологиялық әсері күрделі, толық анықталмаған. Тірі жасушалар қоршаған ортадағы ионданған сәулелерді сіңіру барысында жасуша құрылымындағы атомдар мен молекулалардың байланыстары бұзылып, химиялық қосылыстардың өзгеріске ұшырауының нәтижесінде нуклеин қышқылдары мен ақуыздар синтезі бұзылады да, мутагендік әсер көрсетеді.
Әдебиеттер:
1. Ярмоненко С.П. Радиобиология человека и животных. – Москва: Высшая школа.1998ж.
2. Голубев Б.П. Дозиметрия и защита от ионизирующих излучений. – Москва:Энергоиздат, 1996ж
3. Козлов В.Ф. Справочник по радиоационной безопасности. – Москва: Атомиздат, 1991ж
4. Максимов М.Т., Оджагов Г.О. Радиоактивные загрязнения и их измерение.- Москва: Энергоиздат, 1999.
5. Сельскохозяйственная радиобиология. Алексахин Н.М., Васильева А.В., Дикарев В.Г. Москва: Экология, 1992ж
6. Темірбеков Ж. «Радиацияның адам ағзасына әсері» «Ақиқат» - 2002 - №12.
7. Гриходько Н. «Безопасность жизнедеятельности» Алматы 1999ж.
8. Сагимбаев Г.К. «Экология и экономика» «Радиационная обстановка в Казахстане» Алматы. 1997, «Қаржы – қаражат».
9. Радиоактивное загрязнение «Экология и устойчивое развитие» Алматы, 2002. LEM.
Дәріс №4.Радиациялық фон (рең). Радиация көздері
Дәрістің мақсаты – Қазақстандағы радиоэкологиялық жағдай туралы сипаттама бере отырып, радиацияның көздеріне талдау жасау.
Негізгі сұрақтар:
- Қазіргі радиоэкологиялық жағдайға шолу жасау
- Радиациялық фон деген не?
- Радиацияның таралу көздері
- Радиоактивті ыдырау түрлері
Тірі ағзаларға үнемі әсер ететін Жерден және ғарыштан таралатын иондаушы сәулелерді радиациялық рең деп атайды. Радиациялық реңдер екіге жіктеледі. Біріншісі, табиғи радиациялық рең; екіншісі жасанды радиациялық рең.
Табиғи радиациялық реңге Жердің табиғи радионуклидтердің сәулеленуі және ғарыштық сәулелер кіреді. Табиғи радиациялық реңді қалыптастыратын иондаушы сәулелердің көздеріне: құрылыс материалдарының құрамына кіретін немесе пайдалы қазбаларымен бірге жердің бетіне шығарылған табиғи радионуклидтердің сәулеленуі жатады.
Жасанды радиациялық рең – уран мен плутоний ядроларының ыдырау нәтижесінде пайда болатын жасанды радионуклидтер арқылы қоршаған ортаның ластануы.
Тұрғындардың табиғи көздерден алынатын жылдық әсерлі эквивалентті дозаның 80%-ы тамақпен, су және ауа арқылы ағзаға түсетін жердегі радионуклидтерге келеді. Жерде кездесетін басты радионуклидтер – калий-40, рубидий-87, уран-238 және торий-232-ден басталатын екі радиобелсенді топтарының мүшелері. Табиғи радиация көздерінің арасында ең көп кездесетін радон газы, радон-220 түрінде, уран-238 ыдырау өнімдерінің тізбегінде торий-232 және радон-222 қатарында пайда болатын. Радон ауадан 7,5есе ауыр болады, өкпеден тез шығады. Сондықтан радонның өзіндік зияны аз болғанымен, бірақ ыдырау өнімдері шаңға, темекі түтініне және басқа да ұсақ бөлшектерге түсіп, тыныс алу жолдарында қалып қояды. Радонның ыдырау өнімдері арасында ең қауіптілері – полоний-218 және полоний-214.
Радиоактивті ыдыраудың ең басты түрлері: альфа-ыдырау, бета ыдырау, электрондық қармау және ядроның өздігімен бөлінуі.
Альфа ыдырау өздігінен болатын радиоактивтік ыдырау. Альфа ыдырау процесінің нәтижесінде бастапқы ядродан электр заряды (Z) 2-ге тең, ал массалық саны (А) 4-ке кеміген жаңа ядро, яғни жаңа химиялық элемент пайда болады.
Бета ыдырау – радиоактивтік ыдырау кезінде атом ядросынан электронның немесе позитронның бөлініп шығуы. Бұл процестің нәтижесінде бастапқы ядродан заряды 1-ге тең санға өзгерген жаңа ядро пайда болады. Альфа және бета ыдыраудың нәтижесінде иондалатын сәулелену пайда болады. Альфа, бета және гамма сәулелеріне табиғатта қарсы тұратын күш жоқ. Олар тереңдігі 27 см судан, қалыңдығы 17,4 см темір бетоннан, қалыңдығы 76 см қорғасыннан өтіп кетеді. Олардың иісі, дәмі болмайды, көзге көрінбейтін сәулелер.
Радиоцияның тірі ағзаларға әсері. Радиацияның тірі ағзаларға әсері әр түрлі деңгейде – молекулалық, ағзалық, популяциялық деңгейде болатыны дәлелденген. Иондалатын сәулеленудің тірі ағзаға әсері екі түрде болады. Біріншісі – тура әсер, екіншісі – жанама әсер.
Иондалатын сәулелену организмге тура әсер еткенде тірі ағзалардың молекулалары радиациялық және химиялық өзгерістерге ұшырайды. Ағзадағы молекулалар физикалық және химиялық қасиеттерін өзгертеді. Ал радиация жанама түрде әсер еткенде - жасушадағы органоидтардың (митохондрия, рибосомалар, эндоплазмалық тор, Гольджи аппараты және т.б.) сандары мөлшерден тыс артып, ағзада физиологиялық және биохимиялық үрдістердің қалыпты өтуіне кедергі жасайды. Жасуша мен жасуша органоидтарының мембраналары бұзылып, су мен зат алмасу үрдістері тежеледі. Өйткені жасушалардағы су радиацияның әсерінен радиолизге ұшырайды:
γ …………. → Н2О → Н2О + ē
ē..........…………. Н2О → Н2О
Судың иондары бірнеше секундтың ішінде 10-15, 10-10 химиялық активті бос радикалдары түзіп және өте улы асқын тотықтар түзеді. Түзілген асқын тотықтар ағзадағы биологиялық молекулалардың қызметін мүлдем өзгертіп жібереді. Әсіресе нуклеин қышқылдарының (ДНК мен РНК), ферменттердің, белоктардың және липидтердің химиялық құрылысы өзгеріп, атқаратын қызметінен мүлдем айырылады.
Әдебиеттер:
1. Ярмоненко С.П. Радиобиология человека и животных. – Москва: Высшая школа.1998ж.
2. Голубев Б.П. Дозиметрия и защита от ионизирующих излучений. – Москва:Энергоиздат, 1996ж
3. Козлов В.Ф. Справочник по радиоационной безопасности. – Москва: Атомиздат, 1991ж
4. Максимов М.Т., Оджагов Г.О. Радиоактивные загрязнения и их измерение.- Москва: Энергоиздат, 1999.
5. Сельскохозяйственная радиобиология. Алексахин Н.М., Васильева А.В., Дикарев В.Г. Москва: Экология, 1992ж
6. Темірбеков Ж. «Радиацияның адам ағзасына әсері» «Ақиқат» - 2002 - №12.
7. Гриходько Н. «Безопасность жизнедеятельности» Алматы 1999ж.
8. Сагимбаев Г.К. «Экология и экономика» «Радиационная обстановка в Казахстане» Алматы. 1997, «Қаржы – қаражат».
9. Радиоактивное загрязнение «Экология и устойчивое развитие» Алматы, 2002. LEM.
Дәріс №5.Иондаушы сәулелердің түрлері
Дәрістің мақсаты – иондаушы сәулелердің түрлеріне сипаттама беріп, оларға талдау жасау
Негізгі сұрақтар:
- Иондаушы сәулелену деген не?
- Иондаушы сәуленің пайдалы жағы туралы баяндау
- Радиоактивті ыдырау түрлері
Иондаушы сәулелердің диагностика үшін қолданылуының қажеттілігін қарастырғанда пайдасы мен зиянын салыстыру керек. Мысалы, Жапония ғалымдарының зерттеу мәліметтері бойынша өкпенің 40 млн рентген бейнелерді түсіргенде 44500 туберкулезбен ауыратын адамдар табылған. Ресми мәліметтерге сүйенсек, сәулеленген адамдарда флюорография арқылы қабылдаған доза 25 жылда лейкоз ауруының 45 оқиғалары және қатерлі ісіктердің 7 оқиғаларына әкелуі мүмкін. Э. Холл (1989) есептеулері бойынша, қажетсіз медициналық сәулелену нәтижесінде қатерлі ісіктермен ауырған адамдардың саны атом жарылысы нәтижесінде ауырған жапондықтардың санынан 20 есе артық болған.
Ресми мәліметтер бойынша, әлемде ядролық сынақ полигондары бар аймақтарда 2107 жер асты және жер үсті жарылыстары (1996 жылдың 1 қазанына дейін) болғаны тіркелген.
Қазақстан территориясында 1954 жылдан бастап Семей ядролық сынақ полигонында 456 жарылыс болды. 1963 жылға дейін атом бомбалары жер бетінде ашық ауада сыналды. Кеңестер одағында Чернобыль апаты тарихта өз таңбасын қалдырды. Чернобыль АЭС апатын тоқтатуға қатысқан 860 000 адамның 55 000–ға жуығы сәулеленуден көз жұмса, ондаған мыңы мүгедектіктің зардабын шекті. Чернобыль апаты кезінде атом реакторынан қоршаған ортаға шамамен 7500 кг ядролық отын және радиациялық белсенділігі 50 млн Ки мөлшердегі ыдырау өнімдері тараған. Қоршаған ортаға тараған радионуклидтердің ыдырау ұзақтығы әртүрлі болады. Ең ұзақ сақталатындарға цезий-137, стронций-90, плутоний-239 жатады (2-кесте).
2-кесте. Радиоактивті заттардың жартылай ыдырау периоды
| § № | § Элемент | § Ыдырау мерзімі | § Сәулеленудің түрі |
| § 1 | § Көміртегі-14 | § 5568 жыл | § бета |
| § 2 | § Калий-42 | § 12,4 сағат | § Бета және гамма |
| § 3 | § Мырыш-65 | § 250 тәулік | § Бета және гамма |
| § 4 | § Йод-131 | § 8 тәулік | § Бета және гамма |
| § 5 | § Стронций-90 | § 28 жыл | § Бета |
| § 6 | § Цезий-137 | § 33 жыл | § гамма |
| § 7 | § Плутоний-239 | § 24000 жыл | § Альфа және гамма |
| § 8 | § Кобальт-60 | § 5,27 жыл | § Бета және гамма |
Радиациялық қауіпсіздік туралы мәселелер атомдық электростанцияларға қатысты туындайды. Атомдық энергетика уран кенін өндіру мен байытудан басталады. Лондондағы уран институтының деректері бойынша, әлемдегі барланған уран қорының 25%-на жуығы Қазақстанда. Ураны бар кендерді өндіргеннен кейін оларды күрделі физикалық және химиялық өзгерістерге ұшыратып, U-235 изотопының үлесі 2-5% отын және энергетикалық реакторлар үшін, ал 20-40% үлесі атомдық және термоядролық қарулар үшін пайдаланатын таза уран жасалады. Қазақстан жерінде көп жылдан бері (>40жыл) уран кендері зерттеліп, бірнеше уран кендері (>20) өндірілген, олардың арасында өте ірі және уранға бай қорлары бар.
Әдебиеттер:
1. Ярмоненко С.П. Радиобиология человека и животных. – Москва: Высшая школа.1998ж.
2. Голубев Б.П. Дозиметрия и защита от ионизирующих излучений. – Москва:Энергоиздат, 1996ж
3. Козлов В.Ф. Справочник по радиоационной безопасности. – Москва: Атомиздат, 1991ж
4. Максимов М.Т., Оджагов Г.О. Радиоактивные загрязнения и их измерение.- Москва: Энергоиздат, 1999.
5. Сельскохозяйственная радиобиология. Алексахин Н.М., Васильева А.В., Дикарев В.Г. Москва: Экология, 1992ж
6. Темірбеков Ж. «Радиацияның адам ағзасына әсері» «Ақиқат» - 2002 - №12.
7. Гриходько Н. «Безопасность жизнедеятельности» Алматы 1999ж.
8. Сагимбаев Г.К. «Экология и экономика» «Радиационная обстановка в Казахстане» Алматы. 1997, «Қаржы – қаражат».
9. Радиоактивное загрязнение «Экология и устойчивое развитие» Алматы, 2002. LEM.
Дәріс №6.Биосфераға радиоактивті сәулелердің түсу жолдары
Дәрістің мақсаты – биосфераға радиоактивті сәулелердің түсу жолдарын талдау
Негізгі сұрақтар:
- Иондаушы сәулелердің ағзаға түсу жолдары
- Радиоактивтіліктің жіктелуі
- Табиғи және техногенді радиоактивтілік
- Радон туралы не білеміз?
Адам организмі радиация көзіне емес, радиацияға жауап береді. Радиоактивті заттар болып табылатын радиация көздері ішек жолдары арқылы сумен және тамақпен бірге, өкпе арқылы тыныс алу кезінде, аз мөлшерде тері арқылы, сонымен қатар мадициналық радиоизотопты диагностика кезінде адам организміне түсе алады. Бұл жағдайда ішкі сәулелену пайда болады. Радиация жануарлар мен өсімдіктерде де үлкен өзгерістер туғызады. әр организмнің радиосезімталдығы әр түрлі. Табиғатта радиосезімталдық бактериаларда байқалады. Осыдан көп жылдар бұрын Сахарада «Франция» атом бомбасы жарылғанда бүкіл жәндіктер, жануарлар арасында сарышаян радиациямен әсерленбеген. Сарышаяндар гамма сәулелердің жүз мың рентген күші бар жерде аман-сау тіршілігін сақтап, өмір сүре берген. Ал адамға оның 700 рентген сәулесі қатерлі, неліктен сарышаяндардың радиосезімталдығының жоқ екендігі құпия, ол зерттейтін мәселелердің бірі екніне оқымыстылар көңіл бөлуде. Бұл мәселені зерттеп, шешу адамға радиацияның қаіпті әсерінен сақтау үшін көмектесетін жаңа заттар шығаруға көмектесер еді. Ал, радиоактивтіліктіңадам ағзасына әсері жайлы сөз қозғасақ, радиацияның адамға әсерін сәулелену деп атайды. Бұл жердің негізін радиация энергиясының ағза жасушаларына берілуі құрайды. Сәулелену зат алмасуының бұзылуына, инфекциялық аруларға, майкөз, әр түрлі ісік аурулары, сәулелік күю сәуле ауруына әкеліп соқтырады. Сәулеленудің зардаптары бөліну үстіндегі жасушаларға қатты әсер етеді. Сондықтан ол үлкен адамдардан гөрі жас балалар үшін қауіптірек. Адамдардың денсаулығына химиялық және шойын өндіру өнеркәсіптерінің үлкен нұқсан келтіретінін есте ұстау қажет.
Табиғи радиоактивтілікмиллиардтаған жылдар бойы өмір сүріп келеді және ол барлық жерде кездеседі. Иондаушы сәулелер жер бетінде тіршілік пайда болғанға дейігі кезеңде және тіпті жердің өзі пайда болмай тұрып-ақ пайда болатын. Радиоактивті материалдар жер пайда болған кезден бастап, оның құрамында болған. Кез келген адамда белгілі бір мөлшерде радиоактивті болады. Адам денесі тканьдерінде табиғи радиоактивтіліктің көзі рубидий – 87, калий – 40 болып табылады. Қазіргі адам өз уақытының 80%-ін жабық кеңістікте, яғни үйде не кеңседе өткізеді де, радиацияның негізгі дозасын сол жерде қабылдайды. Құрылыстар мен ғимараттар сыртқы сәулеленуден
сақтағанмен, олар салынған құрылыс материалында табиғи радиоактивтілік болады. Адамның ионды сәулеленуіне радон және оның ыдырау өнімдері әсер етеді. Радон –бұл радиоактивті инертті газдың негізгі көзі – жер қыртысы. Іргетастағы, қабырғадағы жарықтар мен сызаттар арқылы радон бөлмелерге енеді және ұзақ мерзімге дейін сақталады. Радонның жабық бөлмедегі тағы бір көзі-бұл құрылыс материалдарының өзі болып табылады. Бұл құрылыс материалдарының құрамында табиғи радинуклиттер болады. Сондай – ақ радон үйлерге су арқылы да жеткізілуі мүмкін (әсіресе су артезиандық скважиналардан алынатын болса). Радон табиғи газдың жану прцесінде және
тағы басқа жағдайларда пайда болуы мүмкін. Радон ауадан 7,5 есе ауыр. биік үйлердің жоғарғы қабатында төменгі қабатқа қарағанда әлде қайда аз болады. Радонмен сәулеленудің негізгі дозасын адам жабық, желдетілмейтін орында отырып қабылдайды. Бөлмені күнделікті желдете отырып, радон концентрациясын бірнеше есеге азайтуға болады. Техногенді радиоактивтілік– адамның іс іс-әрекетінің нәтижесінде пайда болады. Табиғи радинуклидтердің қайта бӛлініп, концентрациялануы пайда болатын саналы шаруашылық іс-әрекет процесінде табиғи радиациялық фонның өзгеруіне әкеліп соғады. Адамзаттық авияция сияқты транспорт түрі өз жолаушыларын ғарыштық сәулелердің жоғары әсеріне ұшыратады. Әрине, сонымен бірге ядролық қаруды сынау, атом энергетикасының кәсіпорындары мен өнеркәсіп орындары бұған өте үлкен үлес қосуда. Радиоактивті көздердің таралуы мүмкін екендігі сөзсіз; бұл-авариялар, радиоактивті заттардың шашырап, шашылуы және тағы басқалар. Қуанышқа орай бұндай оқиғалар жиі болмайды. XX ғасырдың екінші жартысынан бері биосфераның радиоактивті ластануы шапшаңдай түсті. Онда радиоактивтік заттардың таралуы жыл сайын артып отыр. Географиялық қабықтың сан милион жылдар бойына тұрақты қалыпта болып келген радиоактивтік фон деңгейі көтеріле бастады. Бұл процестің келешектегі барлық зардаптарын болжап білу қиын. Радиоактивтілік ластайтын заттарды тарататын негізгі көздер әзірге ядролық жарылыстар болып отыр. Осы жарылыстардың салдарынан 1945-жылдан бері атмофераға түрлі рдиоактивті изотоптар, оның ішінде ұзақ уақыт сақталатын радиоактивті заттар тарала бастады. Олар атмосферадан топыраққа, беткі және грунт суларына, мұхиттар мен теңіздерге, тірі организмдерге түседі.
Әдебиеттер:
1. Ярмоненко С.П. Радиобиология человека и животных. – Москва: Высшая школа.1998ж.
2. Голубев Б.П. Дозиметрия и защита от ионизирующих излучений. – Москва:Энергоиздат, 1996ж
3. Козлов В.Ф. Справочник по радиоационной безопасности. – Москва: Атомиздат, 1991ж
4. Максимов М.Т., Оджагов Г.О. Радиоактивные загрязнения и их измерение.- Москва: Энергоиздат, 1999.
5. Сельскохозяйственная радиобиология. Алексахин Н.М., Васильева А.В., Дикарев В.Г. Москва: Экология, 1992ж
6. Темірбеков Ж. «Радиацияның адам ағзасына әсері» «Ақиқат» - 2002 - №12.
7. Гриходько Н. «Безопасность жизнедеятельности» Алматы 1999ж.
8. Сагимбаев Г.К. «Экология и экономика» «Радиационная обстановка в Казахстане» Алматы. 1997, «Қаржы – қаражат».
9. Радиоактивное загрязнение «Экология и устойчивое развитие» Алматы, 2002. LEM.
Дәріс №7.Радиацияның табиғи ортаға, тірі ағзаларға пайдасы мен зияндылық жақтары
Дәрістің мақсаты – радиацияның табиғи ортаға, тірі ағзаларға пайдасы мен зияндылық жақтары туралы түсіндіру.
Негізгі сұрақтар:
- Радиацияның табиғи ортаға ықпалы
- Радиацияның табиғи ортаға пайдалы жақтары
- Радиацияның зияндылықтары
Радиацияны – радиоактивті заттар немесе арнайы құрастырылған құрылғылыр туғызады. Ал, радиацияның өзі, ағзаға әсер ете отырып, онда радиоактивті заттарды өндірмейді және оны радиацияның жаңа көзіне айналдырмайды. Осылайша, адам рентгендік флюрографиялық тексеруден өткеннен кейін радиоактивтілік қасиетке ие болмайды және рентгендік үлбір де, сурет те радиоактивті сәуле шығармайды. Төменде радиациялық сәулеленудің ағзаның тектік ахуалына тигізетін пайдалы және зиянды әсері көрсетілген тигізеді.
Пайдалы әсері.
-Рентген және күлгін сәулелер химиялық заттар әсері арқылы антибиотиктер түзетін саңырауқұлақтар табиғи қасиетін өзгерту үшін зерттеулер жүргізу.
-Тіршілік ету жағдайында антибиотиктер сонымен қатар В12 дәруменін түзетін микроорганизмдердің жоғары активті штаммдарын шығару және тағы басқалар.
-Сәулелену әсерінен пайда болған тұқым қуалау қасиетін жібек құрттарының өнімі мен сапасын арттыру үшін сақтап, өндірісте кең пайдалану.
-Жануарлар мен өсімдіктер тұқымын жақсартуда және өнімін көбейтуде сәулелену қолданылады (мыс, радиациялық селекция тәсілі).
-Адам өміріне қажет, маңызды ферменттер, органикалық қышқылдар саңырау құлақтарды және микробтарды сәулелендіру үшін алады.
Зиянды әсері.
-Табиғи сәулелену, кейбір химиялық құрылымдар және сыртқы ортаның температурасы тұқым қуалау қасиетінің құрылымына әсер ету нәтижесінде ұрпақтарға таралатын табиғи атадан балаға ауысуға әсер етеді.-Табиғи сәулелену, кейбір химиялық құрылымдар және сыртқы ортаның температурасы және ядролық сынақ әсерлерінен өмір сүру ортасына қарай ұрпақтарда 500-ден астам түрлі аурулар пайда болғандығы анықталды. Солардың ішінде, мысалы ергежейлілік, гемофилия, дальтонизм, заттардың алмасуынан болатын ауру түрлері, ұрпақтардың дене және ой еңбегіне сонымен қатар тіршілік ету қабілетінің әлсіреуі, өмір сүру мерзімінің қысқаруы және т.б.
-Иондық сәулелену немесе химиялық заттар әсерінен болған мутация рецессивті сипатталады, бірақ адамда үстемдік мутация орын алып, ол тым жақын уақытта ұрпақта байқалады. Иондаушы радиацияның тірі ағзаға әсері әлемдік ғылымды радиоактивтіліктің ашылып, қолданыла бастауының алғашқы қадамдарынан қызықтырған. Бұл кездейсоқтық емес, себебі зерттеушілер әуелбастан радиоактивтіліктің зиянды тұстарын анықтай білген.
Сонымен, 1895 жылы Рентгеннің көмекшісі В. Груббе рентгендік сәулелермен жұмыс істеу үстінде қолын күйдірді, ал радиоактивтілікті ашқан Француз ғалымы А. Беккерель радийдің сәулеленуінен қатты тері күйігін алды. Радиацияның адамға әсерін клиникалық зерттеулер 40 жыл бойы жүргізілуде, бірақ радиацияның адам мен қоршаған ортаға әсері жайында шынайы ақпарат тұрғындарға жетпейді. Радиация шынымен де өте қауіпті. Ол үлкен дозаларда рак ауруын қоздырып, генетикалық ауруларды тудыруы мүмкін. Зерттеушілер бойынша Хиросима мен Нагасакиде лейкоздың жоғары қаупі 5 жыл өткеннен кейін барып бірақ байқалған. Бұл аурудың салдары тек 25– 30 жылдан кейін ғана жойылған. Өлім жағдайлары тек сәулеленудің өте үлкен дозаларынан кейін ғана байқалды. Хиросима мен Нагасакида II дүние жүзілік соғыста тасталған ядролық қарудың жарылуы нәтижесінде сол жердегі тұрғындардың денсаулығына үлкен нұқсан келді. Сондай-ақ 1995 ж. Шығыс Қазақстан облысының орталық бөлігінде жүргізілген аэрограмма, спехтографикалық суреттер жер бетіндегі цезий – 137 активтілігі 65-100 мкм/сағ. болғанын көрсетті. Бұрын жүргізілген ядролық жарылыстар табиғи сулардың, тек ядролық полигон зонасында ғана емес, оған жақын жатқан териториялардың да қалыптасуына теріс әсер етті. XX ғасырдың ортасында ядролық қаруды Қазақстанда сынау адамдар өміріне үлкен зияндар тигізді. Көптеген адамдардың өмірі қиылып, балалар мүгедек болып өмірге келді. Саясаттың құрбанына айналған жер-анаға тиген зардап әлі күнге дейін сыр беруде. Сондықтанда радиоактивті заттарды қолдану кезінде де үлкен сақтықпен қарап, оларды тек бейбіт мақсатта пайдалану қажет. Радиацияның қауіп көзінен уақытпен, арақашықтықпен, сондай-ақ қорғаныш заттармен қорғану тәсілдері пайдаланады.
Әдебиеттер:
1. Ярмоненко С.П. Радиобиология человека и животных. – Москва: Высшая школа.1998ж.
2. Голубев Б.П. Дозиметрия и защита от ионизирующих излучений. – Москва:Энергоиздат, 1996ж
3. Козлов В.Ф. Справочник по радиоационной безопасности. – Москва: Атомиздат, 1991ж
4. Максимов М.Т., Оджагов Г.О. Радиоактивные загрязнения и их измерение.- Москва: Энергоиздат, 1999.
5. Сельскохозяйственная радиобиология. Алексахин Н.М., Васильева А.В., Дикарев В.Г. Москва: Экология, 1992ж
6. Темірбеков Ж. «Радиацияның адам ағзасына әсері» «Ақиқат» - 2002 - №12.
7. Гриходько Н. «Безопасность жизнедеятельности» Алматы 1999ж.
8. Сагимбаев Г.К. «Экология и экономика» «Радиационная обстановка в Казахстане» Алматы. 1997, «Қаржы – қаражат».
9. Радиоактивное загрязнение «Экология и устойчивое развитие» Алматы, 2002. LEM.
Дәріс №8.Радиациялық қауіпсіздік нормасы. Сәулеленуді нормалау
Дәрістің мақсаты – радиациялық қауіпсіздік нормасы, сәулеленуді нормалау туралы түсіндіру.
Негізгі сұрақтар:
- Радиациялық қауіпсіздік нормасы деген не?
- Сәулеленуді нормалау
- Шектеулі рұқсат етілген доза
- Жылдық тиімді доза
ХХ ғасырда және соңғы жылдары адамзат баласы бірнеше жүз жаңа жасанды радионуклидтерді жасады. Атом энергиясы бірнеше ғылым саласында (медицинада, шаруашылықта, энергетикада, атом қаруларын қолдануда және т.б.) пайдаланады. Осының барлығы адамдардың иондаушы сәулелер дозасының жоғарылауына әкеледі. Радиацияның жасанды көздерінің барлығынан шығатын доза табиғи реңнен 20% алады.
Радиацияның көздерін медицинада да кең қолданады. Қазіргі кезде адамдардың радиацияның жасанды көздерінен алынатын дозасы көп жағдайда диагностикалық әрекеттермен және емдеу әдістерімен байланысты болады. Қатерлі ісік ауруларын емдеу үшін сәулелі терапия кең қолданылуда. Науқасты емдеу үшін өте жоғары дозаларды пайдаланады. Бірақ ондай жоғары дозаларды санаулы адамдар ғана қабылдайды. Радиацияның медициналық мақсатта қолданылуының ең кең таралған түрі – диагностика үшін қолдануы. Экономикалық даму дәрежесі жоғары елдерде әр 1000 тұрғындарына жылына радиация көмегімен өтетін қаралу саны 300-ден 900-ге дейін жетеді.
Рентгенодиагностикалық процедураларда қабылданатын сәуле дозалары әртүрлі болады. Олар қабылданатын құрылғыға, қолданылатын әдістерге және мамандардың тәжірибесіне байланысты сипатталады. Рентгенодиагностикалық процедуралардың көпшілігі теріге әсерінің орташа дозасы 0,5-5,0 сГр, бірақ, кейбір процедураларда, мысалы, жүректі зерттегенде бірден қабылданатын дозасы 0,5 Гр-ге жетуі мүмкін. Тіс емдеу кезінде науқастың басына 0,2-0,5 сГр, қалқанша безіне 0,002-0,07 сГр доза әсер етеді.
Иондаушы сәулелердің диагностика үшін қолданылуының қажеттілігін қарастырғанда пайдасы мен зиянын салыстыру керек. Мысалы, Жапония ғалымдарының зерттеу мәліметтері бойынша өкпенің 40 млн рентген бейнелерді түсіргенде 44500 туберкулезбен ауыратын адамдар табылған. Ресми мәліметтерге сүйенсек, сәулеленген адамдарда флюорография арқылы қабылдаған доза 25 жылда лейкоз ауруының 45 оқиғалары және қатерлі ісіктердің 7 оқиғаларына әкелуі мүмкін. Э. Холл (1989) есептеулері бойынша, қажетсіз медициналық сәулелену нәтижесінде қатерлі ісіктермен ауырған адамдардың саны атом жарылысы нәтижесінде ауырған жапондықтардың санынан 20 есе артық болған.
Ресми мәліметтер бойынша, әлемде ядролық сынақ полигондары бар аймақтарда 2107 жер асты және жер үсті жарылыстары (1996 жылдың 1 қазанына дейін) болғаны тіркелген.
Қазақстан территориясында 1954 жылдан бастап Семей ядролық сынақ полигонында 456 жарылыс болды. 1963 жылға дейін атом бомбалары жер бетінде ашық ауада сыналды. Кеңестер одағында Чернобыль апаты тарихта өз таңбасын қалдырды. Чернобыль АЭС апатын тоқтатуға қатысқан 860 000 адамның 55 000–ға жуығы сәулеленуден көз жұмса, ондаған мыңы мүгедектіктің зардабын шекті. Чернобыль апаты кезінде атом реакторынан қоршаған ортаға шамамен 7500 кг ядролық отын және радиациялық белсенділігі 50 млн Ки мөлшердегі ыдырау өнімдері тараған. Қоршаған ортаға тараған радионуклидтердің ыдырау ұзақтығы әртүрлі болады. Ең ұзақ сақталатындарға цезий-137, стронций-90, плутоний-239 жатады.
Радиациялық қауіпсіздік туралы мәселелер атомдық электростанцияларға қатысты туындайды. Атомдық энергетика уран кенін өндіру мен байытудан басталады. Лондондағы уран институтының деректері бойынша, әлемдегі барланған уран қорының 25%-на жуығы Қазақстанда. Ураны бар кендерді өндіргеннен кейін оларды күрделі физикалық және химиялық өзгерістерге ұшыратып, U-235 изотопының үлесі 2-5% отын және энергетикалық реакторлар үшін, ал 20-40% үлесі атомдық және термоядролық қарулар үшін пайдаланатын таза уран жасалады. Қазақстан жерінде көп жылдан бері (>40жыл) уран кендері зерттеліп, бірнеше уран кендері (>20) &#